نقش و جایگاه مطبوعات در ایران و جهان

از دیدگاه صاحبنظران، وسایل ارتباط جمعی مانند روزنامه ها، رادیو، تلویزیون، اینترنت و مطبوعات از یك سو می توانند با جعل و تحریف و تخریب و فریب، جامعه ای «یكسر همگن» به بار بیاورند و در شكل گیری دولت های خودكامه، اقتدارطلب و استبدادی نقش بیافرینند و از سوی دیگر، قادرند تلاش های انحصارطلبانه ی برخی حكومت ها و دولت ها را بی اثر سازند، جامعه ی مدنی را تقویت و مفاهیم تعاون اجتماعی، تساهل، انتقاد سازنده و آزادی های سیاسی را ترویج كنند.

مطبوعات و روزنامه ها می توانند علت ها و دلایل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بحران ها را برای حاكمیت تبیین سازند، كمك كار دولت ها در ایفای وظایفشان از جمله پیشبرد امر مهم توسعه ی همه جانبه باشند و به ابزار و عناصر مهمی برای گسترش تنوع و تكثر فرهنگ ها و جهان نگری های گوناگون بدل شوند.

** اهمیت، ضرورت و جایگاه رسانه ها

ظرف دویست سال گذشته در بخش هایی از شرق و خاورمیانه و نیز ایران (دهه هایی پیش از پیروزی نهصت مشروطیت تاكنون) در اثر ظهور و تقویت تدریجی رسانه ها ، عامه ی مردم و حتی اقلیت های مذهبی و قومی توانسته اند با حقوقشان آشنا شوند. به دلیل تلاش وسایل ارتباط جمعی، فرهنگ ها و خرده فرهنگ های مختلفی به كانون توجه افكار عمومی راه یافته اند و گروه های گوناگون سیاسی و اقتصادی به داشتن حق بیان و آزادی سیاسی و قدرت اقتصادی اذعان دارند.

بی شك، رسانه ها در جهان سوم و خاورمیانه از جمله ایران، تكیه و تاكید بر گسترش پیوسته ی كمی و كیفی خود داشته و دارند و این گسترش همواره با چندگانه سازی، آزادی و حقوق جوامع، اقلیت ها، گروه های متفاوت و گونه گون (متنوع) و نیز با معرفی هر چه بیش تر خرده فرهنگ ها همراه بوده است. به همین دلیل است كه جامعه ی سیاسی مبتنی بر مطبوعات آزاد و مستقل و رسانه های گروهی گوناگون در تقابل جدی با جامعه ی بسته و تك صدایی قرار گرفته و می گیرد.

رسانه ها و مطبوعات كه به ارایه اطلاعات در باره ی «هر چه كه در جامعه و دولت می گذرد» می پردازند در واقع می توانند و تا حد زیادی توانسته اند به تدریج به خودآگاهی و تحقق توسعه ی فراگیر كمك كنند. همچنین آزادی ای كه رسانه ها به بسیاری از جوامع، فرهنگ ها و جهان نگری ها عرضه كرده اند، آرمان «جامعه ی شفاف» و «دولت حداقل و پاسخگو» را عینیت بخشیده اند.

** مسوولیت و وظایف مطبوعات

رسانه ها به ویژه مطبوعات و روزنامه ها، كاربردشان به رعایت اصول اخلاقی و حرفه یی است كه پایبندی به آنها، به ویژه در دوره ی بحرانی اهمیت دارد. رعایت این اصول، تلاش برای انعكاس «واقعیت»، تشویق به مشاركت فعال و حداكثری مردم از جمله گروه های مرجع (دانشگاهیان، روشنفكران، روحانیان و به طور كلی قشر تحصیل كرده) در امور سیاسی، امیدوار كردن مردم به اثر گذار بودن میزان مشاركت و آرایشان، اطلاع رسانی در راستای برگزاری انتخابات سالم، آزاد و قانونمند، كمك به نامزدها برای ارایه برنامه و نیز ایجاد رقابت میان آن ها، كوشش برای ایجاد وفاق و تساهل میان مقام ها، احزاب و گروه های سیاسی و كمك به توسعه ی سیاسی كشور از مهم ترین مسوولیت ها و وظایف رسانه ها و روزنامه ها است.

تكیه بر غریزه و غرض، صداقت نداشتن در اطلاع رسانی ( تناقض گویی، مبالغه و اغراق ، تفرقه افكنی، تحریف ، سانسور)، ترس و خودسانسوری، بداخلاقی، ارعاب، ایجاد دشمن فرضی ، موثق نبودن پیامها، عینی و واقعی نبودن پیامها و اخبار، بی طرف نبودن، استقلال نداشتن، جریان سازی توهم آمیز و غیراخلاقی و ...از جمله مواردی است كه نه تنها جزو وظایف و مسوولیت های رسانه ها و روزنامه ها به شمار نمی رود كه در روند انجام رسالتشان، خلل و مانع ایجاد می كند.

** مشكل تراشی برای رسانه ها و مطبوعات

برخی دولت ها و شخصیت های اقتدارطلب همواره از رسانه ها و مطبوعات به عنوان ابزار تخریب، تحریف واقعیت و بدنام كردن منتقدان و مخالفانشان استفاده كرده اند و مانع ایفای مسوولیت هایشان شده اند. دخل و تصرف دولت ها ، امیال ِافراد متنفّذ و برخی باندهای سیاسی و اقتصادی در سیاست ها و برنامه های وسایل ارتباطی و جامعه ی رسانه ای و مطبوعاتی به سانسور و خودسانسوری منجر شده و می شود و آینه ی ارتباطی میان جامعه و دولت را كدر كرده و می كند.

بالاتر از این، تحریف، تحدید، تهدید و دخل و تصرف دولت ها و شخصیت های متنفذ در امور و مسوولیت مطبوعات و رسانه هایی كه می خواهند مستقل بوده و كار حرفه یی خود را انجام دهند «انگاره ی آزادی كه بر خودآگاهی و دانش مبتنی است» جای خود را به مردم فریبی، قطع ارتباط میان جامعه مدنی و دولت و در نهایت افول عقلانیت و واژگونی واقعیت می دهد.

مطبوعات و رسانه ها در غرب، شرق، جهان سوم و خاورمیانه دست كم با 2 مانع اساسی دیگر رو به رو هستند: یكی موانع محیطی همچون قوانین و مقررات غیر عقلانی، سانسور حكومتی، توقیف و تهدید و دخالت (1) و موانع اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی.

دوم موانع درون سازمانی مانند تاثیر مستقیم سلیقه ی مدیریت ها بر محتوای رسانه و مطبوعات، نبود تخصص های لازم و فقدان كادر مناسب حرفه ای. به بیان دیگر، بیش تر افرادی كه در رسانه های كشورهای خاورمیانه مشغول كار هستند از آموزش های لازم حرفه ی خبری و روزنامه نگاری برخوردار نیستند.

به یقین رسانه ها و مطبوعات در چنین شرایطی نمی توانند مسوولیت واقعی خویش را انجام دهند و به شكل گیری و جهت دهی دقیق افكار عمومی آن گونه كه منافع ملی اقتضا می كند، دست یازند.

پیامد این امر (توقیف و مانع تراشی برای رسانه ها و مطبوعات) بی اعتبار شدن كاركرد آن ها و در نتیجه كدر شدن رابطه ی میان جامعه و دولت و بروز تدریجی بحران های سیاسی مانند بحران هویت، مشروعیت، سلطه ،نفوذ و كارآمدی است؛ همانند بحران و سپس فروپاشی و تجزیه ای كه در اتحاد جماهیر شوروی و نیز در برخی كشورهای خودكامه ی عربی به وقوع پیوست.

به طور كلی و خلاصه، در اثر توقیف روزنامه ها یا دخالت و تحكم دیگران به ویژه حكومت ها و دولت ها در امور رسانه ها و روزنامه ها، آن ها سه ویژگی زیر پیدا می كنند. در این صورت خواه ناخواه زمینه های بحران سیاسی به وجود می آید. تاریخ سیاسی معاصر كشورهای خاورمیانه و اسلامی گواه این مدعا است:

- یك دستی و همسویی صاحبان امتیاز و مدیران مسوول مطبوعات و رسانه ها و بیشتر قلم زنان آن ها با سیاست های دولت (به معنای فراگیر و مجموعه ی قوا).

- اِعمال سانسور بر رسانه ها و روزنامه ها و نویسندگان مطبوعات و كتاب ها.

سانسور و تحدید مطبوعات و نشریات باعث می شود آن ها قدم به قدم رو به سطحی شدن و روزمرگی بروند و در عمل، نشریات بی محتوا و سرگرم كننده یكه تاز میدان شوند. وقتی محتوا و فحوای رسانه ها و مطبوعات یك كشور فاقد هنجارها و ارزش های خبری لازم باشد در نتیجه، تازگی و قابلیت انتشار - كه از عناصر اصلی رسانه ها و مطبوعات به شمار می آید- مورد توجه دست اندركاران آن ها قرار نمی گیرد.

- حساسیت برخی از حاكمان و دولتمردان در برابر كوچك ترین خرده گیری سبب می شود تا هیچ گونه مطلب جدی و انتقادی در رسانه ها و روزنامه ها درج نشود.

در صورت نبود سه نكته و ویژگی یاد شده ، رسانه ها و مطبوعات به عنوان پیام و نیز كانال های انتقال پیام می توانند با پرهیز از افراط و تفریط و تخریب و شایعه سازی و نیز حفظ و رعایت اصل بی طرفی، نقش اصلاحی خود را ایفا كنند.

ارتقای فرهنگ سیاسی، افزایش حضور و مشاركت عمومی، ایجاد وفاق، نشاط و امید در جامعه، افزایش سطح آگاهی در میان شهروندان، شناساندن وظیفه و تقویت حس مسوولیت پذیری افراد، نقد و پاسخگو كردن مقام ها و دولتمردان، شفاف ساختن روابط میان جامعه مدنی و حاكمیت با اطلاع رسانی دقیق و بموقع و اجتناب از سانسور و خودسانسوری و ... از جمله نقش های اصلاحی رسانه ها و مطبوعات است كه باعث جلوگیری از بحران سیاسی یا كنترل و مدیریت آن می شود.

پژوهش** م.ش** 1459

(1) بنگرید: روستایی، محسن و سلامی، غلامرضا، اسناد مطبوعات ایران (1332-1320)، ج 1، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1376، ص 59