با خشكسالی چه كنیم؟

زندگی انسان در طول تاریخ با خطرهای زیادی روبرو بوده است؛ به طوری كه افزون بر جنگ، بیماری و...، بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله و پدیده ی خشكسالی همواره زندگی انسان را به چالش های بزرگ دچار ساخته است. بنابراین در كنار تهدیدهای انسانی، مخاطرات طبیعی پای ثابت و همیشگی چالش های زندگی بشری بوده است.

پدیده ی خشكسالی، نمونه یی از بلایای طبیعی و خطری است كه پیامدهای جبران ناپذیری را به دنبال دارد؛ به طوری كه حتی پنداشت آن نیز كابوسی بزرگ و وحشتناك برای انسان و دیگر موجودات زنده رقم می زند.

در سال های گذشته، محیط زیست ایران با مشكلات و چالش های زیادی همچون انواع آلودگی های آب، خاك و هوا، فرسایش خاك، انقراض گونه های گیاهی و جانوری، كاهش منابع و كم آبی روبرو شده كه عامل انسانی در شكلگیری این مسایل، نقشی چشمگیر داشته است.

سی ام دی ماه امسال «معصومه ابتكار» معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، هشدار داد بر پایه ی پیش بینی ها تا سال 2050 میلادی (1429 خورشیدی)، خشكسالی و كاهش نزولات جوی در ایران 11 برابر شرایط كنونی می شود.

به نوشته ی پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، وی در دیدار مدیر منطقه یی آسیا و اقیانوسیه برنامه ی محیط زیست ملل متحد (یونپ) گفت با توجه به اثرپذیری بالای ایران از تغییرات روزافزون آب و هوایی ضرورت دارد یونپ در تدوین سازوكاری برای جلوگیری از گسترش این مشكلات با ایران همكاری كند (1).



***ایران، متاثر از تغییر اقلیم و افزایش جهانی جمعیت

به دنبال مصرف بی رویه ی سوخت های فسیلی، كره ی زمین گرم تر شده است. از این رو، مقدار آبی كه در اختیار انسان قرار می گیرد روز به روز كمتر می شود. از سوی دیگر، افزایش جمعیت مصرف كننده ی آب مساله یی است كه این شرایط را سخت تر می كند؛ به طوری كه حتی اگر مقدار آب را ثابت در نظر بگیریم با 2 برابر شدن جمعیت، سرانه ی آب مصرفی نصف می شود. این امر، زندگی انسان و دیگر موجودات كره ی زمین را به بحرانی بزرگ دچار می كند.

در همین پیوند، «اسماعیل كهرم» مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست و استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، با دردناك خواندن نتیجه ی ارزیابی ها از وضعیت كنونی آب در ایران به گروه پژوهش و تحلیل ایرنا می گوید: ما در یك كمربند خشك و نیمه خشك جهان قرار گرفته ایم و یك سوم متوسط جهانی آب داریم.

به گفته ی او، جهان در سال به طور متوسط نزدیك به 850 میلی متر باران دریافت می كند و این میزان در ایران به كمتر از 250 میلی متر می رسد. چنین شرایطی به موقعیت جغرافیایی كشور ما بازمی گردد.

مشاور رییس سازمان محیط زیست كشور بخشی از كم آبی و خشكسالی كشور را با شرایط آب و هوایی كره ی زمین همپیوند می داند و می گوید: مساله ی افزایش گازهای گلخانه یی و خشك شدن كره ی زمین واقعیتی دردناك است و این شرایط جهانی بر ایران نیز تاثیر می گذارد.

در همین پیوند، «بهلول علیجانی» استاد دانشگاه خوارزمی و بنیانگذار «اقلیم شناسی سینوپتیك» در ایران، با تاكید بر اینكه افزایش دما مشكلی بنیادی در جهان كنونی است، به ایرنا می گوید: خاورمیانه از نظر اقلیمی در بخش خشك و نیمه خشك واقع شده و جزو مناطق حساس كره ی زمین است. از این رو، در این منطقه محیط طبیعی بسیار شكننده است و با كوچك ترین تغییری بحران زیست محیطی رخ می دهد.



***نقش پررنگ عامل انسانی در دگرگونی آب و هوایی

دگرگونی آب و هوایی، نوسان كلی و گسترده ی آب و هوای یك منطقه است. روند گرم شدن دمای كره ی زمین را بخشی از تغییر آب و هوایی قلمداد می كنند (2).

شرایط آب و هوایی جهان روز به روز به دگرگونی های بیشتری دچار می شود و مشكلاتی را در مناطق گوناگون زمین پدید می آورد. یكی از چالش های كنونی، تكاپو برای دستیابی به منابع آب است.

منطقه ی خاورمیانه به دلیل موقعیت ژئوپلتیكی و راهبردی خود همواره مورد توجه بوده است اما موضوعی كه در آینده به چالش تازه یی در این منطقه تبدیل می شود، كاهش منابع آب با توجه به تغییر اقلیم جهانی خواهد بود.

خشكسالی به عنوان وضعیتی بحرانی و نمونه یی از دگرگونی های زیست محیطی، به دوره یی با بارش كمتر از میزان معمول گفته می شود كه كاهش و كمبود ذخایر آب یك منطقه را در پی دارد.

در كنار عوامل طبیعی، بخشی از شرایط دگرگون یافته ی اقلیمی به طور مستقیم و غیرمستقیم از فعالیت های انسانی در مناطق گوناگون زمین ناشی می شود.

علیجانی با تاكید بر نقش پررنگ عامل انسانی در تغییر اقلیمی به ویژه پدیده ی خشكسالی و كم آبی می گوید: تغییر اقلیم، مادر بسیاری از مخاطرات كنونی جهان است و مسائیلی همچون خشكسالی، گرد و غبار، سیل و... در این دگرگونی های آب و هوایی ریشه دارد.

به گفته ی او، «مجمع بین المللی تغییرات آب و هوایی» (IPCC) در آخرین گزارش منتشر شده ی خود، با اطمینان 95 درصد اعلام كرده است این دگرگونی ها از فعالیت های انسان ناشی می شود.

استاد دانشگاه خوارزمی، پدیده ی خشكسالی را پیامد افزایش دما و فعالیت های انسانی دانست و افزود: فعالیت های انسانی به ویژه در كارخانه ها و صنایع كشاورزی روز به روز با شدت بیشتری افزایش پیدا می كند كه این امر به افزایش دما و هدررفت منابع موجود و در نتیجه افزایش گرمایش زمین منجر می شود.

علیجانی تاكید می كند ناهماهنگی انسان با طبیعت و بهره برداری بیش از نیاز، روز به روز طبیعت و محیط پیرامون را با مشكلات ناگوارتری روبرو كرده و به بستر امن زندگی بشری و دیگر موجودات زنده آسیب می زند.

در این پیوند، كهرم نیز می گوید: بخشی از خشكسالی به عوامل جغرافیایی بستگی دارد اما عامل انسانی در پیدایش آن اهمیت بیشتری دارد. انسان ها در ایجاد خشكسالی دخالت مستقیم دارند؛ بدین گونه كه با بهره برداری بیش از اندازه از سفره های آب زیرزمینی، ساخت سدها و شتاب دادن به میزان تبخیر آب، افزایش گرمایش زمین در نتیجه تولید گازهای گلخانه یی و... محیط خود را به سوی خشكی هدایت می كنند.

خطرات و آثار ناشی از دگرگونی های آب و هوایی با توجه به زمان و مكان و همچنین در مناطق و جمعیت های گوناگون متفاوت است و به عواملی همچون میزان سازگاری جوامع و توانایی كاهش خطرات بستگی دارد (3).



*** كشاورزی؛ بزرگ ترین مصرف كننده آب در ایران

هدررفت انرژی در ایران بیش از هر امری، پیامد برنامه ریزی ها و بكارگیری شیوه های نادرست و به دور از استاندارد است و همین امر نه فقط به محیط زیست و اقتصاد بلكه به پایداری توسعه ضربه های جبران ناپذیری وارد می آورد.

به گفته ی مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست، 93 درصد آب كشور به كشاورزی، سه تا چهار درصد برای آشامیدن و 2 تا سه درصد به صنعت اختصاص می یابد. اگر در آب آشامیدنی هم صرفه جویی شود باز مصرف آب كشاورزی در ایران بالا است كه بیشترین ضربه را به منابع آب می زند و از این رو، به بازنگری عاقلانه نیاز دارد.

علیجانی نیز بیشترین اتلاف آب در ایران را در بخش كشاورزی دانسته و می گوید: بیش از 90 درصد آب كشور برای كشاورزی استفاده می شود كه 70 درصد آن تبخیر شده و به مصرف گیاه نمی رسد. بنابراین باید در این زمینه منابع آب را مدیریت كرد.

او مهمترین سازوكارها برای جلوگیری از تبخیر و اسراف در مصرف آب را اصلاح روش های آبیاری، ارزیابی ویژگی های مناطق گوناگون جغرافیایی كشور به منظور اصلاح گونه های كشاورزی و روی آوردن به كشت گونه های بومی و سازگار با ویژگی های محیطی معرفی می كند.

از سوی دیگر، شیوه های نادرست آبیاری طی سال های گذشته منابع آب كشور را با مشكلات فراوان روبرو ساخته است و با وجود تاكید كارشناسان و به صدا درآمدن ناقوس كم آبی و خشكسالی همچنان ادامه دارد.

كهرم جایگزینی شیوه های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره یی، بارانی و مه پاشی را مهمترین چاره می داند و با تاكید بر اثربخشی آنها در كشورهای دیگر می افزاید با این اقدام ها از هدررفت بخش گسترده یی از آب در كشاورزی جلوگیری می شود.

مشاور رییس سازمان محیط زیست با یادآوری اینكه 400 تا 500 سال زمان لازم است كه یك توده ی سنگ تبدیل به خاك شود و 30 سال پس از آن نیز قابلیت كشت پیدا كند، خاطرنشان می كند: پوشش گیاهی بر اثر خشكسالی از میان می رود و خاك نیز دچار فرسودگی می شود. با از میان رفتن خاك، نابودی پوشش گیاهی شتاب می گیرد و سرانجام باارزش ترین دارایی و ثروت كشور یعنی خاك و آب از دست می رود. وقتی زمین گرم می شود و درجه ی حرارت بالا می رود، بسیاری از دانه ها سبز نمی شوند و قابلیت رویش نخواهند داشت.

به عبارت دیگر، هر اندازه سطح سفره های آب زیرزمینی به سطح زمین نزدیك تر باشد رطوبت زمین بیشتر، رشد گیاهان سریع تر و هوا نیز مرطوب تر می شود زیرا گیاهان بیشتر رشد می كنند و هوا را مرطوب نگه می دارند. هر چه سطح سفره های آب زیرزمینی پایین تر باشد رطوبت زمین و پوشش و تنوع گیاهی كمتر می شود و كم كم دشت ها و بیایان ها نیز خشك تر خواهند شد.

گرچه رییس سازمان محیط زیست درباره ی 11 برابر شدن خشكسالی تا سال 1429 هشدار داده با این همه، استاد دانشگاه خوارزمی بر این باور است كه با وجود روند افزایشی خشكسالی در ایران، اما به نظر می رسد شدت آن، كمتر از میزان پیش بینی شده باشد زیرا بكارگیری الگوهای مناسب با شرایط بومی و استفاده از تجربه ی دیگر كشورها در زمینه ی مصرف بهینه ی منابع به ویژه آب می تواند راهگشای بسیاری از چالش های زیست محیطی كشور از جمله خشكسالی باشد.

در همین پیوند، كهرم نیز می گوید: بهبود شیوه های آبیاری به برنامه ریزی های مناسب و كارشناسان زبده و باتجربه نیاز دارد و ایران در كنار استفاده از دانش و فن كارشناسان داخلی می تواند از كمك های سازمان ملل متحد نیز بهره مند شود. بكارگیری شیوه های نوین در اصلاح مصرف به ویژه در حوزه ی آب كشاورزی افزون بر برنامه ریزی، به تزریق منابع مالی و تلاش پیوسته و خستگی ناپذیر نیاز دارد.



*** جمع بندی

خشكسالی پدیده یی است كه با توجه به علت های گوناگون طبیعی و انسانی رخ می دهد و تغییر اقلیم و فعالیت ها و بهره برداری های بی رویه انسان از طبیعت، در بروز آن بیشترین نقش را دارند.

در ایران مصرف بی رویه ی آب بیماری مزمنی شده كه طی سال های گذشته كارشناسان بارها درباره ی آن هشدار داده اند اما تاكنون برای آن چاره یی اندیشیده نشده است. این امر پیامدهای منفی بسیاری داشته و آسیب های جبران ناپذیری بر بخش های گوناگون كشور وارد آورده است و نه فقط رفاه و سلامت نسل كنونی بلكه زیستن آیندگان را نیز با چالش روبرو می سازد.

افزایش انواع آلودگی های زیست محیطی، فرسایش بی رویه ی خاك، جنگل زدایی، بیایان زایی و... مسایلی است كه پیامد برنامه ریزی های نادرست یا اجرایی نشدن سیاست های كارشناسانه است و باید هر چه زودتر از شتاب آن كاست.

در این راه، باید فرهنگ سازی و نهادینه كردن نگرش مصرف بهینه منابع، افزایش مسوولیت پذیری و پایبندی به اهداف در سطوح مردمی و اداری- مدیریتی پیگیری شود. سازمان های دست اندركار باید پس از شناسایی واقعیت ها و مشكلات، مسوولیت خود درباره ی محیط زیست را به طور كامل و پیوسته انجام دهند.

در سطحی فراتر نیز با توجه به ابعاد جهانی خشكسالی، همفكری و همكاری با نهادهای بین المللی و بهره گیری از تجربه های نوین زیست محیطی و كشاورزی راهگشا خواهد بود.

*پی نوشت ها:

1) http://www.doe.ir/Portal/home/?news/

2) http://iciwg.webs.com /

3) http://mitigation2014.org/report/summary-

* از:فاطمه دوله (گروه پژوهش و تحلیل خبری)

پژوهشم**552**1961**2054