مجازات های جایگزین زندان

جرم، جنایت و تخلف همزاد بشر است و زندان نیز در گذر زمان به عنوان متداول ترین روش برخورد با مجرمان در بیشتر جوامع پذیرفته شده است. اما افزایش بی رویه ی زندانیان خود می تواند مشكل هایی را ایجاد كند كه در عمل هدف های تربیتی و تنبیهی در تعیین مجازات زندان را از بین ببرد و خنثی كند؛ به طوری كه در بسیاری از موارد افراد داخل زندان ها در معرض آسیب های رفتاری بیشتری قرار می گیرند.

بر این اساس مدتی است كه موضوع مجازات های جایگزین زندان به یكی از مسایل حقوقی و اجتماعی مهم تبدیل شده است و در این ارتباط كارشناسان و صاحبنظران مختلفی به طرح دیدگاه های خود پرداخته اند. گروه پژوهش های خبری ایرنا برای بررسی و تحلیل این موضوع با چندتن از صاحبنظران و كارشناسان به گفت و گو نشست: «بهمن كشاورز» رییس اتحادیه ی سراسری كانون های وكلای دادگستری، «سید هادی معتمدی» آسیب شناس اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و «محمد علی اسفنانی» عضو كمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی.



*** زندان مدرسه ی تبهكاران؟

هر چند در نگاه نخست زندان دارای كاركردی تنبیهی برای فرد مجرم است ولی این محیط همیشه نمی تواند فرد را از آسیب های پیش بینی نشده در امان نگه دارد؛ زیرا محیط زندان می تواند دارای اثرهای منفی بسیار جدی و غیر قابل جبرانی باشد كه تنها متوجه مجرم زندانی نمی‌شود بلكه خانواده ی وی و جامعه را نیز زیر تاثیر قرار می دهد.

یكی از مهمترین آسیب های زندان برای فرد خاطی، آموختن روش های مختلف بزهكاری به صورت حرفه یی است؛ زیرا در ندامتگاه های كشور مجرمان مختلف و افراد خطرناك در برخی موارد بدون تفكیك سابقه و جرم در كنار هم حضور دارند. این مساله خود سبب می‌شود كه افراد خطرناك دور هم جمع شوند و گروه هایی را تشكیل دهند. در نتیجه بسیاری از زندانیان بعد از آنكه از زندان آزاد می‌شوند نه تنها اصلاح نمی‌شوند بلكه روش‌های ارتكاب، بزهكاری و جرم را به صورت بسیار حرفه‌ یی و سازمان یافته یاد می‌گیرند.

محمد علی اسفنانی عضو كمسیون قضایی مجلس در گفت و گو با ایرنا، با نامطلوب خواندن فضای زندان های كشور برای تنبیه مجرمان، اظهار داشت: امروزه فضای زندان های كشور در شرایط خوبی نیست كه ما انتظار داشته باشیم كه فرد با ورود به این فضا متنبه و از عمل خود پیشمان شود. زندان برای بسیاری از افراد آسیب های جسمی، روانی و اخلاقی در پی دارد و در اثر همنشینی افراد مختلف در محیط زندان ممكن است خرده فرهنگ گروه های تبهكار در مجرمان بروز پیدا كند.

اسفنانی افزود: در نگاه نخست زندان محلی برای تنبیه خلافكاران است ولی در اثر همنشینی فرد با مجرمان دیگر ممكن است افراد زیر تاثیر معاشرت با دیگران، جرایم نوینی را یاد بگیرند كه بعد از آزادی به سراغ عملی كردن تجربیات خود بروند.

بهمن كشاورز رییس اتحادیه سراسری كانون های وكلای دادگستری نیز در گفت و گو با ایرنا ضمن اشاره به آسیب های زندان برای فرد خاطی، گفت: با توجه به اینكه زندانی در اثر مجازات حبس به صورت مقطعی از جامعه بریده می شود نمی توان مجازات حبس را مناسب برای افراد دانست؛ زیرا حبس ممكن است مرتكبان جرایم خرد و غیر عمد را با انواع دیگری از جرم در زندان آشنا كند.

وی در ادامه با اشاره به اینكه در زندان روش های تربیتی و آموزشی مثبت فراوانی وجود دارد، گفت: با فرض اینكه تمامی این روش ها به صورت تمام و كمال انجام گیرند و به زندانی آموزش داده شود، ولی نمی توان در كنار این آموزش ها از همنشینی فرد با مجرمان حاضر در زندان چشم پوشی كنیم.

رییس اتحادیه سراسری كانون های وكلای دادگستری افزود: اگر فرد خاطی در زندان متنبه شده باشد، مشكلی ندارد ولی در بسیاری از موارد شاهد هستیم كه فرد بعد از آزادی با توجه به تجربه هایی كه در زندان كسب كرده است دیگر اعضای خانواده را نیز وارد كارهای خلاف می كند.

در این میان سید هادی معتمدی آسیب شناس اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز در گفت و گو با ایرنا زندان را به «كارگاه آموزشی» برای خلافكاران تشبیه كرد و تصریح كرد: محیط زندان همانند آموزشگاهی است كه افرادی حرفه یی در آن مشغول هستند؛ بنابراین كسانی كه تازه وارد این محیط می شوند مجبورند با هر روشی، «فوت و فن» های مختلف زندان را یاد بگیرند تا بتوانند در این محیط دوام بیاورند.

وی بر بر اهمیت كاركرد تنبیهی زندان تاكید كرد و گفت: زندان به عنوان نهادی تنبیهی و تربیتی باید بتواند در زمینه های مختلف كاركرد خود را به خوبی انجام دهد تا فرد در آن اینگونه احساس می كند كه از رفتار خود پشیمان شده است.

معتمدی از تفكیك نشدن زندانی ها بر اساس جرایم مختلف انتقاد كرد و گفت: برخلاف بسیاری از كشورها در ایران تفكیكی بین میزان جرم و سابقه زندان افراد وجود ندارد و این خود سبب همنشینی افراد با شخصیت های مختلف می شود.

آسیب های جسمی یكی دیگر از مشكلات زندانیان است؛ زیرا در زندان امكانات درمانی لازم در دسترس ندارند و همین فقدان امكانات درمانی خود موجب بیماری های گوناگون و معلو لیت های جسمی‌ برای زندانیان می شود. خودكشی، خودزنی و ناهنجاری های اخلاقی از دیگر آسیب های است كه ممكن است فرد زندانی با آن دست و پنجه نرم كند.

البته زندان رفتن تنها مختص مردان نیست؛ بلكه در بسیاری از موارد زنان نیز این محیط ها را تجربه می كنند. حضور زنان با روحیه های خاص در زندان سبب آسیب های فراوانی جسمی و روحی برای آنها می شود.



*** خانواده متاثر از زندان

محدود كردن آسیب های زندان به فرد زندانی اقدامی تقلیل گرایانه است؛ زیرا فرد عضو كوچكی از خانواده و جامعه است و در نتیجه، اختلال در نوع رفتار فرد، سبب اختلال در كاركرد سطوح بزرگتر حیات اجتماعی مانند خانواده و جامعه می شود.

زمانی كه سرپرست خانواده زندانی می شود، نخستین گروه در خانواده كه دچار آسیب می شود، فرزندان آنها است؛ زیرا از یك طرف نظارت پدر بر آنها كم و از سوی دیگر آنها در میان گروه همسالان خود دچار نوعی سرخوردگی می شوند.

همسر فرد زندانی یكی دیگر از افرادی است كه به شدت زیر تاثیر نبود شریك زندگی خود قرار می گیرد؛ چرا كه بار اصلی تامین هزینه ی خانواده بر دوش او قرار می گیرد و می تواند آسیب های جدی به او وارد كند.

بهمن كشاورز در زمینه ی آسیب های زندان برای فرد و جامعه گفت: بی سرپرست ماندن خانواده و فرزندان یكی از مهمترین تبعات زندانی كردن سرپرست خانواده است كه به دنبال خود سبب فقر مادی و معنوی برای دیگر اعضای خانواده می شود. فرزندان و كودكان فرد زندانی اطلاع چندانی از تخلف والدین خود ندارند و حكومت را مقصر در زندانی كردن می دانند و این امر خود سبب ایجاد حس تنفر می شود.

كم شدن نیروی انسانی برای فعالیت های اقتصادی از دیگر پیامدهای افزایش بی رویه ی جمعیت زندانیان كشور است؛ زیرا زمانی كه فرد زندانی می‌شود از كار و فعالیت‌های اقتصادی باز می ماند و درآمدهای اقتصادی او تعطیل می‌ شود؛ در نتیجه اقتصاد خانواده و جامعه آسیب ‌پذیر می شود.

محمد علی اسفنانی در این زمینه با تاكید بر آسیب های زندان برای خانواده و جامعه گفت: به طور معمول افرادی كه زندانی می شوند خانواده ی آنها در بسیاری از موارد دچار فقر اقتصادی می شوند و این امر سبب می شود كه زندگی برای آنها سخت شود.



**** كدام جرم قابل جایگزینی است؟

گرچه زندان همیشه راهی مناسب برای اجرای حكم مجرم نیست و بسیاری از كارشناسان معتقدند باید به فكر مجازات های جایگزین زندان بود اما این پرسش مطرح می شود كه این جایگزینی در چه جرایمی می تواند وجود داشته باشد؟

محمد علی اسفنانی با اشاره به وقوع جرم های غیر عمدی در كشور مانند تصادف و مهریه، اظهار داشت: اگر بتوانیم برای این جرایم جایگزین مناسبی پیدا كنیم هم هزینه نگهداری افراد كم و هم فرد را از آسیب های زندان دور می كنیم.

سید هادی معتمدی آسیب شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی نیز با اشاره به وقوع جرم در كشور با ابعاد خرد و كلان، گفت: به جز جرایمی مانند قتل یا زنا كه شامل مجازات های جنایی در كشور هستند، می توان در بقیه ی موارد فرد خاطی را مجبور كرد بابت آسیبی كه به جامعه، خانواده یا فرد وارد كرده است، خدمت رسانی رایگان به فرد بزه دیده انجام دهد.



*** راهكار چیست؟

در دوران های مختلف راه حل های كوناگونی برای تنبیه افراد خاطی بسته به میزان جرم آنها در نظر گرفته شده است. فرستادن به اردوگاه كار اجباری، تبعید و انتصاب افراد در مشاغل دون پایه از مهمترین راهكارهایی بود كه در برخی از جوامع مورد استفاده قرار می گرفت.

با توجه به افزایش جمعیت زندانیان كشور و هزینه های مادی و معنوی كه این جمعیت بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می كند، بهتر است مسوولان به دنبال راه حلی برای جایگزینی حبس باشند.

در این زمینه در مقاطعی از زمان بحث مجازات های جایگزین مطرح شده است ولی به دلیل تفكر حبس تنبیهی در كشور این امر به فراموشی سپرده شده است.

بهمن كشاورز با اشاره به تعیین جایگزین برای جرم و انواع آن گفت: همچنانكه در قانون نیز تاكید شده است برای جرم هایی با مدت زمان كوتاه مجازات حبس می توان جایگزین تعیین كرد.

كشاورز در این زمینه با اشاره به تصویب قانون مجازات اسلامی بعد از انقلاب یادآور شد: در این قانون فصلی را برای جایگزین كردن مجازات های مختلف در نظر گرفته شده است.

اما در این زمینه اسفنانی نظر دیگری دارد. وی معتقد است كه در قانون مجازات اسلامی كمتر به موضع تعیین جایگزین برای زندان توجه شده است.

نماینده ی مردم فریدن در مجلس شورای اسلامی در این زمینه با اشاره به تصویب و اجرای قانون مجازات اسلامی گفت: در این قانون بخاطر حاكم بودن تفكر حبس، كمتر به مساله ی جایگزین های زندان توجه شده است؛ ولی كمسیون قضایی مجلس در حال تدوین لایحه یی برای جایگزین كردن دیگر روش ها به جای حبس است.

اعتیاد به مواد مخدر یكی از شایعترین جرایم زمان حاضر كشور است و فرد معتاد در صورت دستگیری راهی زندان می شود؛ ولی باید گفت زندان برای شخص معتاد كاركردی غیر تنبیهی دارد؛ زیرا زندان بیمارستان نیست كه فرد در آنجا معالجه شود بلكه محلی است كه فرد معتاد در آن می تواند دیگران را نیز آلوده كند.

معتمدی از كارشناسان آسیب شناسی در كشور بر این باور است كه زندانی كردن معتادان در جامعه ی ما آسیب ها را بیشتر می كند زیرا فرد معتاد باید زیر نظر روانشناس و متخصصان امر مورد معالجه قرار بگیرد.

یكی دیگر از راهكارهای مهم در راستای كاهش زندان استفاده از دستبند الكترونیكی برای مجرمان است. این ابزار ضمن كاستن از رنج های حبس، آسیب وارده به خانواده ی محكوم را تا حد امكان كاهش می دهد. این دستبند با بهره‌گیری از عامل كنترل‌ كننده ی شوك الكتریكی، قابلیت كنترل مجرم بدون نیاز به اتصال به مامور مراقب یا اتصال به هر دو دست مجرم را دارد.

با كمك دستبند الكترونیكی می‌توان به راحتی تشخیص داد كه در هر زمان زندانی در كجا قرار دارد و مانع فرار زندانی از مرزهای كشور شد.

كشاورز با اشاره به مباحث مطرح شده در باره ی استفاده از دستبند الكترونیكی گفت: دستبند یا پابند الكترونیك خود یك نوع مجازات حبس است كه به طور معمول در محیط های نیمه باز یا باز می توان از آن استفاده كرد.

حبس خانگی، یكی از تدابیر جایگزین‌شده به‌جای مجازات‌های مرسومی مانند حبس است كه می‌تواند از تحمیل اثرات منفی زندان‌های سنتی بر شخص زندانی و هم‌چنین خانواده وی جلوگیری كند. این نوع از حبس با حكم دادگاه در مورد جرایم سبك یا متناسب شخصیت مرتكب مورد حكم قرار می‌گیرد و در اجرای این مجازات، آزادی ورود و خروج محكوم‌علیه از منزل محدود می‌شود و وی ملزم می‌شود در منزل خود بماند یا فقط در ایام معینی كه از قبل به وی اعلام شده است حق خروج از خانه را دارد.

محرومیت از حقوق اجتماعی و خدمات عمومی یكی دیگر از راه های جایگزین حبس است. محرومیت از حقوق اجتماعی به مفهوم بی‌بهرگی یا بازداشتن از كار یا حق است و نوعی منع قانونی است كه شخص به موجب آن صلاحیت و شایستگی اعمال حقوق خود را از دست می‌دهد. این محرومیت ممكن است به صورت مطلق یا محدود باشد و از نظر مدت نیز ممكن است مادام‌العمر یا موقت و دارای مدت معین باشد.

بهمن كشاورز در این زمینه با اشاره به مهمترین مجازات های جایگزین برای حبس گفت: وادار كردن افراد به انجام خدمات عمومی و كارهای مختلف در جهت جایگزین كردن حبس می تواند بهترین روش باشد.

معتمدی هم با اشاره به قوانین تنبیهی برای مجرمان، گفت: یكی از راه هایی كه می توان به صورت تنبیهی جایگزین زندان شود قطع روابط عاطفی فرد با خانواده یا دوستانش است كه در عین اینكه به آنها خدمت رسانی كند از نعمت عاطفه ی آنها بی بهره شود و این می تواند در یك مدت محدود باشد.

نوع دیگر مجازات كه می تواند جایگزین مناسبی برای حبس باشد، مجازات ترمیمی است . در این زمینه شخص خاطی مجبور است مواردی كه در اثر كار وی دچار آسیب شده است به حالت اول برگرداند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به اینكه بسیاری از جرایم مانند كلاهبرداری و مزاحمت های خانوادگی باعث از هم گسیختن بنیان خانواده می شود، گفت: در این زمینه فرد خاطی وظیفه دارد ضمن اینكه مجازات تنبیهی عمل خود را تحمل كند، زیان ها و آسیب های وارده را به خانواده بزه دیده، جبران كند.

وی با اشاره به جرم دزدی به عنوان عملی كه به دیگران آسیب می زند، گفت: اگر شخصی با این كار شیرازه ی یك خانواده را از هم پاشید، باید وی را مجبور كنیم تا به كسانی كه در اثر این بزه آسیب دیده اند خدمت رسانی كند.

جزای نقدی از جمله مجازات‌هایی است كه در بسیاری از كشورها به عنوان مجازات جایگزین زندان اعمال می شود.

محمد علی اسفنانی نماینده ی مجلس در این زمینه به ایرنا گفت: جزای نقدی و تبدیل كردن زندان به جریمه ی نقدی می تواند یكی از مهمترین جایگزین ها برای حبس افراد باشد.

تعلیق اجرای مجازات از دیگر روش هایی است كه می توان به عنوان جایگزین حبس در كشور مورد توجه قرار گیرد. تعلیق مجازات بدین معنی است كه با وجود محرز بودن جرم و صدور حكم، اما اجرای آن در صورتی كه فرد بار دیگر این جرم را مرتكب نشود به تعویق می افتد.

بهمن كشاورز تعلیق اجرای حكم مجازات را نوع خاصی از جایگزین حبس دانست كه باتشخیص دادگاه درباره ی فرد اعمال می شود و در صورت تكرار جرم توسط خاطی می توان حكم وی را اجرایی كرد.

آزادی مشروط بدین معنی است كه مجرم مدتی از محكومیت خود را سپری كرده باشد و به صورت مشروط و براساس قانون، با رعایت شرایطی، باقی مانده ی محكومیت خود را آزاد باشد كه در صورت رعایت شرایط، آزادی وی قطعی و در صورت رعایت نكردن آن، محكومیت او اجرا می شود.



*گزارش از: غفار میرزایی(گروه پژوهش های خبری)

پژوهش**2052**2054