پیچیدگی سیاست در ایران

نویسنده برای پاسخگویی به این پرسش، از دو نظریه ی «پیچیدگی» و «آشوب» كه بیشتر در دانش های ریاضی و تجربی كاربرد دارند، استفاده كرده است تا از این راه پیچیدگی سیاست در ایران را توضیح دهد.

نویسنده در پیشگفتار این كتاب كه سال 1393 از طرف نشر «تیسا» منتشر شده است، می نویسد: زیست جهان سیاست ایرانی در16 سال اخیر دستخوش چنین تغییرات، ابهام ها و پیچیدگی هایی بوده است. پیروزی «محمد خاتمی» در انتخابات ریاست جمهوری سال 76، آشوب های سال 78 پس از توقیف روزنامه سلام، پیروزی «احمدی نژاد» در انتخابات ریاست جمهوری سال84، آشوب های پس از انتخابات سال 88 ریاست جمهوری، كنار رفتن نسبی «هاشمی رفسنجانی» از صحنه سیاست ایران و به ویژه ریاست مجلس خبرگان در سال 1388 ، چرخش مجلس شورای نهم در روی گردانی از حمایت از احمدی نژاد، رد صلاحیت هاشمی رفسنجانی در انتخابات یازدهم ریاست جمهوری در سال92، جدایی احمدی نژاد از طیف اصولگراها و در نهایت پیروزی غافلگیر كننده «حسن روحانی» در انتخابات 1392 ریاست جمهوری را به مثابه نمونه هایی از رویدادهای پیش بینی ناپذیر در سپهر سیاست ایران در نظر بگیریم. وجه مشخصه اصلی سیاست ایران بین سال های 1392-1376 شمسی، بلاتكلیفی و نبود اطمینان است. در این دوره، ائتلاف ها شكننده و دوشاخه شدن مدام گروه های سیاسی مشاهده می شود، سرنوشت سیاسی گروه ها و افراد به شدت نامطمئن است.

نویسنده در فصل اول كتاب كه در حقیقت مقدمه ی نظری برای شناخت سرشت دگرگونی ها و كنش های اجتماعی-سیاسی ایران است به چارچوب نظری بر مبنای نظریه ی آشوب و پیچیدگی پرداخته است.

در تعریف نظریه ی آشوب(Chaos Theory) می آورد كه این نظریه به معنای وجود یك الگوی نظم غایی در تمام بی نظمی هاست. نظریه ی آشوب به عنوان یافته های جدید در علوم اجتماعی مطرح می شود كه دستاوردهای قابل توجهی برای مطالعه ی حكومت، دولت، محیط زیست و مطالعات جهانی داشته است.

نویسنده در ادامه می نویسد: فهم نظریه آشوب نیاز به درك عمیق تری از روابط میان «جزء و كل»،«قطعات و سیستم»، روابط دیالكتیكی میان «ثبات و تغییر» دارد كه در نهایت منجر به شكل جدیدی از «نظم و ثبات» می شود.

در ادامه درباره ی نظریه ی پیچیدگی هم می آورد: «نظریه پیچیدگی» ، «علم پیچیدگی»، «پارادایم پیچیدگی»، «جهان بینی پیچیدگی»، «پارادایم پیچیدگی»، واژه های گاهی مترادف هستند كه همگی اشاره به مطالعه ی سیستم های «پیچیده ی انطباقی» دارند.

سیستم پیچیده انطباقی به معنای آن است كه انطباق به ظرفیت تحول و تغییر اشاره دارد؛ بنابراین زمانی كه واژه انطباقی به یك سیستم نسبت داده می شود، به توانایی آن سیستم برای یادگیری از طریق تجربه اشاره می شود .

همچنین «شگفتی»، «تغییرات ناگهانی و سریع»، «ابهام ها و خارج شدن همه چیز از كنترل» در جهان كنونی ویژگی هر «سیستم پیچیده» است.

درفصل دوم نویسنده سعی كرده با مطالعه ی آشوب در سیاست ایران، خلای تحلیلی را كه مربوط به سیستم های پیچیده است با مفاهیم تازه یی پر كند. لزوم پر كردن این خلا، از اینجا ناشی می شود كه نمی توان تصور كرد دگرگونی های بزرگ بسیاری در جوامع رخ دهد بی آن كه هدایت امور در میان آن ها پیامد عمده یی نداشته باشد. دگرگونی هایی كه از پویش هایی همچون «افزایش مهارتهای تحلیلی»، «گسترش وسایل ارتباط جمعی»، «ناكارآمدی دولت ها»، «تاثیر رخدادهای كوچك»(اثرپروانه یی)، «نقش ها»، «تعدد گروه ها» و «دوشاخگی مداوم گروه های سیاسی» سرچشمه گرفته را مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده در این فصل با اشاره به این كه برخی پیچیدگی های فضای سیاسی ایران در دهه های( 80،70 و90 شمسی) بیش از گذشته ذهن تحلیلگران مسایل ایران را به خود مشغول كرده است، یادآوری می كند كه ویژگی غالب فضای سیاسی در این سال ها «واكنش های سریع بازیگران»، «تقاضاهای مصرانه مردم»، «ائتلاف های گذرا و ناپایدار»، «از هم گسستگی و انشعاب مداوم و تصاعدی گروه های سیاسی» و «عوض شدن خط مشی ها» بوده است؛ این خصلت ها باعث شده اند كه رویدادهای سیاسی ایران به شكلی آشوبناك در امتداد خطوط ستیز و همكاری پیش روند.

همچنین نویسنده سعی كرده با درهم تنیدن مفهوم «اثرپروانه یی» با «نظریه ی آشوب» (جیمز روزنا) و «تحلیل گفتمان» از روش «منظومه معنایی» بهره بگیرد.

در فصل سوم، كتاب به بررسی آشوب های سال1388 ایران از دیدگاه نظریه ی آشوب پرداخته و سعی كرده پارامترهای موثر بر آن را بررسی كند.

فصل چهارم كتاب به انتخابات ریاست جمهوری 24 خرداد 1392 و نتایج آن پرداخته است. نویسنده برای تحلیل این رخداد، نخست پارامترهای موثر بر پیچیدگی جامعه ی سیاسی ایران، مولفه های پیروزی حسن روحانی در این انتخابات و خصلت های پیچیدگی این رخداد را مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده در ابتدای این فصل می نویسد: در فاصله سال های 1376تا1392 پنج انتخابات برای تعیین رییس جمهور در ایران برگزار شد و در این میان، تنها انتخابات 1380 بدون غافلگیری و با نتایج پیش بینی شدنی به پایان رسید. در دیگر دوره های انتخابات ریاست جمهوری(در فاصله ی سال های 1376تا1392)، نه تنها مردم، رسانه ها، كشورهای خارجی و بسیاری از تحلیلگران، بلكه حتی خود نامزدها نیز منتظر شنیدن نتایج انتخابات نبودند. به باور بسیاری از تحلیلگران، یكی از غافلگیركننده ترین رخدادهای 16سال اخیر، انتخابات 24خرداد1392بوده است.

نویسنده در فصل پنجم به بیان نتایج پژوهش خود پرداخته و به این مساله اشاره می كند كه پیام كلی ادبیات علم پیچیدگی (Compelex Science) برای تحلیل ساحت سیاست ایران این است كه به جای تمركز بر اجزا و عناصر سیاست ایران و چگونگی عملكرد آن، باید بر تعاملات بین این اجزا و عناصر متمركز شد و دید چگونه این روابط نه تنها هویت اجزا، بلكه هویت كلیت سیستم و در نتیجه آشوبناكی آن را تعیین می كنند.

نویسنده در این فصل كه نتیجه گیری مباحث است برای جامعه ی پیچیده ی ایران ازهشت اصل زیربنایی نام می برد:

1-رفتارهای سیاسی جامعه ی ایران كه به ظاهر ماهیت و نحوه تغییر در آنها تعریف شده و معادله آن قابل تدوین است، پیش بینی نشدنی است. رابطه اصولگرایان و اصلاح طلبان و جایگاه آن ها كه در 16 سال اخیر معادله قدرت در ایران را تشكیل می دادند، دچار افت و خیزهای بسیاری بوده است. برای نمونه، اصلاح طلبان كه نیروهای چپ دهه اول انقلاب بودند، به ناگاه تغییر جهت داده و به اندیشه های راست اول انقلاب نزدیك شدند. برنامه های اقتصاد سوسیالیستی آنان به برنامه های اقتصاد آزاد بدل شد، شعارهای مبارزه با سرمایه داری به تعامل با غرب سرمایه دار تبدیل شد.

2-ساحت سیاست ایران در برابر تغییرات اندك بعضی از متغیرهای وابسته خود حساسیت فراوان نشان می دهند، به طوری كه ایجاد تغییری ناچیز در شرایط اولیه آن ها منجر به تحولات و تغییرات بزرگی در كل ساختار سیاست می شود كه این اصل همان اصل اساسی و پایه یی نظریه آشوب(اثرپروانه یی) است كه می گوید: رخدادهای كوچك می تواند پیامدهای سهمگینی داشته باشند. اثر پروانه یی به این معناست كه تغییر جزیی در شرایط اولیه می تواند به نتایج وسیع و پیش بینی نشده در ستاده های سیستم منجر شود و این سنگ بنای نظریه آشوب است.

3- رفتارهای به ظاهر تصادفی كه نتیجه تعامل دو اصل بالاست، خود دارای نظم است و مطالعه الگوها و تیپ های این چنین، بی نظمی های حقایق جامعه شناختی خاصی را روشن می كند.

4- آشوبناكی فضای سیاسی ایران بر اساس این تئوری نه به دلیل تصادفی بودن رخدادها و تصمیم گیری ها بلكه به دلیل پیچیده بودن سیستم است.

5- جامعه قادر است ساختار درونی و عملكرد خود را در پاسخ به شرایط خارجی تغییر دهد. بر اساس این اصل، ریشه بسیاری از تحولات 16سال اخیر ایران را نه در نظریه توطئه بلكه در نظریه خودسازمان دهی می توان جستجو كرد.

6- خودترمیمی یكی دیگر از خصلت های جامعه ایران است كه امید برای یافتن راه حل های جدید را در جامعه زنده نگه می دارد. جامعه هنگامی كه در معرض تغییرهای محیطی قرار می گیرد قادر به انطباق و حفظ خود هست. هنگامی كه سیستم در معرض تهدید یا آسیب قرار گرفت، عناصری از سیستم كه از آسیب وارده شده در امان مانده اند، قادر است كل سیستم را نجات دهد.

7-جامعه نوعی از سیستم خودكار است كه كنترل آن در سراسر دستگاه توزیع شده است. به جای داشتن یك نیرو در مركز كه كار كنترل را انجام دهد، كنترل آن، در بخش های گوناگون پراكنده شده است. براین اساس، قدرت در سراسر جامعه توزیع شده است و كنترل مركزی در مدیریت وجود ندارد.

8-جاذبه های نهایی رخدادهای سیاسی ایران، بی نظم هستند. مسیر آن ها به هم پیچیده، چند جهته و گسترده است.

از همین رو نویسنده در ادامه می نویسد: با در نظر گرفتن این هشت اصل كه حاصل پیوند (امتزاج) دو نظریه آشوب و پیچیدگی است، می توانیم به ریشه بسیاری از رخدادهای غافلگیر كننده 16سال اخیر سیاست ایران پی ببریم.

در پایان نویسنده پیشنهادهایی در زمینه ی «سیاست ورزی»، «حكومت داری»، «تحلیل سیاسی»، «پژوهش های آینده پیرامون سیاست ایران»، «برنامه ریزی های حكومتی»، «تصمیم گیری های سیاسی» و «تحلیل سیاسی» ارایه داده است.

*گروه پژوهش های خبری

پژوهشم**م.س**2054