مهار بیابان زایی؛ سیاست ها و عملكردها

بیابان پدیده ای است كه روز به روز توسعه می یابد به ویژه برای كشورهای كم آب، خشك و نیمه خشك زنگ خطری است كه باید جدی گرفته شود از این رو به دلیل اهمیت موضوع 27 خرداد ماه ( 17 ژوئن) به عنوان روز جهانی بیابان زایی در سراسر جهان نام گذاری شده است و این روز در كشورهای مختلف گرامی داشته می شود. این روز برای اولین بار در سال 1997 نامگذاری شد در حالی كه ایران در سال 1996 ( سال تاسیس كنوانسیون ) به كنوانسیون جهانی مقابله با بیابان زایی پیوست.

ایران بر روی كمربند خشك و نیمه خشك قرار دارد و نیازمند مدیریت صحیح منابع آبی موجود است. زیرا به اعتقاد كارشناسان مدیریت نادرست منابع آب موجب خشك شدن تالاب ها و سفره های زیر زمینی زیادی در كشور می شود كه این فرایند پدیده بیابان زایی را توسعه می دهد.

به گفته كارشناسان پیشروی و توسعه بیابان ها زندگی بیش از 250 میلیون نفر را در سراسر جهان مستقیما تحت تاثیر قرار داده و در عین حال زندگی بیش از یك میلیون نفر را در بیش از 100 كشور به مخاطره انداخته است.

در بیابان های ایران میانگین سالانه ریزش باران كمتر از 50 میلیمتر است. این درحالی است میانگین سالانه ریزش باران در كل كشور به 320 میلیمتر در سال است، بیابان‌ها و مناطق بیابانی روی هم حدود 40 میلیون هكتار از اراضی ایران را دربر می گیرند و 12 میلیون هكتار نیز ماسه ای بوده و یا از شن و ریگ روان پوشیده شده است. بارندگی در ایران یك سوم میانگین بارندگی جهان است درحالی‌كه به دلیل قرارگرفتن بر روی كمربند خشكی جهان تبخیر آب 3 برابر میانگین جهانی است.

ضیاع الدین شعاعی مدیر دفتر ملی مقابله با گرد و غبار در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: بیابان منطقه ای است كه در آن میزان بارش پایین است در واقع كمتر از 100 میلیمتر در سال بارندگی دارد و پراكنش این میزان بارش هم مناسب نیست.

وی افزود: به طور كلی بیابان منطقه ای است كه در زمینه منابع آبی مشكل دارد و پوشش گیاهی آن به راحتی دچار آسیب می شود؛ با توجه به وقوع خشكسالی ها، بهره برداری های نادرست از منابع آب و ندادن سهم آب مناطق بیابان ها به اراضی لم یزرع و بدون هیچ ارزش افزوده ای تبدیل می شوند.

وی با بیان اینكه بیابان ها به 2 قسمت تقسیم می شوند اظهار كرد: یكی بیابان هایی كه به طور طبیعی در كمربند بیابان های جهان قرار گرفته اند كه از شمال آفریقا شروع می شود و از ایران هم عبور می كند، یك سری هم بیابان هایی است كه به علت مدیریت نادرست شكل می گیرند كه امروزه در قالب پدیده بیابان زایی با آن مواجه هستیم.

شعاعی گفت: بیابان به طور طبیعی یك محیط مرده نیست بلكه یك محیط زنده و دارای اكوسیستم فعال است اما وقتی همان میزان حق آبه ناچیز بیابان هم با احداث سدهای مطالعه نشده در بالادست مهار شود یا آبهای بالادستی استحصال شود، بیشتر به سمت توسعه بیابان پیش خواهیم رفت.

وی ادامه داد: به طور طبیعی پدیده ای به نام بیابان زایی وجود ندارد مگر اینكه تحولی در طبیعت ایجاد شود و موجب بروز چنین پدیده ای شود، برخی هم بحث تغییر اقلیم و گرم شدن زمین را مطرح می كنند، اینكه به طور طبیعی در رشد بیابان زایی نقش دارد.

شعاعی تاكید كرد: باید در مدیریت صحیح حوضه های آبخیز تلاش كنیم یعنی اینكه آب درست مصرف و حقابه بیابان ها و تالاب ها رها شده و از همه مهمتر از مراتع برابر ظرفیتشان بهره برداری شود، امروزه چرای بی رویه دام یكی از دلایل اصلی بیابان زایی در كشور است.

به گفته وی سازمان حفاظت محیط زیست بر این بخش نظارت دارد اما متولی اصلی آن سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری است.

وی با بیان اینكه توسعه بیابان موجب گسترش پدیده گرد و غبار می شود اظهار كرد: دفتر مقابله با پدیده گرد و غبار در سازمان حفاظت محیط زیست مشغول مطالعه كانون های گرد و غبار و علت یابی آنهاست تا با ارایه برنامه ریزی صحیح از توسعه بیابان و گرد و غبار جلوگیری كند.

شعاعی ادامه داد: ایران یكی از كشورهای پیشرفته در زمینه مطالعه در زمینه پدیده بیایان زایی در منطقه است، حدود 70 سال گذشته دفتر مقابله با بیابان زایی در سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری ایجاد شد و تاكنون اقدامات خوبی انجام داده است.

وی افزود: ایران تنها كشور منطقه است كه در مدت 40 سال گذشته بیش از 3 میلیون هكتار بیابان زدایی داشته، این طرح در منطقه آران و بیدگل كاشان انجام شده است و اكنون مردم به راحتی در كنار بیابان كشت می كنند.

مدیر دفتر ملی مقابله با گرد و غبار گفت: دفتر ملی مقابله با گرد و غبار و دفتر مقابله با بیابان زایی در سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری در حال شناسایی كانون های گرد و غبار در كشور است كه در نتیجه این بررسی در قالب سند ملی یا یك طرح ملی تدوین خواهد شد.

وی افزود: منشاء ریزگردها 95 درصد خارجی و 5 درصد داخلی است كه همین میزان منشاء داخلی را با جدیت دنبال می كنیم تا در نهایت یك سند ملی یا یك برنامه عمل بیابان زدایی در كشور به دست آید.

شعاعی گفت: اگر تمام اعتبارات این طرح تامین شود در قالب یك برنامه 10 ساله می توان كانون های بحران گرد و غبار را كنترل كرد.

وی با تاكید بر اینكه كنترل باید در قالب یك برنامه جامع دیده شود افزود: مدیریت منابع و كنترل چرای دام در مراتع دو موضوع مهمی است كه در روند توسعه بیابان نقش بسزایی دارد كه هر دو موضوع در برنامه عمل بیابان زدایی دیده می شود.

همچنین محمد درویش مسوول گروه تحقیقاتی مولفه های اقتصادی اجتماعی بیابان زایی در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع كشور به خبرنگار علمی ایرنا گفت: ایران از نخستین كشورهایی است كه در سال 1996 به كنوانسیون جهانی مقابله با بیابان زایی پیوست.

وی اظهار كرد: اكنون 180 كشور عضو كنوانسیون جهانی مقابله با بیابان زایی است كه هر ساله در 27 خرداد (17 ژوئن) برنامه های متنوعی را برگزار می كنند.

درویش ادامه داد: برگزاری برنامه های روز جهانی بیابان زایی موجب ظرفیت سازی اطلاعاتی می شود و اینكه مردم و مدیران جامعه نسبت به این موضوع حساس تر شوند و ذینفعان این موضوع بدانند كه دولت چه برنامه هایی برای كنترل بیابان زایی پیش رو دارد.

وی افزود: ایران در عرض 35 درجه شمالی زمین قرار گرفته است، جایی كه به اصطلاح از آن به عنوان كمربند خشك جهان یاد می شود،این شدیدا مستعد فرایندهای بیابان زایی است به همین دلیل باید مراقبت ما نسبت به طراحی چیدمان توسعه در كشور بسیار زیاد باشد زیرا اگر طراحی توسعه متناسب با توانمندی های اكولوژیك سرزمین انجام نشود، ممكن است منجر به خطرات و ویرانگری های غیر قابل جبران شود.

درویش گفت: به عنوان مثال اتفاقی كه در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه افتاد به علت تفكر غالب مدیریت سازه ای و احداث بیش از حد سدها و چاه های عمیق و نیمه عمیق و گسترش بی رویه اراضی كشاورزی بود یا نمونه دیگر آن در حوضه آبریز زاینده رود است كه به علت بارگذاری نادرست و توسعه تمركز واحدهای صنعتی آب بر رخ داده است.

وی تاكید كرد: خشك شدن تالاب ها كه برخی از آنها در لیست كنوانسیون رامسر قرار دارند و بین المللی هستند مصداق های بارز بیابان زایی در كشورند كه منجر به تشدید چشمه های تولید گرد و خاك شده اند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع كشور افزود: چیزی كه مردم و مدیران باید بدانند این است كه بیابان زایی فقط به مفهوم هجوم شن های روان به در منازل و سكونتگاه های شهری و واحدهای شهری نیست بلكه اگر سطح آب زیر زمینی افت كند و موجب نشست زمین شود؛ اگر شاخص سلامتی هوا به دلیل وجود ریزگردها كاهش یابد و اگر به علت متروكه شدن روستاها و كاهش حاصلخیزی خاك مهاجرت اتفاق بیفتد، همه نشانه های بیابان زایی است. بیایان زایی چیزی جز افت توان بارآوری خاك نیست.

مدیر كل دفتر مشاركت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست تاكید كرد: باید تلاش كنیم بر اساس سند آمایش سرزمین از این پس اجازه ندهیم توسعه ای در كشور اتفاق بیفتد كه موجب از بین رفتن سیستم های ارزشمند تالابی، جنگلی و مرتعی در كشور شود.

وی اظهار كرد: درست است كه بیابان زایی یك خطر است كه باید برای مقابله با آن برنامه داشت اما خود بیابان در آن موقعیت طبیعی كه قرار گرفته یك موهبت است اگر درست از آن استفاده شود می تواند به صندوق های ذخیره ارزی پایدار برای ایرانیان تبدیل شود در واقع می تواند به منبع بی پایان استحصال انرژی های خورشیدی و بادی تبدیل شود و از منظر صنعت اكوتوریسم هم بسیار پولساز خواهد بود.

درویش ادامه داد: همچنین منابع معدنی بسیار غنی در بیابان وجود دارد كه می توانیم به صورت اصولی و درست از آنها بهره برداری كنیم؛ اگر این موارد رعایت شوند قطعا تهدید بیابان در یك كشور خشك مانند ایران را می توانیم به فرصت تاریخی تبدیل كنیم.

وی گفت: حدود 40 میلیون هكتار از وسعت كشور در قلمرو مناطق بیابانی قرار گرفته ولی اكوسیستم های خشك، نیمه خشك و نیمه مرطوب خشك كشور بیش از 120 میلیون هكتار وسعت دارد كه قلمرو اصلی تاخت و تاز فرایندهای بیابان زایی به حساب می آیند.

درویش درباره سرعت توسعه بیابان در كشور اظهار كرد: سرعت بیابانی شدن در كشور ما بسیار زیاد است و شتاب آن نیز بسیار نگران كننده است، توفانی كه اخیرا در تهران رخ داد نشان می دهد عدم توجه به بارگذاری های درست موجب شد تا بیابان به كنار پایتخت برسد.

وی گفت: مدیریت نادرست منابع آب، چرای بی رویه دام و تغییر كاربری اراضی بدون توجه به ظرفیت طبیعی منطقه، جانمایی صنایع پرمصرف آبی ، تاكید بیش از حد بر وابستگی معیشتی به سرزمین و گسترش كشت های سنتی كشاورزی عواملی است كه بیایان زایی را در كشور تشدید كرده اند.

*** راهكارها

به اعتقاد كارشناسان كاشت درختان و گیاهان مقاوم و متناسب با مناطق خشك همچون گیاهان شوره‌زی ، بارش باران مصنوعی، پخش سیلاب و پخش آب، تعادل دام و مراتع برای حفاظت از پوشش گیاهی موجود، بهره گیری از روش‌ های مناسب در انباشتن آب باران، احیای شوره زارها و سوخت های جایگزین است.

علمی ( 5 ) **9014**1599