خبرنگار موسیقی ایرنا می نویسد: بزرگی دیگر از قبیلهٔ مهجور ماندهٔ فرهنگ، جا پای پدر و برادر فرهیخته اش نهاد و دعوتِ آرامش بخشِ خداوندِ مهربانِ حافظِ فرهنگ را اجابت كرد. استاد ارجمند و نسخه شناس چیره دست احمد منزوی، جمعهٔ بیستم آذر به دیار باقی شتافت.
این كه یك پیرمرد 90 ساله، به علت كهولت سن فوت كند، شاید برای گروهی پُرشمار از امروزیانِ جامعهٔ ایران اهمیت و جذابیت چندانی نداشته باشد؛ آن ها كه در لابه لای خبرهای پایین و بالا شدن قیمت نفت، دلار و طلا؛ یا طلاق و ازدواج چندبارهٔ فلان زوج بازیگر؛ و یا اظهار نظرهای خودبزرگ بینانهٔ فلان خوانندهٔ غیرمجازِ مُجاز به هر كاری غرق شده اند، شاید حق دارند كه اهمیتی ندهند به بودن و نبودن نسخهٔ خطی و نسخه شناس و احمد منزوی.
اما، فرهنگ و هنری كه جوهرش عشق باشد، هیچ سدّی را یارای ایستادن در برابر آن نیست، حتی سدّ جهل و قدر ناشناسی. استاد روانشاد سید احمد ادیب پیشاوری (اعلی الله مقامه) چه زیبا گفته است در شأن مردانِ دانشیِ مهجور مانده در بین خلق كه «هر آن كو (كه او) ز دانش برد توشه یی / جهانی است بنشسته در گوشه یی»؛ و دانشی مردِ تازه درگذشته، استاد احمد منزوی، نیز به حق یكی از همین جهان های بنشسته در گوشه یی بود كه گرچه به سنّتِ روزگار، قدرِ او و كار بزرگی كه كرد، آن طور كه شایسته بود، شناخته نشد، اما خدایِ بینا و مردمان نمك شناس، همواره ناظر و قدردان زحمتِ استاد بوده اند.
احمد منزوی، فرزند مرحوم استاد شیخ آقا بزرگ تهرانی (ره) عالم روحانی و كتاب شناس بزرگ شیعه است كه دو كتابِ گران بهای «الذّریعه إلی تصانیف الشیعه» (در 26 مجلّد) و «طبقات اعلام الشیعه» (در 17 مجلّد) را در شناسایی منبع های علمی، دینی و ادبی شیعه پدید آورده است. دو تن از پسران آقابزرگ، بیش از همه راه پدر را در شناسایی گنجینهٔ نسخه های خطی در پیش گرفتند؛ استادان احمد و علینقی منزوی.
در حوصلهٔ این سیاهه نیست كه بخواهد به شرح گوشه یی از خدمات ارزشمند احمد منزوی بپردازد، چراكه حتی معرفیِ درخورِ تنها یك جلد از «فهرست نسخه های خطی فارسی»ِ او نیز مقاله یی مفصّل می طلبد. اما می توان به این پرداخت كه احمد منزوی با رنج و زحمتی كه در راه تألیف فهرست های گوناگون نسخه های خطی كشید، چه خدمت بزرگی به گذشته ، حال و آیندهٔ زبان و ادب فارسی و نیز علوم دینی و انسانیِ این مملكت كرده است.
استاد منزوی چندین فهرست پدید آورده، كه از آن جمله است: «فهرست مشترك نسخه های خطی فارسی پاكستان»، «فهرست نسخه های خطی فارسی»، «فهرستوارهٔ كتاب های فارسی»، فهرست مشترك نسخه های خطی فارسی علوم قرآنی در پاكستان»، و «فهرست مشترك نسخه های خطی فارسی علوم قرآنی در ایران».
می توان نام این كتاب ها را «فهرستوار» خواند و گذشت و با خود گفت كه بندهٔ خدا احمد منزوی عمرش را برای یك مشت كاغذ پاره تلف كرد. حالت دیگر، این است كه می توانیم نسخه شناس نباشیم، اما نمك شناس باشیم و اندكی بر نام و چگونگی پیدایش این فهرست ها درنگ كنیم و به این بیاندیشیم كه چگونه می شود كه مردی عمرِ با ارزش خود را وقف ثبت، شناسایی و فهرست كردن نسخه های خطی فارسی می كند.
بدین منظور، نخست باید نسخهٔ خطی را بشناسیم؛ سند تاریخی و ادبیی كه گرچه از دید مادی، «عتیقه» یی است بسیار گران بها، اما از دید معنوی به واقع نمی توان قیمتی روی آن گذاشت، از بس كه ارزشمند است برای فرهنگ و هویت یك ملت. برای درك اینكه این ارزشمندی تا چه حد است، باید تاریخ بیهقی را به یاد بیاوریم كه از 30 مجلّدِ این كتاب ارزشمند دوران غزنویان، تنها حدود پنج مجلّد آن بر جای مانده است. این، یعنی اینكه «نسخه های خطیِ» 25 مجلّد از تاریخ بیهقی از بین رفته است؛ همچنانكه نسخهٔ خطی «كلیله و دمنهٔ منظوم» و «سندبادنامهٔ منظومِ» رودكی؛ و مثنوی های «وامق و عذرا»، «سرخ بت و خنگ بت» و «شادبهر و عین الحیاةِ» عنصری بلخی، در لابه لای گرد و غبار دوران ها گُم شده است.
در این میان، مردی چون احمد منزوی از 1356 تا 1369 در پاكستان عمر و جان می گذارد بر روی فهرست كردن نسخه های خطی فارسی؛ در شرایطی كه اكنون به سبب هوای شرجی و مرطوب شبه قاره، بسیاری از نسخه های خطی فارسی كه در قفسه های نمور كتابخانه های هند و پاكستان بایگانی شده، كارشان از پوسیدگی گذشته و به پودر شدن رسیده است و بیم آن می رود كه اگر كسی بدان اثرهای ارزشمند دست بزند، همگی هباءً منثورا گشته، نیست شود.
افزون بر این، استاد منزوی كتاب نازنین «فهرست نسخه های خطی فارسی» را هم پدید آورده است؛ تا در ایران، كه از دید دارا بودن نسخه های خطی، جزو سه كشور نخست دنیا است، محققان و دانشجویانِ علاقه مند به حوزهٔ تصحیح متن، بتوانند بر حسب موضوع، به جستجوی نسخهٔ مورد نظر خود بپردازند و در راه تصحیح متنی كهن، سرگردان تر از پیش نشوند و بدانند كه از فلان كتاب، چه نسخه هایی با چه تاریخ كتابتی در كدام كتابخانه ها موجود است.
در كنار این، كتاب «فهرستوارهٔ كتاب های فارسی» نیز كه یكی دیگر از تألیف های استاد احمد منزوی است، یاری گر بسیاری از اهل علم و ادب در شناسایی متن های فارسی، از كهن ترین دوران، تا پایان دورهٔ چاپ سنگی است. ویژگی مهم این اثر، تنظیم آن بر حسب موضوع است كه آن را از فهرست هایی كه پس از آن پدید آمده متمایز می كند. چرا كه در تنظیم فهرست های تازه تر، همچون «فهرستگان» (فهرستگان نسخه های خطی ایران)، بی آنكه موضوع متن ها را در نظر بگیرند، مدخل ها را تنها براساس حروف الفبا تنظیم كرده اند؛ كه این، كار را برای محققی كه به دنبال یافتن نسخه یی ویژه در موضوعی خاص است، دشوار می كند.
دیگر ویژگی مهم فهرست هایی كه استاد منزوی تألیف كرده، توضیح های خوب و كاربردیی است كه برای هر مدخل نگاشته شده است؛ به گونه یی كه مخاطب در رویارویی با هر عنوانِ كتاب در «فهرستوارهٔ كتاب های فارسی» و «فهرست نسخه های خطی فارسی»، به ایجاز می تواند آگاهی مفیدی دربارهٔ موضوع، مؤلف و سال پیدایش نسخهٔ مورد نظر خویش پیدا كند.
به هر روی آنچه گفته شد، یادكرد و بازشناسی ذرّه یی از ارزش والای خدمت دلسوزانهٔ مردی است بزرگوار و بی توقع، به نام احمد منزوی، كه به حق میراث دار و یادگار بزرگانی چون پدر فرزانه اش، شیخ آقا بزرگ تهرانی؛ استاد روانشاد محمد تقی دانش پژوه و مرحوم استاد ایرج افشار بود. مردی كه جسم نحیفش دیگر قدرت همراهی روح باعظمتش را نداشت؛ پس كالبدش ماند تا به آغوش مادر خاك باز گردد و روح، پرواز كرد تا در بهشت برین، مهمان نیكان و پاكان عالم شود. مردی كه، نه تنها اهل علم، كه تك تك نسخه های خطی نیز در فراقش اشك خواهند ریخت.
* مراسم تشییع پیكر استاد احمد منزوی قرار است، ساعت 8:30 دقیقهٔ روز سه شنبه، 24 آذر ماه، در مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، واقع در نیاوران، كاشانك، نرسیده به آجودانیه برگزار شود.
از: امیرحسین دولتشاهی
فراهنگ**3067**1027
تهران- ایرنا- می توان نام فهرست های گوناگون نسخه های خطی را «فهرستوار» خواند و گذشت و با خود گفت بندهٔ خدا احمد منزوی عمرش را برای یك مُشت كاغذ پاره تلف كرد. حالت دیگر، این است كه می توانیم نسخه شناس نه، اما نمك شناس باشیم.