پدیده ی مواد مخدر به عنوان یك مشكل جدی و خانمان سوز، همواره هزینه های مالی و جانی زیادی را بر دوش دولت ها و مردم در سطح جهان گذاشته است.
این در حالی است كه امروزه تنوع گونه های مختلف مواد مخدر و روان گردان و همچنین شكل گیری مافیای بین المللی قاچاق مواد مخدر، مبارزه با این معضل را دو چندان ساخته است. از این رو كمتر كشوری را می توان یافت كه با معضل مواد مخدر و پیامدهای ناگوار ناشی آن درگیر نباشد.
در این میان ایران به دلیل همسایگی و داشتن 936 كیلومتر مرز مشترك با افغانستان- به عنوان بزرگ ترین تولید كننده مواد مخدر در جهان-، دشواری های بسیاری را در این زمینه متحمل شده است.
دو مقوله ی جنگ داخلی و مداخله های خارجی در طول چند دهه ی اخیر در افغانستان، منجر به افزایش تولید مواد مخدر از جمله تریاك، مرفین و هرویین شده است.
بر اساس گزارش های جهانی، از زمان اشغال افغانستان توسط نیروهای ناتو در سال 2001 میلادی تاكنون به بهانه ی مبارزه با دهشت افكنی و تامین امنیت، نه تنها از تولید و قاچاق مواد مخدر از افغانستان به سایر كشورها كاسته نشده، بلكه فعالیت در این زمینه افزایش چشمگیری داشته است.
آمارهای تازه بخش مواد مخدر سازمان ملل متحد نشان می دهد، تولید حدود 185 تن مواد مخدر در سال 2001 در افغانستان، در سال 2013 به پنج هزار و 500 تن افزایش یافته است.
به دنبال افزایش كشت و تولید مواد مخدر در افغانستان، جست و جو برای یافتن بازار فروش منطقه ای و فرامنطقه ای مواد مخدر از سوی تولید كنندگان و قاچاقچیان این مواد نیز بیشتر شده و این موضوع زمینه های شكل گیری بحران های جدی و پر هزینه ای را برای دیگر كشورها به خصوص كشورهای هم مرز با افغانستان از جمله ایران فراهم آورده است.
*** افزایش قاچاق مواد مخدر به ایران در سایه ی حضور ناتو
ایران به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی حساس و دارا بودن مرزهای طولانی با افغانستان، هم اكنون به لحاظ امنیت مرزی در موقعیت دشواری قرار دارد.
بر اساس گزارش های مختلف، بیش از 55 درصد از مواد مخدر كشف شده در ایران، تنها در دو استان مرزی خراسان و سیستان و بلوچستان بوده است.
طبق تحقیقاتی كه چندی پیش 'دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد' (UNODC)در ارتباط با میزان مواد مخدر كشف شده در جهان انجام داد، مشخص شد كه بیش از 87 درصد كشفیات توسط ایران صورت گرفته است.
اگر چه در طول بیش از سه دهه همواره شاهد سیل مواد مخدر از سوی همسایه ی شرقی به ایران بوده ایم، آمارها نشان می دهد كه به دنبال ورود نیروهای ناتو به رهبری آمریكا در سال 2001 (1380) به افغانستان، تولید و قاچاق مواد مخدر به كشور ما افزایش چشمگیری داشته و بنابر گزارش ها رشدی 40 درصدی را تجربه كرده است.
در سال 2009 میلادی، سازمان ملل متحد گزارشی منتشر كرد كه بر اساس آن، میزان تولید تریاك در دوره طالبان، 185 تن ارزیابی شد؛ اما همین سازمان پس از ورود نیروهای ناتو تا 2009، میزان تولید مواد مخدر در افغانستان را سه هزار و 400 تن اعلام كرد؛ این در حالی است كه گزارش دو ماه پیش این ، میزان كشت تریاك در افغانستان را پنج هزار 500 تن ذكر كرد.
در همین حال برخی از تحلیلگران، قاچاق مواد مخدر به ایران را صرف نظر از كسب سود مالی، توطئه ای چند وجهی و برنامه ریزی شده از سوی قدرت های بزرگ می دانند.
در این ارتباط 'امان الله ایمانی مقدم' استاد جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، گفت: قدرت های بزرگ با بیرون كردن جوانان كشور ما از بازار تولید، باعث هدر رفتن میلیاردی ثروت ملی شده و هزینه های زیادی را بر جامعه ی ما تحمیل می كنند كه هم سرمایه اقتصادی و هم سرمایه انسانی را از بین خواهد برد.
*** ایران قربانی نا امنی ناشی از قاچاق مواد مخدر
نبود ثبات در افغانستان كه به ضعف حكومت مركزی و شكل نگرفتن دولتی مقتدر در این كشور منجر شده، مرزهای مشترك افغانستان با ایران را به جولانگاه و محل تحرك اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر تبدیل كرده است.
طبق گزارش های پلیس مبارزه با مواد مخدر ایران، تنها در چند ماه گذشته، 33 درگیری مرزی بین قاچاقچیان مواد مخدر و نیروی های نظامی و انتظامی كشورمان كه در مرزهای شرقی مستقر هستند، به وقوع پیوسته است.
گزارش ها حاكی از آن است كه تاكنون بیش از چهار هزار نفر از نیروهای انتظامی ایران در نبرد با گروه های قاچاقچی مسلح به شهادت رسیده اند.
در همین ارتباط 'آنتونینو دلئو' مدیر دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در نشستی كه اوایل امسال با حضور نمایندگانی از كشورهای امارات، پاكستان، افغانستان و ایران تشكیل شد، ضمن تاكید بر كنترل راه های آبی جهت جلوگیری از قاچاق مواد مخدر، افزود: تنها در سه ماهه ی اول سال 2013 میلادی، حدود سه و نیم تن از مواد مخدری كه قاچاقچیان قصد انتقال آنها را از آب های آزاد داشتند با همكاری ایران و پاكستان كشف و ضبط شد.
وی در ادامه ضمن قدردانی از نقش سازنده این دو كشور در ناكام گذاردن قاچاقچیان مواد مخدر، خاطر نشان كرد: با وجود این تدابیر شدید امنیتی باز هم حدود 37 درصد از مواد مخدر تولیدی در افغانستان از مرزهای ایران و پاكستان، به این دو كشور وارد می شود.
پارسال 'محمد یشیل كایا' رییس شعبه ی مبارزه با قاچاق مواد مخدر شهربانی تركیه نیز در گفت و گویی ضمن تاكید بر نقش كشور متبوع خود و ایران در ناامن ساختن منطقه برای قاچاقچیان مواد مخدر، خاطر نشان كرد: بیش از 50 درصد هرویین كشف شده جهان توسط ایران و تركیه صورت گرفته است.
*** پیامدهای هولناك ورود مواد به ایران
امروزه مصرف مواد مخدر یكی از معضل های جدی كشورمان محسوب می شود كه پایه و بنیان خانواده ها را هدف قرار داده است.
آمار 'دفتر آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر' كه در سال 1390 شمسی منتشر شد، حاكی از آن بود كه بیش از دو و شصت و پنج صدم درصد یا به عبارتی یك میلیون و 325 هزار نفر از جمعیت 15 تا 64 ساله در ایران اعتیاد به مصرف مواد مخدر دارند.
اگر چه از آن جایی كه شمار دقیق افراد مبتلا به بلای اعتیاد مشخص نیست و از طرفی مرز میان مصرف كنندگان مقطعی و تفننی با معتادان دایمی قابل تفكیك نیست، همواره در آمارهای ارایه شده در این زمینه تفاوت وجود دارد.
شمار معتادان كشورمان بین 2 میلیون تا 3 میلیون نفر تخمین زده شده است كه این افراد به طور روزانه اقدام به استعمال مواد مخدر می كنند.
حفاظت از مرزهای 1295 كیلومتری شرقی با دو كشور افغانستان و پاكستان كه به طور دایم توسط قاچاقچیان و باندهای مواد مخدر مورد تعرض قرار می گیرد از یك سو و شرایط طبیعی نقاط مرزی كه سهولت بیشتری را برای این تعرض مهیا می كند از سوی دیگر، در كنار تلفات جانی، تا كنون هزینه های مالی زیادی را به كشور ما تحمیل كرده است.
گزارش های مختلف حاكی از آن است كه ایران به طور سالانه مبلغ 800 میلیون دلار برای مبارزه با مواد مخدر و جلوگیری از ورود محموله های بزرگ تریاك، هرویین و مرفین به داخل كشور هزینه می كند.
با وجود این، اوایل دی ماه سال جاری 'عبدالرضا رحمانی فضلی' وزیر كشور و دبیركل ستاد مبارزه با مواد مخدر در دیدار با نماینده ی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در تهران، ضمن تاكید بر نقش محوری ایران در مقابله با مواد مخدر گفت: كمكهای سازمان ملل به ایران در این مساله ی بینالمللی و انسانی تقریبا نزدیك به صفر است.
طی سال های اخیر، ورود غیر قانونی مواد مخدر به ایران به افزایش افراد مجرم كه در زمینه ی مصرف یا فروش این مواد فعالیت دارند نیز دامن زده است.
چندی پیش 'بابك دین پرست' معاون كاهش تقاضا و توسعه ی مشاركتهای مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام كرد كه بیش از 50 درصد از زندانیان در ایران به جرم ارتباط با مصرف، تولید و توزیع مواد مخدر به حبس محكوم شده اند.
وی با اشاره به این كه بعد از تصادف های رانندگی، میزان مرگ و میر ناشی از استفاده از مواد مخدر در جایگاه و رتبه دوم قرار دارد، افزود: بر اساس گزارش های پزشكی قانونی كشورمان فقط در طول هفت ماه از سال گذشته، سه هزار و 56 نفر بر اثر استفاده از انواع مختلف مواد مخدر جان خود را از دست داده اند.
*** اعتیاد مادر نابسامانی های اجتماعی
این روزها در بررسی دلایل پیچیده شدن نابسامانی های اجتماعی، اعتیاد نقش مهمی دارد. امان الله ایمانی مقدم در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا ضمن تاكید بر اینكه اعتیاد، مادر بسیاری از آسیب ها و نابسامانی های اجتماعی است، گفت: از هم گسستن بنیان خانواده، روسپیگری، طلاق، فحشا، فرار دختران و پسران، خیابان گردی و معضل های دیگر از پیامدهای مصرف مواد مخدر هستند.
با این وجود در این ارتباط كه آیا اعتیاد ریشه ی اصلی نارسایی ها و نابسامانی های اجتماعی است یا خیر همواره نظرهای متفاوت دیگری نیز وجود دارد.
در این زمینه 'سید هادی معتمدی' روانپزشك و استاد دانشگاه علوم بهزیستی و توانمندی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، ضمن پذیرفتن نقش مهمی كه اعتیاد در ایجاد نابسامانی های اجتماعی ایفا می كند، مركزی بودن نقش این معضل در تولید نابسامانی های اجتماعی را رد كرد و اظهار داشت: در مورد مواد مخدر و هر نوع آسیب اجتماعی دیگر از جمله طلاق، خانواده های نابسامان، جنحه و جنایت ها و مسایلی از این قبیل هیچ رابطه ی 'یك به یكی' وجود ندارد، بلكه روانشناسان این گونه روابط را بر مبنای ارتباط 'چند به چند' مورد ارزیابی قرار می دهند.
وی در ادامه افزود: در سال 1384 تحقیق جامعی پیرامون این موضوع صورت گرفت كه نتایج حاصل از آن نشان می داد در هر شهر یكی از مشكل های اجتماعی، ریشه ی سایر معضل ها و آسیب ها محسوب می شد. از اینرو، معضل خاصی كه ریشه ی سایر انحراف ها باشد، وجود ندارد.
*** سازوكارهای برون رفت از بحران
استعمال مواد مخدر، عوارض جسمی، روانی و اجتماعی شدیدی را برای فرد كشیده شده به دامان اعتیاد به همراه دارد؛ از طرفی درمان و پیمودن راه بهبودی بسیار پرهزینه و طاقت فرسا است. از این رو بیشتر پیشنهادها و توصیه ها بیش از تاكید بر راه های درمان بر جلوگیری از اعتیاد متمركز هستند.
یكی از راه های پیشگیری كه بر اساس تجربه تاكنون كارآمدی خود را به اثبات رسانده، آگاهی دادن به اقشار مختلف در مورد زیان های ناشی از استعمال مواد مخدر از یك سو و آموزش مهارت های زندگی از سوی دیگر است.
در شرایطی كه یك فرد اطلاع كامل از زیان های جسمی، روحی و روانی استفاده از مواد مخدر را داشته باشد، احتمال آنكه به دامان اعتیاد كشیده شود كمتر خواهد شد.
به اعتقاد برخی از جامعه شناسان، هر چند عواملی مانند كسب لذت، كنجكاوی، تفریح و رفع مشكل های روحی می تواند از علت های گرایش فرد به مواد مخدر به حساب آید، اما وجود سه راه بازدارنده یعنی تاهل، اشتغال و تحصیل می تواند در كاهش میزان مصرف مواد مخدر و به دنبال آن كاهش ارتكاب به جرایم مرتبط با مواد مخدر نقش مهمی را ایفا كنند.
سید هادی معتمدی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا، چهار عامل مهم را برای برون رفت از بحران مواد مخدر لازم و ضروری دانست. وی این چهار عامل را اینگونه بر شمرد: 1-استفاده از نیروهای كارآمد و متخصص در این امور و همچنین بهره گیری از امكانات و مدیریت لازم ؛2-اجتناب از سیاسی كاری و پنهان كاری در بیان معضل ها و آفت های اجتماعی ؛3-آموزش مناسب از جمله آموزش مهارت های زندگی، حتی در سطوح دبستان و دبیرستان؛4- افزایش بسیج عمومی و مشاركت های مردمی از طریق سازمان های مردم نهاد (NGO).
امان الله ایمانی مقدم نیز در ادامه ی گفت و گوی خود با ایرنا، ضمن تاكید بر این مطلب كه ایجاد اشتغال به عنوان مهم ترین راه حل برون رفت از بحران اعتیاد است، مساله ی پایین آمدن نرخ ازدواج و امید به آینده و همچنین نبود شادی و نشاط را از دلایل مهم دیگر جذب جوانان به مصرف مواد مخدر دانست.
*** سخن آخر
همجواری ایران با ركورد دار تولید مواد مخدر در جهان از یك سو و افزایش 40 درصدی كشت و قاچاق مواد مخدر به دنبال حضور نیروهای ناتو در افغانستان از سوی دیگر، منجر به ناامن شدن مرزها و همچنین افزایش اعتیاد به این مواد در داخل ایران شده است.
برخی از كارشناسان معتقدند سود سرشار حاصل از كشت و توزیع مواد مخدر كه مبادله ی این مواد را بعد از فروش نفت و تجارت تسلیحات به سودآورترین مبادله ها تبدیل كرده است، به انگیزه ای برای نیروهای ناتو در افغانستان برای ایفای نقش در زمینه ی این تجارت سود آور تبدیل شده است.
هم اینك قاچاق مواد مخدر از افغانستان به سایر كشورها از جمله ایران، در كنار ایجاد هزینه های جانی و مالی، منجر به آسیب های جدی فرهنگی و تخریب بنیان خانواده نیز شده است.
اگر چه نمی توان از این نكته نیز چشم پوشید كه صرف نظر از فشارهای خارجی و افزایش كشت و تولید مواد مخدر، دسترسی آسان و قیمت پایین این مواد در كشور باعث رونق گرفتن گردش مواد مخدر در ایران شده است.
در این شرایط بدیهی است كه با شكل گیری امنیت و ثبات در افغانستان، بار مسوولیت ایران و كشورهای درگیر با بحران مواد مخدر كاهش چشمگیری خواهد یافت.
در این ارتباط اقدام های دیگر از قبیل تشكیل اتحادیه ای منطقه ای برای مبارزه با قاچاق و تجارت مواد مخدر می تواند به تسهیل روند حل یا-دست كم-كاهش این بحران كمك برساند.
*از: حسن شكوهی نسب (گروه پژوهش های خبری)
پژوهش**ح.ش**9282**2054
تهران-ایرنا-افزایش كشت و قاچاق مواد مخدر در افغانستان طی سال های گذشته، چالش ها و هزینه های مالی و جانی زیادی را پیش روی ایران به عنوان همسایه ی آن كشور قرار داده است كه مبارزه برای رفع آنها همت گسترده ای را می طلبد.