رشد سازمان همكاری شانگهای و تزلزل هژمونی غرب

نشست دو روزه سران این سازمان به بار نشسته در شرق، روز پنجشنبه در شهر 'دوشنبه 'پایتخت 'تاجیكستان' گشایش می یابد و حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران كه حالا كشورش در آستانه تبدیل شدن از عضو ناظر به عضو اصلی است، در این نشست شركت می كند.

روحانی، فرصت را غنیمت دانست و همزمان با این نشست، سفر رسمی به قزاقستان و تاجیكستان را هم در برنامه گنجاند تا هم برای تحكیم روابط با این دو كشور موثر آسیای میانه گام بردارد و هم نقشی در قد و قواره ایران بزرگ در نشست شانگهای داشته باشد.

ایدۀ تشكیل این پیمان زمانی نزد پكن و مسكو شكل گرفت كه آمریكا به عنوان ابرقدرت یكه تاز جهان، نظم نوین جهانی را اعلام كرد. زمان كوتاهی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی می گذشت و مسكو كه تازه از درون این فروپاشی سربرآورده و جایگاه پیشین خود را به عنوان یك ابرقدرت و یكی از قطبهای مهم در جنگ سرد از دست داده بود به همراهی پكن كه در رویارویی های اقتصادی با غرب و ژاپن نیازمند متحدی برای خود بود، پیمان شانگهای را منعقد كردند.

همچنین روسیه كه به عنوان یك هم پیمان اصلی ، مهم و تاریخی كشورهای مشترك المنافع نسبت به همگرایی و همكاری این كشورها با غرب به ویژه آمریكا حساس بود، ترجیح داد كه آنها را در یك پیمان منطقه ای دور هم جمع كند.

برخی از كشورهای تازه استقلال یافته آسیای میانه كه بخشی از جمهوریهای سابق شوروی را تشكیل می دادند و هنوز به روسیه وابسته بودند نیز از این پیمان استقبال كردند ، لذا زمینۀ ایجاد چنین پیمانی كه بعد ها ساختار یك سازمان را یافت فراهم شد.

در اردیبهشت سال 1375 ( آوریل 1996 ) پنج كشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیكستان در شهر شانگهای چین این پیمان را به منظور تقویت اعتماد نظامی در نواحی مرزی خود به امضا رساندند. این پیمان در ادامه توافقات اولیه ای شكل گرفت كه در سال1369 ( 1990) میان روسیه و چین برای كاهش نیروها و تاسیسات نظامی در نواحی مرزی دو كشور و اقدامات اعتماد سازی، منعقد شده بود.

در سال1380 ( 2001 )با پیوستن ازبكستان به آنچه كه تا آن زمان پیمان خوانده می شد و با هدف افزایش سطح همكاریها بین اعضا، به 'سازمان همكاری شانگهای ' تغییر نام داد. در سال 1383 (2004 )مغولستان و در سال بعد ایران،هند و پاكستان و در سال 1391 ( 2012 ) افغانستان به عنوان ناظر به این سازمان پیوستند.

اعضای شانگهای، در حالی در سال 2005 سه قدرت بزرگ آسیایی ایران، هند و پاكستان را به عنوان عضو ناظر پذیرفت كه در همان سال ایالات ‌متحده آمریكا درخواست عضویت داد اما اعضای این سازمان، با 'نه' خود، واشنگتن را برای همكاری قابل اعتنا ندانستند.

*** اهداف

سازمان همكاری شانگهای كه به گفته برخی تحلیلگران از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بیرون آمد و باهدف همكاری های چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشكیل شد در ابتدا در پی غیرنظامی كردن مرز بین چین و روسیه و برقراری امنیت در طول مرزهای این دو كشور بود.

از پنج عضو اولیه سازمان، ‌چهار عضو یعنی روسیه ، ‌قزاقستان ، ‌قرقیزستان و تاجیكستان با یكدیگر اختلافات مرزی اندكی داشتند كه با انعقاد پیمانهای دو و چند جانبه از بابت مسائل مرزی مشكلات بین خود را تقریبا حل كرده بودند. تنها نگرانی این اعضا از بابت مرزهای وسیع با چین بود كه عضویت در سازمان همكاری شانگهای آنها را از تحركات مرزی همسایه قدرتمندشان مطمئن ساخت.

عضویت در این سازمان سبب شد كه چین نیز از مرزهای طولانی هفت هزار كیلومتری با همسایه های خود آسوده خاطر شد و توانست به دیگر مسائل اساسی همانند اقتصاد در حال رشد خود بپردازد.

از دیگر اهداف این سازمان می توان به همكاریهای امنیتی و تلاش برای رفع نگرانی از تشدید افراط‌گرایی و تروریسم در منطقه آسیای مركزی اشاره كرد. هر شش عضو اصلی سازمان همكاری شانگهای در اشكال و اندازه‌های متفاوت با تهدید افراط‌گرایی و پیامد احتمالی آن یعنی جدایی‌طلبی و تروریسم مواجه هستند. این مسئله به ویژه پس از حادثه 11 سپتامبر و گسترش نفوذ عناصر القاعده و طالبان در آسیای مركزی اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا كرد و در چندین اجلاس به موضوع اصلی گفت و گوهای اعضای سازمان تبدیل شد.

ظرفیت‌سازی برای گسترش همكاریهای اقتصادی منطقه‌ای از دیگر اهداف مهم تشكیل این سازمان است و تلاش می شود در چارچوب همكاریهای دو و چند جانبه، فرصت گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری‌های متقابل و توسعه همكاریهای صنعتی و اقتصادی بین اعضا افزایش یابد.



*** ویژگیها و اهمیت

به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، قرن حاضر قرن آسیاست و بسیاری از معادلات قدرت در سطح جهانی در این منطقه تعیین می‌ شود و اهمیت آسیا در آینده نظام بین‌الملل رو به افزایش است از این رو سازمانی متشكل از اعضای عمدتا آسیایی می تواند براحتی خود را در نظام بین الملل به عنوان بازیگر جدید منطقه ای مطرح كند.

این نكته را نیز باید به خاطر داشت كه با افزایش روند جهانی شدن و افزایش پیمانها و ائتلافها در گوشه و كنار جهان، كشورها برای افزایش توان چانه‌زنی و پیگیری بهتر مطالبات خود نیازمند برقراری ارتباط با كشورهایی با منافع مشترك هستند حضور در یك سازمان منطقه ای كه دو كشور بزرگ چین و روسیه عضو آن هستند می تواند برای تك تك اعضا وجهه بین المللی متمایزی ایجاد كند.

اهمیت سازمان همكاری‌ شانگهای در سطح منطقه ای و جهانی هنگامی بیشتر آشكار می شود كه به حجم بازار كشورهای عضو و ناظر آن نگاه كنیم .

جمعیت كشورهای عضو این سازمان به این صورت است: چین بیش از یك میلیارد و 321 میلیون نفر، روسیه 142 میلیون نفر، ازبكستان 27 میلیون نفر، قرقیزستان پنج میلیون نفر، قزاقستان 15 میلیون نفر و تاجیكستان هفت میلیون نفر برآورد می‌شود كه حدود 20 درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود. با احتساب جمعیت كشورهای ناظر، پاكستان 172 میلیون نفر، هند یك میلیارد و 200 میلیون نفر، مغولستان سه میلیون نفر و ایران بیش از 76 میلیون نفر در می‌یابیم كه این سازمان نزدیك به 45 درصد جمعیت جهان را تحت پوشش دارد.

این مساله از حیث وسعت جغرافیایی نیز صدق می‌كند و مجموع مساحت كشورهای عضو این سازمان تقریبا نیمی از مساحت كره زمین را در بر می‌گیرد.

یكی از ویژگیهایی كه بر اهمیت این سازمان می افزاید برخورداری چهار عضو آن از سلاح هسته ای است. چین ، روسیه، هند و پاكستان مسلح به سلاح هسته ای هریك عضو اصلی و یا ناظر این سازمان هستند كه این برخورداری در آینده نه تنها در سیاست قاره آسیا بلكه در سیاست جهانی تاثیر خواهد داشت.

همچنین باید توجه داشت كه چین و روسیه دو عضو دایمی شورای امنیت سازمان ملل هستند و از این رو این سازمان می تواند در تدوین سیاستهای آتی در نظام بین الملل نقش موثر و تعیین كننده ای داشته باشد.



*** اثرگذاری جهانی شانگهای

اگر چه اعضای سازمان همكاری شانگهای در اغلب نشست ‌های این سازمان تلاش داشته‌اند كه توجه خود را عمدتاً بر مسائل منطقه‌‌ای متمركز كنند اما حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه اجازه نمی‌دهد كه این سازمان در ابعاد منطقه‌ای باقی بماند. به همین دلیل اظهار نظرهای فرامنطقه‌ای رهبران چین و روسیه در حاشیه نشست‌های سازمان اغلب به حساب موضع‌گیری‌های غیررسمی سازمان گذاشته می‌شود.

*** همكاری های نظامی

گرچه این سازمان در ابتدا اعلام كرد كه قصد ندارد به سازمانی نظامی مشابه پیمان ناتو تبدیل شود اما بعدها اذعان كرد كه برای مقابله با تهدیدهای روزافزون تروریسم، جدایی‌طلبی و افراطی‌گری ممكن است نیاز به استفاده از نیروهای ارتش كشورهای عضو بوجود آید. در همین راستا كشورهای عضو تاكنون چند رزمایش مشترك به اجرا گذاشته‌اند. اولین آن در سال 2003 طی دو مرحله در قزاقستان و چین به اجرا درآمد.

تازه ترین رزمایش كشورهای عضو در مرداد ماه سال جاری در مغولستان با شركت هفت هزار نیرو از كشورهای عضو به استثنای ازبكستان برگزار شد.



همكاری اقتصادی

چهارچوب توافقنامه همكاری اقتصادی كشورهای عضو، نخستین بار در نشست 1382 تهیه شد و به امضا رسید. در چارچوب این توافق نامه طرحهایی برای افزایش سطح بازرگانی و نیز اجرای طرحهای مشترك در زمینه انرژی بین كشورهای عضو ارائه شده است. این طرحها شامل كشف، استخراج و بهره‌برداری از حوزه‌های نفت و گاز و استفاده مشترك اعضا از منابع آب شیرین است.

این سازمان همچنین به پیشنهاد روسیه در اندیشه ایجاد تشكیلاتی بین المللی برای استفاده بهینه از انرژی به نام 'باشگاه انرژی ' است.

همكاریهای فرهنگی

همكاریهای فرهنگی بخشی از چارچوب فعالیت سازمان همكاری شانگهای است. وزیران فرهنگ كشورهای عضو سازمان برای نخستین بار در 12 آوریل 2002 سند همكاری مشترك فرهنگی را در نشست پكن امضا كردند.

آنچه كه تحلیلگران از آن به عنوان مهم ترین دستاورد تشكیل این سازمان یاد می كنند توازن قدرت در جهان چندقطبی كنونی است زیرا كشورهای عضو و ناظر سازمان همكاری شانگهای روی هم نه تنها بزرگترین توان اقتصادی، نظامی، هسته‌ای و فضایی جهان محسوب می شوند، بلكه بیشترین تولیدكننده و مصرف كننده انرژی در جهان نیز هستند.



*** چشم انداز آینده

همگرایی كشورهای منطقه اوراسیا در برابر بلوك غرب و مخالفت با یكجانبه‌گرایی آمریكا، سبب می شود انحصارگرایی غرب شكسته شود و در نظام بین‌الملل فرصت جدیدی برای بازیگری این سازمان بوجود آید.

به نظر می رسد حركت كنونی سازمان در جهت تأكید بیشتر بر ابعاد سیاسی و امنیتی با هدف تقویت موضع اعضا در سطح بین‌المللی است كه می تواند به ایفای نقش مؤثرتر در مسائل بین‌المللی و فرامنطقه‌ای منجر شود.

با توجه به تحریم روسیه از سوی غرب كه در پی تحولات ماههای اخیر در اوكراین رخ داد، نشست فردا و تصمیمیات متخذه در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد بود و نقش این سازمان را به عنوان بازیگری مهم در عرصه بین الملل تثبیت خواهد كرد.

آساق*1 *1446**1577