حسن زاده آملی به سال 1307 خورشیدی در روستای ایرای لاریجان آمل دیده به جهان گشود. در 6 سالگی به مكتب خانه رفت و خواندن و نوشتن را فرا گرفت. سپس وارد دوره ابتدایی دروس حوزوی شد. تاریخ ورود وی به حوزه علمیه مهرماه سال 1323 بود.
متون ابتدایی درس حوزه را در آمل نزد محمد غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجایی و استادان دیگر فرا گرفت.
وی در شهریور 1329 خورشیدی به تهران آمد و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح به سر برد و باقی كتاب های حوزوی را نزد آیت‌الله سید احمد لواسانی خواند. چندین سال در مدرسه مروی به سر برد و زیر نظر آیت‌الله محمدتقی آملی و حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی درس خواند.
در سال 1342 خورشیدی به قصد اقامت در قم، تهران را ترك كرد و پس از ورود به قم، تدریس معارف حوزوی و درس ریاضی را آغاز كرد. وی در قم از محضر علامه سید محمدحسین طباطبایی استفاده برد.
علامه آملی شاگردان بسیاری را تربیت كرد و یكی از بزرگترین استادان فلسفه و عرفان اسلامی به شمار می آید.
***آثار
علامه دارای آثاری در زمینه های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حكمت دینی، كلام، ریاضیات، نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است.
از آثار وی می توان به «نصوص الحكم بر فصوص الحكم (شرح فصوص فارابی به فارسی)»، «فص حكمة عصمتیة فی كلمة فاطمیة»، «شرح ذیج بهادری»، «هزار و یك نكته»، «دیوان اشعار»، «وحدت از دیدگاه عارف و حكیم»، «دروس معرفت نفس»، «الهی‌نامه»، «شرح نهج‌البلاغه در پنج جلد به عربی»، «مُمدّ الهمم فی شرح فصوص الحكم»، «النّور المتجلّی فی الظهور الظلّی»، «صد كلمه در معرفت نفس»، «نور علی نور در ذكر و ذاكر و مذكور»، «انسان كامل از دیدگاه نهج‌البلاغه»، «انسان در عرف عرفان» و «قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارند» اشاره كرد.
***درس های فصوص
بی شك یكی از برجسته ترین آثار در زمینه ی عرفان نظری كتاب فصوص الحكم اثر محی الدین ابن عربی است. این كتاب دارای متنی عمیق و در عین حال پیچیده است كه تا كنون شرح های مختلفی از آن منتشر شده است.
این كتاب مشتمل بر 27 فصّ است كه هر فصّ آن به نام یكی از انسان های كامل آمده است. از آن به «كلمه» نیز تعبیر شده و در هر فصّ محور بحثْ یكی از مسایل مهم قرآنی و اصول معارف اصیل عرفانی است. برای نمونه در فصّ آدمی از وجوب خلیفه اللّه و انسان كامل، در فصّ یعقوبی از دین، در فصّ یوسفی از خواب و خیال و عالم مثال و در فصّ محمّدی از فردیت سخن به میان آمده است.(1)
علامه حسن زاده یكی از اساتیدی است كه به تدریس این اثر پرداخته و درس گفتارهای بسیاری از وی به جای مانده است. یكی از مطرح ترین آثار وی در این زمینه ممد الهمم در شرح فصوص الحكم است.
وی همچنین كتابی با عنوان فصّ حكمة عصمتیّة فی كلمةٍ فاطمیّه را به سبك و روش فصوص الحكم ابن عربی و به منظور تتمّه و تكمیل آن به رشته تحریر درآورده است. این رساله 22 موضوع را شامل می شود كه علامه آن را در 19 فصل شرح كرده است. این اثر با روش تركیبی عقل، نقل و كشف (برهان، عرفان و قرآن) به زمینه ها و زوایای شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) پرداخته است.(2)
***الهی نامه
الهی نامه یكی از كهن ترین و مهم ترین متون عرفانی فارسی است كه شامل مناجات ها، دعاها و سخنان وجد آمیز عرفانی در قالب نثری مسجع و موزون است. از این رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری ارزشمند است. خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده ای است كه معانی بلند عرفانی را در قالب نثر مسجّع بیان داشته است.
علامه حسن زاده نیز اثری با عنوان الهی نامه دارد كه یادآور سخنان و سوزهای خواجه عبدالله انصاری است. علامه در الهی نامه از لطیف ترین احساس‌های خویش و به تعبیری تجربه‌های درونی، در قالب الفاظ سخن می‌گوید و خوانندگان را به دنیای پاك عارفانه و سیر و سلوك خالصانه خویش می‌برد و جرعه‌های زلال معنویت را به كامشان می‌چشاند.
***اشعار
علاقه مندی به شعر و شاعری از دوران كودكی در علامه حسن زاده وجود داشـت. وی در همان سن و سال به مطالعه كتاب های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامی روی آورد. ذوق و قریحه ذاتی وی باعث شد تا اشعار بسیاری را حفظ كند. شركت در محافل علمی و ادبی استادانی همچـون الهـی قـمشه ای و شعرایی كه هر كدام در سرودن شعر و نكات ادبی مهارت كامل داشتند زمینه یی شد تا ذوق شعری علامه شكوفا شود.(3)
یكی از آثار علامه حسن زاده دیوان اشعار است كه حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده است اما بیشتر اشعار در قالـب غـزل و در خـصوص سـیر و سـلوك عرفانی است.
دیوان اشعار علامه به سبك شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و شیخ محمود شبستری سروده شده اسـت. بخش فراوان این دیوان به عرفان عابدانه، عاشقانه و كشف و شهود اختصاص دارد و مبانی آن بر قرآن، حدیث و دستورهای شریعت استوار است. هچنین عرفان مطرح شده در اشعار حسن زاده، عرفان محض نیست بلكه با مباحث كلامی و فلسفی نیز آمیخته شده كه بر همین اساس فهم سخن وی را برای برخی دشوار كرده است.(4)
*معرفت نفس
معرفت نفس از مباحث بسیار مهم و ارزشمند در حوزه اخلاق و عرفان اسلامی است كه جنبه های مختلفی دارد اما به نظر می رسد جنبه اخلاقی آن اهمیت بیشتری داشته باشد. در واقع معرفت نفس یعنی خود شناسی، خودشناسی اخلاقی بدان معناست كه انسان به تامل درباره خود بپردازد و ویژگی ها و استعدادهای مثبت و منفی خود را در گام نخست بشناسد و در گام دوم به یك سازندگی اصولی دست بزند. مسلم است كه انسان تا از شناخت ویژگی ها و خصیصه های خود غافل باشد، نمی تواند به اصلاح خود بپردازد.(5)
علامه آملی از حكیمان عارفی است كه مرتبه های علمی، عرفانی، حكمی و معنوی وی گره خوردگی و آمیختگی ویژه ای با موضوع معرفت نفس و خودشناسی دارد. به نظر وی مبحث نفس ناطقه انسانی، جمع معرفت های ذوقی و مسایل حكمت و همچنین محور همه ی مطالب علوم عقلی و نقلی و اساس پایدار سعادت است. به باور وی خودشناسی، نزدیك ترین و راحت ترین راهی است كه به خداشناسی منجر می شود. بنابراین خودشناسی، شناختن راه سلوك است و مراتب این سلوك نیز همان مراتب وجودی انسان است كه به مقام خلیفه اللهی و مرتبه ی فنا می انجامد.(6)
بی شك علامه حسن زاده آملی یكی از سرآمدان در زمینه ی عرفان نظری و عملی است. وی نه تنها تسلط مثال زدنی در زمینه عرفان نظری دارد بلكه سالك راه الی الله است. وی در كنار تسلط بر علوم مختلف دارای برجستگی های فراوان اخلاقی است.
*پی نوشت ها:
1- رودگر محمد جواد، مروری بر كتاب «فصّ حكمة عصمتیّة فی كلمةٍ فاطمیّه» علامه حسن زاده، فصلنامه ی تخصصی بانوان شیعه، سال دوم، تابستان1384، شماره 4،ص256
2-منبع پیشین، ص253
3- فقیهی حسین، آمنی روح انگیز، مقوله های عرفانی در اشعار علامه حسن زاده آملی، نشریه زبان و ادبیات فارسی، دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، بهار و تابستان1387،شماره 204،ص145
4- منبع پیشین، ص141
5- معرفت نفس و راه تحصیل آن، تارنمای حوزه قابل دسترس به نشانی http://www.hawzah.net/fa/Question/View/2558
6- مهدی پور محمد، بهادری محمدباقر، خودشناسی و اهمیت آن در اشعار حسن زاده آملی، نشریه زبان و ادب فارسی دانشكده ادبیات دانشگاه تبریز، پاییز و زمستان 90 ، ص87
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**2054
تهران- ایرنا- «حسن حسن زاده آملی» مجتهد، فیلسوف و عارف است. وی را به دلیل مهارت و استادی در علوم مختلف همچون ادبیات، ریاضی، نجوم، علوم طبیعی، فلسفه، عرفان، كلام و اخلاق «علامه ذوالفنون» نیز می‌نامند.