هشت منطقه حفاظت شده محيط زيست در اين استان علاوه بر مناظر بديع و زيبا از لحاظ بين المللي و ملي داراي اهميت فراواني هستند.
حساسيت زيست بومي، توجه به تنوع گونه هاي گياهي و جانوري و قابليت بهبود وضع تنوع زيستي از نظر كمي و كيفي از ويژگيهاي مناطق حفاظت شده آذربايجان شرقي است كه هشت و دو صدم درصد مساحت اين استان يعني 365 هزار هكتار را دربرمي گيرد.
مناطق حفاظت شده محيط زيست اين منطقه جداي از جاذبه هاي طبيعي و گردشگري داراي اهميت زيست بومي و تنوع زيستي و ژنتيكي است.
اين مناطق به لحاظ علمي، تحقيقاتي و زيست محيطي ذخيرگاه بين المللي و حوضچه ژنتيكي بوده كه مورد توجه ويژه سازمان يونسكو است.
گونه هاي كمياب جانوري و گياهي به خصوص جنگلهاي بكر و غني ارسباران به اين منطقه جنبه بين المللي داده و گونه هاي خاص جانوري مثل سياه خروس، قرقاول و قوچ و ميش ارمني اهميت ژنتيكي آن را افزايش داده و منطقه را تبديل به حوضچه ژنتيكي غني كرده است.
اين تنوع و خلوص ژنتيكي و زيستي در جهان بي نظير است و در كنار آن جاذبه هاي طبيعي و گردشگري نيز به اين مناطق شهرت جهاني بخشيده است.
* منطقه حفاظت شده ارسباران
ارسباران در سالهاي 50 و 52 شمسي ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده معرفي و تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفت. بنا به اعلام مديركل اداره حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقي اين منطقه به زودي به 'پارك ملي ارسباران' ارتقاء مي يابد.
اين منطقه در سال 1354 از طرف يونسكو عنوان 'ذخيره گاه زيست كره' را دريافت و از اشتهار جهاني برخوردار و به عنوان فسيل زنده معروف شد.
منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت 80 هزار و 427 هكتار در كناره هاي جنوبي رود ارس در حوزه شهرستانهاي كليبر و ورزقان واقع است.
اين منطقه در شمال غربي آذربايجان شرقي ميان سه رودخانه مهم ارس در شمال و ايلگنه چاي در غرب و كليبرچاي در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات سهراما متصل است.
تاكنون هزار و 80 گونه گياهي مختلف در منطقه شناسايي شده كه از درختان و درختچه هاي مهم و شاخص منطقه بلوط، سرخدار، ارس، گيلاس وحشي، بارانك، زغال اخته، افرا، گردو و ممرز را مي توان نام برد.
گونه هاي جانوري منطقه حفاظت شده ارسباران 320 گونه بوده شامل پستانداران شاخص همچون كل و بز، پلنگ، گربه وحشي، خرس قهوه اي و سياه گوش است.
بيش از 220 گونه پرنده نيز از جمله سياه خروس و قرقاول در اين منطقه زيست مي كنند كه مختص ارسباران بوده و شهرت جهاني دارند.
همچنين 38 گونه خزنده و دوزيست و 22 گونه ماهي هم در منطقه ارسباران شناسايي شده است.
از زيباييهاي مسحوركننده ارسباران شامل تغيير دايمي مناظر و جايگزيني مناسب و متناوب چشم اندازهاي مرتعي و جنگلي در سراسر اين منطقه است. البته اهميت منطقه ارسباران فقط به دليل ويژگيهاي خاص اكولوژيكي و تواناييهاي زيست محيطي آن نبوده بلكه ميراث تاريخي و فرهنگي اين منطقه نيز خود قابل توجه است.
همچنين وجود آثار تاريخي به ويژه قلعه هاي متعدد از زمانهاي گذشته در ارسباران نشانگر دلاوري و پايمردي انسانهايي است كه در اين منطقه زندگي كرده اند.
يكي از قلعه هاي اين خطه در روستاي تاتار در بخش شمالي منطقه قرار دارد كه از صخره سنگها ساخته شده است.
در روستاي ونيق نيز بنايي وجود دارد كه از نظر تاريخي و معماري داراي اهميت زيادي بوده و به شخصي به نام طومانيانس نسبت داده مي شود.
اين بنا كه به صورت قصر و قلعه جنگي است در دو طبقه ايجاد شده و امروزه به عنوان پاسگاه محيط زيست از آن استفاده مي شود.
بناي زيباي ديگري در روستاي آينالو وجود دارد كه از نظر تاريخي هم دوره ساختمان ونيق بوده و به گفته مردم محلي در زمانهاي نه چندان دور از آن به عنوان انبار غله استفاده مي شده است.
* منطقه حفاظت شده كيامكي
اين منطقه هم به دليل داشتن چشم اندازها و مناظره طبيعي نظرعلاقه مندان به طبيعت را جلب مي كند.
اين پناهگاه در ناحيه شمال غربي آذربايجان شرقي و 50 كيلومتري شمال مرند واقع است.
كيامكي در سال 1352به عنوان منطقه حفاظت شده به تصويب رسيده و دو سال بعد به 'پناهگاه حيات وحش كيامكي' ارتقاء يافت.
منطقه كيامكي به دليل اختلاف ارتفاع زياد در يك محدوده و تفاوتهاي اقليمي داراي فصول رويشي گياهان متنوع است زيرا در حالي كه در اواخر زمستان و اوايل بهار در حاشيه رودخانه ارس درختان به گل نشسته اند ارتفاعات جنوبي كيامكي در همان زمان پوشيده از برف است كه خود بستري براي جذب گردشگر محسوب مي شود.
همچنين در اوايل بهار رويش لاله هاي رنگارنگ در دامنه هاي كنتال و قلعه علي بيگ به صورت مزرعه هاي لاله منطقه كيامكي دامن خود را براي پذيرايي مسافران مي گستراند.
از مهمترين زيستگاههاي پناهگاه حيات وحش كيامكي مي توان به مناطق ييلاقي جنوب آن اشاره كرد كه در برگيرنده ارتفاعات مهمي بوده و زيستگاه حيوانات وحشي و چراگاه احشام دامداران محلي است.
زيستگاههاي آبي پناهگاه حيات وحشي كيامكي به طورعمده در حاشيه رودخانه مرزي و زيباي ارس واقع شده و در فصول مختلف سال پذيراي پرندگان مهاجر آبزي و كنار آبزي است.
از آثار باستاني پناهگاه حيات وحش كيامكي هم مي توان به قلعه علي بيگ در ارتفاعات كنتال و آسياب خرابه و ييلاق قره چي اشاره كرد.
كور قلعه سي از يادگاران دوره اشكانيان و امام زاده شعيب و امامزاده سيدمحمد در روستاي نوجه كهر و حمام عباس ميرزاي وليعهد در روستاي كردشت قلعه آتش بيگ و كليسا خرابه يا كليساي سنت استپانوس در پاي كوه قلنج زيارتگاه زاويه از ديگر آثار تاريخي و سياحتي ارزشمند پناهگاه حيات وحش كيامكي هستند.
* منطقه شكار ممنوع سهند
منطقه شكار ممنوع سهند گرچه از نظر فراهم آوري شرايط زيستگاه براي برخي از گونه هاي حيات وحش و آبزيان و نيز برخورداري از شرايط بالقوه تفرجگاهي حايز اهميت فراواني است اما اعتبار آن بيشتر بخاطر منابع آب فراوان و وسعت و غناي مراتع آن است.
سهند را به دليل پوشش گياهي زياد به خصوص چمن و گل و مرتع عروس كوهستانهاي ايران مي نامند زيرا سطح تمام منطقه كوهستاني پوشيده از انواع گل و گياه به ويژه لاله است.
دامنه رشته كوه سهند در بهار گلزاري بي بديل بوده و دره هاي آبرفتي همراه با روستا و باغهاي آباد آن در اين فصل منظره هاي دلنوازي را به وجود مي آورد.
از زيستگاه مهم منطقه شكار ممنوع سهند مي توان از 'رودخانه ليقوان' نام برد كه زيستگاه گونه حمايت شده ماهي قزل آلاي خال قرمز است.
از گونه هاي شاخص جانوري منطقه شكار ممنوع سهند مي توان قوچ و ميش ارمني را به عنوان گونه هاي در حال انقراض و همچنين خرس قهوه اي قره قولاغ گربه وحشي گرگ روباه و شغال را نام برد.
كبك معمولي، كبك چپل بلدرچين باقرقره و انواع پرندگان شكاري از گونه هاي مهم پرنده هاي شكار ممنوع سهند محسوب مي شوند.
* منطقه شكار ممنوع يكانات
منطقه شكار ممنوع يكانات در شمال غربي شهرستان مرند از شمال به جلفا از شرق به منطقه حفاظت شده مراكان از غرب به پناهگاه حيات وحش كيامكي و از جنوب به روستاهاي مغول يكان يكان عليا و روستاي يامچي محدود است.
وسعت منطقه شكار ممنوع يكانات 58هزار و 800هكتار بوده و اهميت آن به دليل ارتباط بيولوژيك با پناهگاه حيات وحش كيامكي و منطقه حفاظت شده مراكان و نيز قرار گرفتن در مسير گذار قوچ و ميش ارمني است.
اين منطقه از سال 1363به عنوان منطقه شكار ممنوع تحت حفاظت قرار گرفته و گونه هاي جانوري شاخص آن شامل قوچ و ميش ارمني گرگ و پلنگ است.
گونه هاي گياهي شاخص منطقه شكار ممنوع يكانات شامل پوششهاي مرتعي و انواع گراس، گون، شورو و درمنه است.
* منطقه شكار ممنوع قره قشلاق
اين منطقه بعد از تالاب قوريگل مهمترين تالاب آذربايجان شرقي محسوب مي شود. وجود انواع گياهان آبزي و كنارآبزي شناخته شده بعنوان محل زادآوري و زمستان گذراني پرندگان مهاجر و زيستگاه پرندگان نادر از جمله ميش مرغ برخي از ويژگي هاي منحصر به فرد منطقه شكار ممنوع در قره قشلاق است.
اين تالاب به دليل برخورداري از قابليتهاي بالاي زيستگاه براي زمستان و تابستان گذراني پرندگان در دسته هاي انبوه و واقع شدن در مسير مهاجرت پرندگان آبزي و كنارآبزي به عنوان منطقه شكار ممنوع تحت حفاظت قرار گرفت.
منطقه شكار ممنوع قره قشلاق يك اكوسيستم ويژه و منحصر به فرد با چشم اندازهاي طبيعي و زيبا آبگيرها و ماندابهاي شاخص يكي از زيستگاههاي بسيار مناسب براي گونه هاي مختلف پرندگان است.
با توجه به شرايط ويژه حاكم بر منطقه و تلاقي آب شور درياچه اروميه با آبهاي شيرين مصب رودخانه هاي محدوده تالاب اكوسيستم بارزي براي پرندگان در اين منطقه شكار ممنوع به وجود آمده است.
همجواري با پارك ملي درياچه اروميه و ارتباط اكولوژيك با آن موجب شده كه بيشتر گونه هاي پرنده اي موجود در پارك ملي براي تغذيه به منطقه شكار ممنوع قره قشلاق روي آورند.
از گونه هاي شاخص پرنده در تالاب قره قشلاق مي توان به ميش مرغ غاز خاكستري و عروس غاز اشاره كرد.
پوشش گياهي موجود در منطقه شكار ممنوع قره قشلاق و جزاير آن بطور عمده از نوع هالوفيت بوده و گز به عنوان گونه غالب گياهي در تمام سطح منطقه و كنار آبگيرها به چشم مي خورد.
مناطق حفاظت شده آذربايجان شرقي با طبيعت بكر، غني و منحصر به فرد در كشور جلوه اي از بهشت زميني را در اين استان ترسيم كرده كه هر طبيعتگرد و گردشگري را جهت ديدن از مناظر آن وسوسه مي كند.
مناطق سرسبز، گونه هاي نادر و كمياب گياهي و جانوري در آذربايجان شرقي اين منطقه از ايران زمين را تبديل به استاني با صفا و جذاب براي گردشگران كرده كه توجه مجامع جهاني و بين المللي نيز به اين مناطق جلب كرده است.
دره مكيدي(مكيدي دره سي) نيز از ديگر مناطق زيباي طبيعت آذربايجان شرقي، دره اي جنگلي و سرسبز است كه در ميان جنگلهاي ارسباران در شمال استان و در شهرستان كليبر واقع شده است.
روستاي مكيدي نيز در اين دره واقع شده و پارك جنگلي حصار شده اي كه در اين دره ايجاد شده اين مكان را مورد توجه گردشگران قرار داده است.
اين مكان با داشتن چمنزارهاي معطر در دل جنگل جاي دنج و آرامي را براي آرامش و استراحت عاشقان طبيعت فراهم ساخته است.
وجود ميوه هاي گوناگون همچون گردو، فندق، تمشك و زغال اخته و همچنين زمزمه پرندگان طبيعت همراه با نسيم محلي چشم و دل هر رهگذر را نوازش مي كند.
گستره اين پارك از قلعه درسي آغاز مي شود و تا جنگلهاي آينالو در كنار ارس ادامه مي يابد.، ارتفاعات اين تفرجگاه انواع گونه هاي گياهي مثل آويشن، كهليك اوتي (كاكوتي)، شيرين بيان و بومادران را در قالب كلكسيوني در خود جاي داده است كه براي بيماري هاي مختلف مانند سرماخوردگي و سينوزيت مفيد هستند.
* تالاب قره قشلاق
منطقه تالابي قره قشلاق دركناره هاي جنوب شرقي درياچه اروميه قرار دارد و به لحاظ شرايط خاص طبيعي زيستگاه بسيار مناسبي براي پرندگان آبزي و كنار آبزي و علف چر مانند ميش و مرغ است و به عنوان تالاب بين المللي شناخته شده است.
* تالاب قوريگل
اين تالاب در 40 كيلومتري غرب تبريز واقع شده و از نظر شرايط زيستگاهي براي پرندگان آبزي به خصوص اردك سرسفيد بسيار مناسب است و به عنوان تالاب بين المللي به ثبت رسيده است.
* جزيره اسلامي
جزيره اسلامي در ساحل شرقي درياچه اروميه واقع است و توان بسيار بالاي زيستگاهي حيات وحش و مرتبط با پارك ملي اين جزيره درياچه اروميه را از اهميت زيست محيطي ويژه اي برخوردار كرده است.
* پاركهاي ملي
جزاير استان آذربايجان شرقي محدود به درياچه اروميه و رودخانه ارس است. نظر به اهميت جهانگردي جزيره هاي درياچه اروميه و تبديل آنها به پاركهاي ملي مورد اشاره قرار مي گيرند: جزيره اسلامي( شاهي)، جزيره قويون داغي(كبودان)، جزيره اشك، جزيره آرزو و جزيره اسپير.
* درياچه اروميه
درياچه اروميه بزرگترين آبگير داخلي و يكي از درياچه هاي مهم ايران است كه درشمال غرب فلات ايران و غرب آذربايجان شرقي از شمال به جنوب كشيده شده و از نظر طبيعي آذربايجان را به دو بخش شرقي و غربي تقسيم كرده است.
اين درياچه به دليل تنوع بيولوژيكي به عنوان پارك ملي در فهرست آثار بين المللي ميراث طبيعي به ثبت رسيده است.
در سواحل درياچه اروميه چندين بندر به منظور حمل و نقل مسافر و بار تأسيس شده است كه مهمترين آنها عبارتند از بندرشرفخانه در شمال شرقي درياچه و در 30 كيلومتري شبستر، بندر آق گنبد در ساحل غربي جزيره اسلامي(شاهي) و در سمت شرقي درياچه واقع شده است.
بندر رحمانلو نيز از بنادر مهم ساحل شرقي درياچه است. علاوه بر بنادر فوق بندرهاي دانالو، قبادلو و زينت نيز در ساحل شرقي درياچه اروميه قرار دارند.
* تالاب و مرداب
استان آذربايجان شرقي داراي تالابهاي كوچك و بزرگ متعدد و زيبايي است كه عمدتاً در محدوده شهرستان مراغه و هشترود واقع شده اند.
مهمترين اين تالابها عبارتند از 'تالابهاي آلما گلي، قبادلو، ماهي آباد، يانيق گلي، بزوحق گلي، قوشاگلي، زولبين گلي، يوسفلو، ديب ديز و خرمالو'
* چشمه هاي آبگرم
آذربايجان شرقي از كانونهاي مهم آب معدني و آب گرم محسوب مي شود. در دورترين نقاط اين استان چشمه هاي متعدد آب گرم با خواصي ويژه وجود دارند كه در ساليان طولاني مورد استفاده مردم بوده اند.
مهمترين اين چشمه ها عبارتند از 'چشمه الله حق، آب رس، تاپ تاپان، ورجوي، گشايش' و چشمه هاي 'سراب و صوفيان' به ويژه چشمه آب معدني كندوان.
* آبشار عيش آباد شبستر
ارتفاع اين آبشار حدود 15 متر است و در قسمت كوهستاني ميشو غربي در جوار روستاي عيش آباد شبستر واقع شده است.
حدود 300 متر مربع وسعت دارد و در جوار كوه و دره منظر بديعي از زيبايي طبيعت را به نمايش گذاشته است.
* آبشار آسياب خرابه جلفا
آسياب خرابه يكي از زيباترين مناظر ديدني آذربايجان شرقي است، قبلاً در اين محل يك باب آسياب بادي وجود داشت كه با استفاده از اين آبشار كار مي كرد. اما در حال حاضر آثار كمي از اين آسياب برجا مانده است.
به همين علت به نام آسياب خرابه معروف شده است. اين تفرجگاه در حدود 27 كيلومتري علمدار گرگر (هادي شهر) قرار دارد و در نوار مرزي ايران و جمهوري آذربايجان در پنج كيلومتري روستاي منجن آباد در حاشيه رود ارس واقع شده است.
* جنگلها و بيشه ها
علاوه بر پوشش گياهي متنوعي كه در فضاهاي جلگه اي، دره اي و كوهستاني استان وجود دارد جنگلهاي متراكمي نيز نقاط مختلف استان را پوشانده است.
در شمال ارسباران دره ارس و بخش ورزگان شهرستان اهر، كوه هاي قازان داغي و قندران باشي واقع شده كه پوشيده از درختان جنگلي و مراتع كوهستاني است.
كوههاي 'گؤيچه بئل' پوشيده از درختان نيمه جنگلي ومراتع سرسبز و خرم در جنوب غربي اهر واقع شده است.
اين مكان كوهستاني محل ييلاق ايلات 'قره خانلو و مددلو' است. بيشترين گونه هاي درختي كه در جنگلهاي اهر مشاهده مي شود بلوط و ممرز است.
جنگلهاي شهرستان هاي مراغه و هشترود نيز از نظر درجه اهميت در مرتبه بعدي قرار دارند.
اين جنگلها كه از وسعت كمتري نسبت به جنگلهاي ارسباران برخوردار هستند عمدتاً از درختچه گز تشكيل شده اند.
* كوهها و قله ها
آذربايجان شرقي از نظر تيپولوژي كوه هاي ايران از اهميت خاصي برخوردار است. سه رشته مهم و اصلي ايران يعني البرز، زاگرس و مركزي در اين منطقه به هم پيوسته و فلات كوچك و مرتفعي را پديد آورده اند.
مهمترين ارتفاعات استان آذربايجان شرقي كه داراي زيباييهاي خاص طبيعي و امكانات ورزش كوهنوردي است شامل رشته كوه سهند در 50 كيلومتري جنوب شهرستان تبريز كه بلندترين قله آن جام داغي به ارتفاع 3750 متر است.
از ديگر كوهها و قله هاي بنام استان كوهستان بزقوش در جنوب كوهستان سبلان و شمال غربي ميانه قرار گرفته كه بلندترين قله آن 3304 متر ارتفاع دارد.
كوهستان كمتال از ديگر كوه هاي جالب ارسباران است و 3100 متر ارتفاع دارد، كوه قوشاداغ از ارتفاعات قابل توجه و زيباي ديگر ارسباران به حساب مي آيد.
كوه كيامكي درمنطقه جلفا و كوه سلطان سنجر در 15 كيلومتري شرق زنوز خودنمايي مي كند، كوه سلطان داغي هم در شمال غربي كوهستان سهند نزديك شهر اسكو قرار گرفته است.
كوه ميشو از مشهورترين كوه هاي آذربايجان شرقي بوده كه در شمال درياچه اروميه است و جلگه مرند را از جلگه شبستر و درياچه اروميه جدا مي كند.
كوه مورو داغ نيز در 36 كيلومتري غرب تبريز از ارتفاعات شمالي صوفيان به طرف تبريز كشيده شده و به گردنه شبلي منتهي مي شود.
7223/587
تبريز - ايرنا - سفر به مناطق بكر حفاظت شده محيط زيست آذربايجان شرقي روح هر بيننده اي را مسحور و آرامش خاصي به انسان مي بخشد.