بررسی دوره های تاریخی گوناگون مختلف و مطالعه ی سفرنامه های جهانگردانی كه به ایران سفر كرده اند، شواهدی از تنبلی اجتماعی ایرانیان به دست می دهند. افزون بر این منابع، وضعیت اجتماعی جامعه و نتایج تحقیقاتی كه در زمینه ی تنبلی و كم تحركی در كشور انجام شده نیز خود گواهی بر رشد این معضل اجتماعی است. پایین بودن بهره وری كار، تعطیلات فراوان، اضافه وزن و كم تحركی از مهمترین مصداق های «تنبلی اجتماعی» در ایران هستند.
مقوله ی تنبلی به عنوان یك خصیصه فردی، موضوع مطالعه روان شناسان نیز قرار گرفته و از آن به «اهمال كاری» یاد كرده اند. «ادوانس بلس» نویسنده ی كتاب «روان شناسی تنبلی» تنبلی را معادل به تعویق انداختن كارها می داند. به عبارت دقیق تر، تنبلی به تعویق انداختن كاری است كه می دانیم اكنون و در «حال» باید انجام شود ولی به «آینده» موكول می شود.
«ریمون بودون» جامعه شناس در كتاب «منطق اجتماعی» تبیین دقیقی از این معضل اجتماعی دارد. به عقیده ی وی تنبلی اجتماعی زمانی شكل می گیرد كه فرد در سطح خُرد و فردی، رفتاری به نسبت مطلوب دارد اما این رفتار در سطح كلان و جمعی به نتیجه ی مطلوب منتهی نمی شود. دلیل آن هم ناهماهنگی در سطح نهادهای اجتماعی است.
تنبلی به عنوان یك رفتار اجتماعی، متاثر از عوامل بسیاری است كه در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
1- ضعف نظارت بر كاركنان بخش های مختلف خصوصی و دولتی. یكی از مهمترین دلایل تنبلی اجتماعی، در ساخت های جامعه به ویژه سازمان های اداری است. در این سازمان ها اگر افراد برای فرار از مسوولیت و وظیفه ی خود دست به راهكارهای مختلف بزنند، ضعف یا نبود نظارت بر عملكرد آنها، عاملی برای تحریك و تشدید این رفتار است.
2- تفكرات حاكم بر جامعه یكی دیگر از عوامل زمینه ساز برای تنبلی اجتماعی است. بسیاری از اعمال و كنش های مردم با این كه از مصداق های تنبلی است، اما چنین تصوری از طرف كنشگران در باره ی آنها وجود ندارد. در این موارد حتی اگر تنبلی به یك ضد ارزش هم تبدیل شود، نمی توان انتظار داشت كه فراوانی ارتكاب آن در جامعه كم شود. ریشه ی این تفكرات را باید در سیر تكوین تاریخ ملت ایران جستجو كرد. در تاریخ ایران چون مردم پیوسته در معرض استبداد و تجاوز بیگانگان بوده اند، نمی توانسته اند تصویر روشنی از آینده در ذهن خود بپرورانند، از این رو افراد به سمت «نان به نرخ روز خوری» و هم چنین «خوش بودن در لحظه» كشیده شده اند.
3- تقدیرگرایی یكی دیگر از عوامل موثر بر رشد تنبلی اجتماعی در جامعه است. به باور صاحب نظران، آن چه در میان ارزش های فرهنگی ایرانیان، جایگاه بسیار مهمی دارد بحث تقدیرگرایی است و میان تنبلی و تقدیرگرایی ارتباطی ناگسستنی وجود دارد، چرا كه فرد تقدیرگرا آموخته است كه خواه بكوشد و خواه نكوشد، آنچه سرنوشت و زندگی وی را سمت و سو می دهد «تقدیر» است نه تلاش های فردی و اجتماعی.
4- توهم و تصور «خود اثربخشی» یكی از توهماتی است كه فرد و در ادامه جامعه را به بیماری تنبلی اجتماعی دچار می كند. احساس خود اثربخشی یك فرآیند ذهنی و ادراكی است كه شامل شناسایی هدف، برآورد تلاش و توانایی های لازم برای رسیدن به آن هدف و نیز پیش بینی نتایج آن می شود. «آلبرت باندورا» اندیشمند غربی باور دارد كه احساس خود اثربخشی كاری به مهارت های فردی ندارد بلكه بر قضاوت های فرد در مورد این كه با مهارت هایش قادر به انجام دادن چه امور و كارهایی است تكیه می كند.
5- «احساس بی قدرتی» یكی دیگر از زمینه های تنبلی اجتماعی در جامعه است. «هدایت الله ستوده» كارشناس مسایل رفتار شناسی در این زمینه معتقد است احساس بی قدرتی به این معنا است كه فرد معتقد است كه قادر به تحت تاثیر قرار دادن محیط اجتماعی خود نیست.
البته بی قدرتی اجتماعی مفهومی است كه از دل «نظریه های سوسیالیستی» سر برآورد. نظریه پردازان این مكتب به وجود آمدن این رفتار (تنبلی اجتماعی) را ناشی از شرایط نابرابر جامعه سرمایه داری می دانند. اما اگر بخواهیم احساس بی قدرتی را در سیر تاریخی جامعه مورد مطالعه قرار دهیم، متوجه خواهیم شد كه ذهنیتی كه درباره ی بی قدرتی در جامعه شكل گرفته ناشی از ساخت استبدادزده جوامع قبل از انقلاب صنعتی است. چنان كه در تاریخ كشوری مثل ایران، هرگاه ستم و استبداد دستگاه حاكم گسترش می یافته یا كشور عرصه ی تاخت و تاز اقوام جنگجو و بیگانه قرار می گرفته، اندیشه ها و مكاتب مبتنی بر جبرگرایی مثل اشعریت و صوفی گری رواج می یافته است.
نباید فراموش كرد كه در جامعه یی كه تنبلی رخنه می كند و به تدریج گسترش می یابد و سپس نهادینه می شود، افراد آن برای انجام دادن امور كوچك و بزرگ در زندگی شخصی یا مناسبات اجتماعی و عمومی، همیشه سعی دارند كارها را به آینده موكول و تصمیم سازی و تصمیم گیری را به دیگران واگذار كنند.
در عصری كه توسعه و پیشرفت هر كشوری در گرو تلاش و كوشش افراد آن كشور است، تنبلی اجتماعی می تواند به یك معضل برای جامعه ی ما تبدیل شود یعنی حركت آن را به سوی پیشرفت و توسعه با كندی مواجه كند.
* گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**2052**1459
تهران - ایرنا - برخی از تحلیلگران و كارشناسان بر این باورند كه نمودهای تنبلی اجتماعی در ایران بیش از سایر كشورها است. نهادینه شدن این معضل اجتماعی در جامعه ی ما می تواند مانع بزرگی در راه پیشرفت و توسعه كشور باشد.