اعتیاد خرید، معضلی برای اقتصاد خانواده ها

اول سرشار از اشتیاق خرید است و كمی بعد زیر تاثیر حرف دیگران ذهنی آشفته دارد و در آخر نیز بخاطر نبود جای مناسب برای چیدمان وسایل جدیدش كلافه است و از خرید پشیمان.

این حكایت افرادی است كه میل به خرید در آنها هیچ وقت ارضا نمی شود؛ آنها به یك بیماری پنهان به نام «اعتیاد به خرید» دچار شده اند. یكی از مشخصه های اصلی این افراد، داشتن كمدها و قفسه های مملو از لباس و وسایل غیر ضروری است كه حتی برخی از آنها را هم یك بار استفاده نشده است.

نتایج پژوهش های انجام گرفته نشان دهنده ی آن است كه اعتیاد به خرید در میان زنان بیش از مردان است. روزنامه ی «دیلی میل» انگلیس چندی پیش در گزارشی به نقل از پژوهشگران دانشگاه «مینسوتا» نوشت كه از هر پنج زن چهار تن آنها، از مشكل اعتیاد به خرید رنج می‌برند.



*** اعتیاد به خرید و علل آن

هر چند كه اعتیاد به خرید برخلاف اعتیاد به مواد مخدر خیلی شناخته شده نیست كه در سطح جامعه به آن پرداخته ‌شود، ولی شكل گیری این پدیده همانند دیگر مسایل اجتماعی نشات گرفته از عوامل زیادی است و می توان ریشه ی شكل گیری آن را از جنبه های مختلف روانی، اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار داد.

بسیاری از روانشناسان خرید بی حد و حصر را با اصطلاح «اعتیاد به خرید» تعریف كرده اند؛ آنها بر این باورند همچنان كه اعتیاد به مواد مخدر و مصرف آن برای مدت كوتاهی نشاط آور است، هیجان و شعف پیش از خرید و نشاط هنگام خرید درست مانند توهم مصرف مواد مخدر است.

یكی از دلایل اصلی اعتیاد به خرید ویژگی های روانی و وسوسه های ذهنی افراد است؛ هر چند كه در فرهنگ لغت روانپزشكی، اختلالی با عنوان اعتیاد به خرید وجود ندارد اما از آنجا كه این عادت به خریدهای افراطی منجر می‌شود می‌توان آن را در دسته ی اختلال‌های اضطرابی قرار داد.

«سید احمد جلیلی» رییس انجمن روانپزشكی ایران در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، شخصیت وسواسی افراد را یكی از دلایل اعتیاد به خرید دانست و گفت: بسیاری از این افراد در مقابل شخصیت وسواسی خود نمی توانند مقاومت كنند و به خریدهای فراوان و غیر ضروری دست می زنند.

اما وسواس ذهنی تنها یكی از عوامل تشدید كننده ی اعتیاد به خرید است؛ در برخی از مواقع افراد مختلف برای به دست آوردن اعتماد به نفس و مورد توجه قرار گرفتن، دست به خرید می زنند.

جلیلی در این زمینه با اشاره به نبود اعتماد به نفس در بعضی از افراد، گفت: اعتماد به نفس بر خلاف وسواس از چشم و هم چشمی نشات می گیرد و یكی از مشكل های امروز جامعه ی ما چشم و هم چشمی است.

احساسات افراد و ظهور و بروز آن در مواقع مختلف یكی دیگر از مواردی است كه موجب ترغیب به خرید می شود؛ احساساتی مانند شاد بودن، غمگینی و بی حوصلگی می تواند افراد را وادار به افراط در خرید كند.

اما تنها فرد و وسوسه های ذهنی وی نیست كه اعتیاد به خرید را ایجاد می كند، بلكه ساختار جامعه و نظام طبقاتی آن نیز یكی از عوامل تشدیدكننده ی اعتیاد به خرید است. در جامعه یی كه چشم و هم چشمی به شدت رواج دارد و در بسیاری از موارد مرز مشخصی بین طبقات مختلف جامعه نیست، نمی توان گفت، تنها فرد است كه سبب ظهور پدیده ی اعتیاد به خرید می شود.

یكی از مهمترین دلایل اجتماعی افراط در خرید، محله ی زندگی و تحت تاثیر قرار گرفتن افراد از محیط های اجتماعی است. بسیاری از كارشناسان بر این باورند كه زندگی در محله ها و شهر های مختلف می تواند سبب ولخرج شدن یا خسیسی افراد شود تا جایی كه در ادبیات عامیانه، مردم شهرهای مختلف ایران هر كدام با یك ویژگی شناخته می شوند.

«محمدحسین بحرانی» جامعه شناس و مدرس دانشگاه آزاد واحد تهران مركز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، درباره ی تاثیر و نقش عوامل اجتماعی در اعتیاد به خرید، گفت: هر چند كه نمی توان نقش عوامل روانی را در خرید افراطی انكار كرد ولی این عوامل خود رابطه ی دوسویه با فرهنگ هر جامعه دارند.

وی بر این باور است: در میان كسانی كه میل به خرید دارند افراد طبقه ی متوسط دارای بیشترین فراوانی هستند؛ زیرا آنها می خواهند خود را به معیارهای طبقه ی بالای جامعه نزدیك كنند؛ بنابراین دست به خریدهای متفاوت و غیر ضروری می زنند.

«محمود جام ساز» اقتصاددان در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا ضمن تاكید بر تفاوت طبقاتی در نحوه ی مصرف كردن درآمدها گفت: كسانی كه در طبقات مختلف جامعه دارای درآمدی كم هستند با افزایش این درآمد میل مصرف گرایی در آنها افزایش پیدا می كند و این خود باعث ایجاد عرضه ی كالا در جامعه می شود.

وی با اشاره به سبد خرید كالاهای ضروری برای خانه و خانواده و چشم و همچشمی های فراوان در كشور اظهار داشت: در این مواقع كالاهای فرد همسایه ملاك خرید قرار می گیرند و بیشتر كالاهای خریداری شده بدون كاركرد و تنها برای تجمل گرایی است.

احمد جلیلی رییس انجمن روانپزشكی ایران هم در این زمینه گفت: نمی توان فروش متنوع كالا در شهرهای بزرگ را با فروش محدود اجناس در مناطق كوچك و روستایی با هم مقایسه كرد و این تنوع كالایی در محله های مختلف خود عاملی برای تحریك به خرید است.

یكی از عوامل اجتماعی كه فرد را به طرف افراط در خرید سوق می دهد، تبلیغات ماهواره یی و شبكه های داخلی است كه به طور معمول برنامه های آنها بر اساس مصرف گرایی تدوین شده است. در رسانه یی كه بیشتر تبلیغات بازرگانی آن برای مد، لباس و وسایل غیر ضروری خانه و خانواده است، نمی توان انتظار داشت فرد مصون از عواقب این برنامه ها بماند.

بحرانی هم برگزاری نمایشگاه های مختلف و تبلیغات گسترده در رسانه ها را عواملی دانست كه سبب می شود مردم به این مراكز هجوم ببرند و خریدهای خود را در آنجا انجام دهند.

وی بیشترین مشتریان این نمایشگاه ها را افراد طبقات متوسط دانست.

مساله ی تبلیغات رسانه یی و نقش آن در افزایش اعتیاد به خرید، یكی دیگر ازعواملی بود كه جلیلی بر آن تاكید داشت. وی با بیان اینكه یكی از سیاست های نظام سرمایه داری، تبلیغات رسانه به اشكال مختلف است، گفت: تمامی پیام های بازرگانی و تابلوهای (بیلبوردهای) تبلیغاتی در رسانه های دیداری، نوشتاری و شنیداری خود گواهی بر اثبات این مطلب است.

محمود جام ساز هم در ادامه ی گفت و گو با ایرنا نقش رسانه را در اعتیاد به خرید بررسی كرد و گفت: تبلیغات انگیزه یی برای خرید افراد می شود؛ چون تبلیغات كالا با روش های گوناگون و كاركرد های متفاوت، سبب تاثیر پذیری افراد از رسانه می شود.

نداشتن سرگرمی برای پركردن اوقات فراغت بخصوص در بین خانم ها یكی دیگر از دلایلی است كه به «پاساژگردی» آنها و تحریك شدن برای خرید منجر می شود؛ چون برخی از افراد تنها به منظور پر كردن اوقات فراغت خود به خرید می روند و گاهی نیاز در جمع بودن، آنها را به خرید وا می دارد.

رییس انجمن روان پزشكی ایران در این زمینه با اشاره به سیاست های بازار برای در دید قرار دادن كالاهای گوناگون (متنوع) گفت: بسیاری از مغازه ها و پاساژهای ما طوری طراحی شده اند كه افرادی كه برای تفریح به آنجا می روند با كلی خرید بیرون می آیند.

در كنار فرد و جامعه، نمی توان از نقش سیاست های دولت و همچنین نظام های مختلف اقتصادی در راستای تشدید میل به خرید چشم پوشی كرد.

تصمیم های ناگهانی و به دور از انتظار مسوولان، افزایش نقدینگی در جامعه و واریز كردن سرمایه ی ملی در حساب افراد در سطح كلان جامعه خود می تواند شوق به خرید را در افراد افزایش دهد؛ هر چند كه پدیده ی اعتیاد به خرید همیشه و در هر زمانی وجود دارد.

محمود جام ساز واریز یارانه های نقدی را یكی از عوامل افزایش میل به خرید در كشور دانست؛ زیرا به اعتقاد وی ماهیانه مبلغی از نقدینگی كشور در جیب مردم قرار می گیرد و این خود باعث افزایش قدرت خرید آنها می شود.

این اقتصاددان در ادامه با اشاره به ورود و تنوع كالاهای خارجی گفت: سیاست دولت ها در راستای واردات كالاهای متنوع خارجی یكی از دلایل افزایش خرید است؛ زیرا این كالاها بسیار چشم نواز هستند.

در حالی كه جام ساز بر این عقیده است كه نقدینگی و تنوع كالا سبب افراط در خرید می شود، بحرانی معتقد است اطمینان نداشتن مردم از آینده ی خود سبب افراط در خریدها شده است.

وی با اشاره به آغاز فاز دوم هدفمندی یارانه ها گفت: از چندی پیش مردم خرید های خود را شروع كرده اند؛ زیرا آنها بر این باورند كه پس از اجرای این مرحله گرانی شروع می شود.

جلیلی روانپزشك در ادامه ی گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به تلاش های نظام سرمایه داری برای فروش اجناس خود گفت: یكی از مهمترین این تلاش ها رواج فرهنگ مصرف گرایی در جهان است كه نظام سرمایه داری از طریق آن می تواند به اهداف خود برسد.

در حالی كه احمد جلیلی مصرف گرایی را ویژگی مهم نظام سرمایه داری می داند ، محمود جام ساز با اشاره به ویژگی این نظام، بازار رقابتی را عاملی برای تنوع كالا و خرید می داند.

جام ساز در پاسخ به پرسشی درباره ی نقش نظام سرمایه داری و بازار رقابتی در تشدید خرید اظهار داشت: به دست آوردن سود یكی از ویژگی های بازار رقابتی است كه با افزایش سود سرمایه داری در جامعه نرخ تولید ناخالص ملی افزایش پیدا می كند و این خود سبب می شود قدرت خرید مردم افزایش یابد.



*** پیامد های اعتیاد به خرید

اعتیاد در خرید لباس و لوازم غیر ضروری همانند دیگر مسایل اجتماعی و انسانی دارای تبعات فراوان برای فرد، جامعه و خانواده است.

یكی از صدمات مهمی كه ممكن است متوجه فرد مبتلا به اعتیاد خرید شود هیجان ها و اضطراب های ذهنی است. هیجان قبل از خرید، لذت زمان خرید و سرخوردگی و دلزدگی بعد از خرید در هر بار خرید كردن، بیشتر و بیشتر می‌شود تا آنجا كه لذت طبیعی خرید از این افراد دور می‌شود و به صورت تقریبی بدون وجود لذت سراغ خرید می‌روند.

شاید مهمترین مساله كه در نتیجه ی اعتیاد به خرید غیر ضروری پیش می آید صدمه ی مالی به فرد و خانواده است. از آنجا كه این افراد هیچ كنترلی روی خریدشان ندارند بخش عمده‌یی از در‌آمدشان را خرج می‌كنند و حتی ممكن است برای نیاز‌های ضروری‌شان هم پول برایشان باقی نماند.

یكی از مهمترین آسیب هایی كه احمد جلیلی به عنوان یك روانپزشك در گفت و گو با ایرنا بر آن تاكید داشت به هم خوردن تعادل اقتصادی خانواده بر اثر اعتیاد به خرید است.

در این زمینه جام ساز بر این باور است كه اعتیاد به خرید جامعه را به سوی داشتن كالاهای غیر ضروری سوق می دهد و این خود می تواند آفتی برای اقتصاد در سطوح خرد و كلان باشد.

با توجه به محدودیت فضای زندگی در آپارتمان ها، یكی دیگر از آسیب های خرید فراوان برای افراد اشغال خانه و اتاق‌شان با لوازم غیر‌ضروری است.

آسیب های اعتیاد به خرید تنها متوجه فرد یا جامعه نمی شود بلكه محیط زندگی و خانواده را نیز زیر تاثیر قرار می دهد؛ با تصور اینكه یكی از زن و شوهر علاقه ی فراوانی به خرید غیر ضروری داشته باشد می توان گفت همیشه در حالت كشمكش و ایرادگیری با شریك زندگی خود است.

احمد جلیلی با بیان اینكه اعتیاد به خرید سبب ایجاد اختلاف در درون خانواده می شود گفت: كسی كه همیشه اصرار بر خرید فراوان دارد ممكن است با مخالفت فرزندان، پدر و مادر و همسر رو به رو شود و این خود نقطه ی آغاز یك اختلاف است.

رواج فرهنگ چشم و هم چشمی و تقلید از طبقات بالا یكی دیگر از آفت های اعتیاد به خرید است؛ زیرا اعضای طبقه ی متوسط، همیشه سعی می‌كنند خود را از طبقات بالا عقب‌ تر نبینند. اینان با درآمد كمتر به رقابت با طبقه ی بالا می پردازند.

محیط زیست و طبیعت نیز نمی توانند از آسیب های اعتیاد به خرید مصون بمانند؛ زیرا تولید كالاهای مختلف ضمن آنكه نیاز به مواد خام و اولیه ی فراوان دارد موجب افزایش مصرف گاز و برق می شود.

مدرس دانشگاه آزاد تهران مركز با اشاره به دیدگاه های غلط درباره ی خرید كالا گفت: اولین و مهمترین آسیب خرید افراطی نصیب محیط زیست می شود؛ زیرا تولید كالا نیازمند منابع طبیعی و سوختی فراوان است.



*** راهكار چیست؟

باید توجه داشت پدیده ی اعتیاد به خرید همیشه و در هر زمانی وجود دارد و وجود آن ارتباط خاصی با شرایط مالی افراد و شرایط اقتصادی جامعه ندارد. پس ضروری است به همت مسوولان، كارشناسان و رسانه ها طرح های متنوعی را ارایه داد تا مانع از گشترش این معضل اجتماعی در جامعه شد.

بر هیچ كس پوشیده نیست كه بسیاری از خرید های برخی افراد، برای برطرف كردن نیازهای روزمره نیست بلكه این كار را تنها راه ممكن برای رویارویی با اضطراب و درگیری های ذهنی، افكار منفی، خشم و بی حوصلگی می دانند. بنابراین نیاز است این افراد دست كم یك یا چند جلسه به روانشناسی مجرب مراجعه كنند.

جایگزینی تفریح متناوب به جای پاساژگردی یكی از راهكارهایی است كه می تواند فرد را در برابر تحریك به خرید مصون نگه دارد.

در پیشگیری از اعتیاد به خرید نمی توان نقش رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری را نادیده گرفت؛ این رسانه ها با تبلیغ گسترده ی فرهنگ قناعت می توانند نقشی مهم در كاهش خرید غیر ضروری افراد داشته باشند.

سید احمد جلیلی در ادامه ی گفت و گو با ایرنا با بیان اینكه اگر اعتیاد به خرید به صورت بیماری در شخص درآمده است باید برای درمان به یك متخصص مراجعه كند.

اما در این زمینه محمود جام ساز بر این عقیده است كه ما برای جلوگیری از اعتیاد به خرید، نیاز به فرهنگ سازی داریم.

وی با تاكید بر نقش رسانه ها در این فرهنگ سازی گفت: رسانه های ما باید روش های گوناگونی برای هماهنگ كردن دخل و خرج خانواده ارایه كنند.

در پایان باید گفت نامگذاری سال93 با عنوان «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» می تواند فرصت مناسبی باشد تا همه بتوانند به سمت اصلاح فرهنگ خرید و مصرف بروند و راهكارهای عملی را در این زمینه در دستور كار قرار دهند.

*از: غفار میرزایی (گروه پژوهش های خبری)

پژوهش**2052**2054