تاملی در چرایی خشك شدن دریاچه ارومیه

هنوز خیلی ها در مناطق پیرامونی دریاچه ارومیه مخفیانه در داخل خانه باغ هایشان، چاه غیرمجاز حفر و حوضچه حیات را با آب فواره تزیین می كنند؛ با آب شرب به شست وشوی ماشین می پردازند و این تنها بخشی از بی توجهی به حقوق جمعی است.
بخش عمده مصرف آب بدون شك مربوط به كشاورزی و برداشت غیرمجاز آب از سفره های زیرزمینی و صنایع پرمصرفی همچون فولاد است كه طی سا ل های اخیر رشد فزاینده ای در این حوضه داشته است.
حوضه ای كه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت تبریز، ملكان، مراغه، عجب شیر، شیرامین، شبستر، تسوج و آذرشهر یكی از كانون‌های ارزشمند فعالیت كشاورزی و دامداری در ایران به ‌شمار می‌رود.
هر چند دلایل خشك شدن دریاچه ارومیه چندمتغیر است اما نباید این واقعیت را از نظر دور داشت كه این پیكره آبی زیبا كه آب آن دو دهه قبل با امواج خروشان و سهمگین اش، جاده ها و باغات پیرامونی را غوطه ور می ساخت، نه در یك روز و یك سال، بلكه در طول 20 سال به این حال و روز افتاده است.
تامل در چرایی خشكیدن دریاچه نشان می دهد كه احیای این بستر آبی فروخفته در شمال غرب كشورمان همانند خشك شدن اش، نیازمند گذشت زمان و همدلی و همراهی اجتماعات ساكن در حوضه آبریز آن برای استفاده عقلایی از منابع آبی سهیم با دریاچه بیمار می باشد.
اما با وجود كاهش 6 متری سطح دریاچه ارومیه طی سال های 1375 تا 1390 هنوز بسیاری از كشاورزان با بی توجهی به حقوق جمعی از كاشت و برداشت محصولات پرمصرفی همچون هندوانه و پیاز دست نمی كشند.
مدیر مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی، فعالیت های وسیع كشاورزی، تبخیر زیاد در پی گرم شدن هوا، تغییرات اقلیمی و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه را از دلایل خشك شدن این دریاچه می داند.
حسین لطفعلی زاده می گوید: متخصصان این مركز در راستای عمل به وظیفه خطیر پژوهش از دهه 1370 نسبت به بحران دریاچه ارومیه حساسیت نشان داده و پروژه های تحقیقاتی متعددی را در این زمینه به اجرا در آوردند.
به گفته وی، این مركز به عنوان یكی از واحدهای دانش بنیان كشاورزی استان در راستای تغییر الگوی كشت حوضه دریاچه تلاش های بی وقفه داشته و با تهیه و ارائه نهال های مقاوم پسته و بادام، دستیابی و تهیه ارقام مقاوم به خشكی و شوری گندم و جو از قبیل رقم پیشگام و نارین، قدم های موثری در این زمینه برداشته است.
وی می گوید: در راستای آگاهی مردم منطقه از تهدیدهای زیست محیطی بحران دریاچه 'اولین همایش ملی اثرات پسروی دریاچه ارومیه بر منابع خاك و آب' در سال 1392 به همت این مركز در استان برگزار شد كه 200 مقاله علمی از محققان و دانش پژوهان سراسر كشور در این همایش مورد بررسی و تامل قرار گرفت.
به گفته لطفعلی زاده با وجود رایزنی های متعدد با مسوولان ذیربط تاكنون از پتانسیل بالای این مركز و تحقیقات و تجارب ارزشمند اعضاء هیات علمی آن استفاده و استقبال نشده است.
رئیس سازمان جهادكشاورزی آذربایجان شرقی نیز می گوید: تمامی فعالیت های كشاورزی این سازمان در مسیر صرفه جویی و بهینه سازی مصرف آب كشاورزی با هدف احیای دریاچه ارومیه قرار گرفته است.
كریم مهری موضوع انتقال آب با لوله، اصلاح الگوی كشت و نیز اجرای طرح های نوین آبیاری تحت فشار را از اولویت های این سازمان در راستای مدیریت مصرف بهینه آب كشاورزی و احیای دریاچه ارومیه می داند.
وی می گوید: در راستای اصلاح تغییر الگوی كشت، در سال جاری كاشت محصولات پیاز و سیب زمینی به میزان یك هزار و 800 هكتار كاهش یافت و به جای آن دانه های روغنی از جمله كلزا و گلرنگ كشت شد.
به گفته وی در حال حاضر دولت 85 درصد اجرای طرح های آبیاری را بلاعوض پرداخت می كند و این سازمان كشاورزانی را كه متقاضی طرح تجمیع اراضی برای یكپارچه سازی و اجرای طرح های نوین آبیاری می باشند در اولویت پرداخت تسهیلات بلاعوض قرار می دهد.
دبیر ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه نیز می گوید: تفكر خشك كردن اجباری این دریاچه زمانی درست است كه دریاچه را خود طبیعت خشك كند حال آنكه دریاچه ارومیه را انسان ها خشك كردند و در حقیقت ما همه دست به دست هم دادیم تا دریاچه ارومیه را خشك كنیم.
عیسی كلانتری به بحران مصرف بی رویه آب نیز اشاره كرده و می گوید: ما صدها دریاچه مانند ارومیه را هم در زیر زمین داریم كه آن ها را هم خشك كرده ایم.
به گفته وی حداكثر سقف بهره برداری از آب های تجدید پذیر 40 درصد بوده اما در حوزه دریاچه ارومیه 70 درصد و در كشور 86 درصد آب های تجدید پذیر استفاده می شود.
وی با هشدار نسبت به عواقب ویران گر خشك شدن دریاچه ارومیه، می گوید: وقتی احیای دریاچه ارومیه به عنوان اولین مصوبه دولت مطرح می شود، یعنی دولت اهمیت این مسئله را درك كرده و اگر امروز برای احیای دریاچه 7 میلیارد دلار هزینه نكنیم، باید برای جبران تبعات آن صدها میلیارد دلار هزینه كنیم.
وی می گوید: شكی نیست كه دریاچه ارومیه می تواند هم از نظر اكولوژیكی و هم از نظر زمین شناسی احیاء شود اما به شرطی كه همه افراد مسئول و مردم پای كار بیایند.
حال وظیفه اجتماعات پیرامونی دریاچه ارومیه به شعاع دهها كیلومتر است كه سهم این پیكره آبی از منابع آبی موجود را برای ادامه حیات ولو بخش كوچك باقیمانده آن محترم بشمارند تا مرگ دریاچه، بحران زندگی برای نسل های آتی را رقم نزند.
اجتماعات ساكن حوضه آبریز دریاچه ارومیه باید بدانند كه سالانه تنها اگر دو میلیارد مترمكعب از آب مورد نیاز این پیكره آبی را كه در حال حاضر در بخش هایی مانند كشاورزی هدر می رود، به آن بدهند، بارقه های امید برای احیای این ذخیره اكولوژیكی بین المللی شعله ورتر و افق برای پایداری حیات بشری در مناطق حاشیه ای آن روشن تر می شود.
در مجموع می توان گفت اگرچه تدبیر دلتمردان و همدلی مسوولان در احیاء دریاچه ارومیه نقش مهمی را ایفا می كند اما تغییر سبك زندگی و فرهنگ استفاده از آب اصلی ترین محور نجات دریاچه ارومیه از بحران خواهد بود و این مردم هستند كه باید به كمك دریاچه ارومیه بشتابند.
گزارش از: علیرضا فولادی
2340/518/1352