بزرگ علوی در سال 1282 خورشیدی در تهران به دنیا آمد. پدرش از روشنفكران مشروطه خواه بود. علوی در نوجوانی همراه پدر به اروپا رفت و در برلین به تحصیل پرداخت. پس از فراغت از تحصیل در رشته تعلیم و تربیت به ایران بازگشت و در شیراز مشغول تدریس شد.
وی سال 1307 به تهران آمد و كار تدریس را دنبال كرد. بزرگ علوی در همین سال ها با سه تن دیگر از جمله «صادق هدایت» گروه «ربعه» را تشكیل دادند و سلسله بحث های نوین ادبی را آغاز كردند.
مجموعه داستان كوتاه «چمدان» نوشته شده در سال 1313 نخستین اثر علوی است. علوی در این مجموعه با به كارگیری نثری ساده، انشای روان، بازتاباندن فرهنگ عامه و تصویر ناكامی ها و سیه روزی ها، به سبك «محمد علی جمال زاده» و هدایت نزدیك شد با این تفاوت كه شخصیت داستان های علوی به لحاظ تحرك و پویایی اجتماعی با شخصیت های داستان های هدایت، كه نگرشی دیگر گونه نسبت به جهان دارند، فرق می كنند.
بزرگ علوی در سال 1315 به اتهام داشتن افكار سوسیالیستی، با جمعی دیگر از همفكرانش به زندان افتاد و تا بركنار شدن رضاشاه (شهریور 1320) در زندان ماند. یادداشت های بزرگ علوی در سال های زندان پس از آزادی اش دستمایه نگارش دو گزارش داستان گونه اش شد.
بزرگ علوی در شهریور 1320 به اتفاق یاران همفكر خود از زندان آزاد شد و به فعالیت های حزبی پرداخت. وی كتاب «ورق پاره های زندان» را در 1320 و «پنجاه و سه نفر» را در 1321 منتشر كرد. حوادث سیاسی داخلی بزرگ علوی را بار دیگر در سال 1327 به زندان فرستاد و این بار 2 سال در زندان ماند.
علوی در 1329 از زندان آزاد شد و در زمانی كه كشور صحنه تلاش برای ملی كردن صنعت نفت بود، او نیز متاثر از سیاست روز در زمینه های گوناگون قلم زد. وی در همین سال ها برجسته ترین اثر هنری این دوره از نویسندگی خود یعنی داستان نیمه بلند «چشمهایش» را نوشت و در 1331 به چاپ رساند.
بزرگ علوی در فروردین 1332 برای معالجه چشم به آلمان رفت و در برلین به تدریس زبان و فرهنگ ایران پرداخت. وی در فروردین 1358 به تهران آمد و پس از چندی دوباره به آلمان بازگشت. بزرگ علوی سرانجام در بهمن ماه سال 1375 بر اثر سكته قلبی در برلین درگذشت.
آشنایی وسیع بزرگ علوی با ادبیات دیگر ملت ها و تسلط اش بر چند زبان اروپایی و به خصوص آلمانی، به وی این امكان را داد كه ترجمه های خوبی نیز از ادبیات ملل به زبان فارسی منتشر كند. «باغ آلبالو» از «چخوف»، «دوشیزه اورلئان» اثر «شیللر» و «حماسه ملی ایران» اثر «تئودور نولدكه» به زبان آلمانی از آن جمله اند.
***ادوار بندی آثار علوی
آثار داستانی بزرگ علوی را می توان به سه دوره تقسیم كرد؛ نخستین دوره تا1320 را در بر می گیرد كه علاقه نویسنده به طرح مسائل ژرف روانی و پیروی از شیوه نویسندگانی چون «آرتور شینسلر» و «اشتفان تسوایك» آشكار است. اثر نمونه این دوره مجموعه داستان چمدان است.
دوره دوم از 1320تا1332 است كه وی آثاری را به عنوان نویسنده ای متعهد می نویسد. در این دوره بزرگ علوی به استقلال هنری می رسد و داستان هایی می آفریند كه از نظر محتوا و ساختار نو هستند. در این آثار، دیگر از آدم های سودایی و روان نژند گذشته اثری نیست بلكه بیشتر قهرمانان او افرادی دلیر و تسلیم ناپذیرند كه علیه بی عدالتی های اجتماعی دست به مبارزه می زنند. اثر نمونه این دوره داستان گیله مرد است.
دوره سوم زمانی را در بر می گیرد كه بزرگ علوی دور از ایران و زندگی در آلمان می نویسد. در این دوره وی سرخورده از دگرگونی های سیاسی، داستان هایی می نویسد كه در آن ها بیشتر زندگی و سرنوشت فراریان سیاسی وصف می شود. اگر قهرمانان او در دهه بیست افراد مبارز و تسلیم ناپذیری بودند، اكنون دیگر آدم های خسته، سرخورده و اندیشناكی هستند كه در برابر رویدادهای پیرامون خود خاموش و ناتوان قرار می گیرند و از خود واكنشی نشان نمی دهند.(1)
***بررسی سبك و درونمایه آثار علوی
پس از انقلاب مشروطه، رمان فارسی به عنوان یك نوع ادبی از نظر ساختاری از ادبیات روایی منثور كلاسیك متمایز شد و سبب به كارگیری یك شكل جدید ادبی با ساختاری متفاوت شد كه با ورود شخصیت های تازه به عرصه ادبیات، توجه به هویت و فردیت اشخاص و نیز توجه به واقعیت ها و رویدادهای روزمره، هدفی انتقادی را دنبال می كرد.
بزرگ علوی از جمله نویسندگان و بزرگان داستان نویسی نو در ایران به حساب می آید كه سعی كرد با توجه به واقعیت ها و متاثر از رویدادهای روزمره بنویسد. توانمندی های وی در نویسندگی و به ویژه در بیان ویژگی های ظاهری، روحی و رفتار و گفتار شخصیت ها، بارز و آشكار است؛ اگر چه گاهی توجه بیش از حد او به پردازش یك شخصیت، سایرین را در سایه قرار می دهد.
در داستان های علوی شخصیت ها در محوری طبقاتی قرار می گیرند چرا كه علوی دارای نگرش واقع گرایانه(رئالیستی) است. وی به مانند بیشتر هم نسلی هایش زیر تاثیر شدید انقلاب اكتبر روسیه قرار گرفته است اما قهرمان داستان هایش اغلب از لایه های روشنفكران جامعه اند. این ویژگی خط فاصلی میان كارهای علوی و برخی پرچمداران رئالیسم اجتماعی می كشد. همچنین ذهنیت علوی در 2شاخه سیاست و ادبیات به وحدت می رسند. (2)
زبان بزرگ علوی ساده، روشن و بی پیرایه است. یكی از ویژگی های وی نیروی تخیل اش در یافتن عناصری است كه به داستان های وی رنگ داستان های پلیسی می دهند.(3)
وی در برخی داستان های كوتاه خود همچون گیله مرد(از مجموعه نامه ها) و رقص مرگ(از مجموعه ورق پاره های زندان) كه از كارهای دوره جوانی اش است، دارای استقلال زبان و نثری جا افتاده است.
بزرگ علوی در گیله مرد، نگاهی معترض دارد و فضاسازی داستان اش كلیشه ای و تقلیدی نیست و نویسنده دچار پرگویی های مرسوم نمی شود، همین مساله موجب شده این داستان در ردیف آثار خواندنی معاصر قرار بگیرد.(4)
همچنین بین قهرمانان بزرگ علوی، شخصیت های زن دارای جایگاه مهم و ممتازی هستند در واقع وی از آن دسته نویسندگانی است كه فداكاری، پاكدامنی و مهرورزی زنان ایرانی را به خوبی توصیف كرده است.
***نقد
برون گرایی بیش از حد علوی یكی از نقدهایی است كه بر نوع شخصیت انگاری و داستان نویسی اش مطرح می شود تا جایی كه برخی معتقدند كه وی شخصیت های داستانی خود را از درون تجزیه و تحلیل نمی كند یا به عبارت دیگر بزرگ علوی سعی می كند با تحمیل عقیده ای از بیرون متن رخدادها و كشاكش های داستان را پیش ببرد. این مساله نیز متاثر از مضمون اغلب داستان های وی است كه از آرمان های سیاسی اش الهام می گیرد.
برای نمونه رمان چشم هایش به عنوان رمانی مطرح در دهه 30 خورشیدی نقدهای فراوانی را بر انگیخته است. یكی از نقدهایی كه بر این اثر وارد شده بیشتر مربوط به لحن یكنواخت و آرام همراه با بیان احساسی و عاطفی حوادث است؛ از همین رو بزرگ علوی در طول داستان خواننده را با واقعه شگفت انگیزی روبرو نمی كند. در مقابل برخی معتقدند كه علوی در این رمان خود را در چارچوب سیاست و نگاه خشك یك روشنفكر چپ محدود نمی كند بلكه با تكیه بر هنر، رابطه عاشقانه و ایجاد فضایی پر رمز و راز نگاه جدیدی را تداعی می كند.
از طرفی باید این نكته را یادآور شد كه عشق در آثار بزرگ علوی ارزش و جایگاه ویژه‌ای دارد. شاید اگر بگوییم در برخی از آثار وی عشق محور ماجراها را شكل می دهد سخن درستی باشد.
*پی نوشت ها:
1- رهنما، تورج، «جایگاه داستان كوتاه در ادبیات امروز ایران»، نشر اختران، سال 1388، ص48
2- سرفراز، جلال، «نویسنده ی ساكن برلن شرقی»، ماهنامه مهرنامه، شماره 34، ویژه نامه نوروز1393، ص389
3- رهنما، تورج، «جایگاه داستان كوتاه در ادبیات امروز ایران»، نشر اختران، سال 1388، ص50
4- سرفراز، جلال، «نویسنده ی ساكن برلن شرقی»، ماهنامه مهرنامه، شماره 34، ویژه نامه نوروز1393، ص389
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**2054
تهران-ایرنا- «مجتبی بزرگ علوی» یكی از برجسته ترین نویسندگان معاصر به ویژه در زمینه داستان های كوتاه است كه آثاری واقع گرایانه را نسبت به مسایل اجتماعی به رشته تحریر در آورده است.