10نكته درباره محصولات تراريخته 20سال پس از تجاري سازي آنها- كلايو جيمز*

** نكته نخست: سال 2015 بيستمين سال تجاري سازي موفق محصولات تراريخته بود
از سال 1996 تا سال 2015، در مجموع دو ميليارد هكتار از اراضي جهان با موفقيت در 28 كشور ساليانه زير كشت محصولات تراريخته رفته اند كه ركورد بي سابقه اي است. اين سطح معادل دو برابر مساحت كشور آمريكا (937 ميليون هكتار) است.
همچنين اين محصولات در 20 سال گذشته 150 ميليارد دلار آمريكا براي كشاورزان سود داشته اند. حداكثر 15 ميليون كشاورزي كه معمولا محافظه كارند و از ريسك اجتناب مي كنند ساليانه از اين محصولات بهره برده اند كه 90 درصد آنها خرده كشاورزان فقير در كشورهاي در حال توسعه بوده اند.
** نكته دوم: پيشرفت در پذيرش اين فناوري در 20 سال نخست
با گذشت 19 سال از رشد ساليانه مداوم از سال 1996 تا 2014، سطح زير كشت جهاني محصولات تراريخته در پايان سال 2014 به بيشترين مقدار خود، 181 ميليون و 500 هزار هكتار، رسيد. اين مقدار در پايان سال 2015 به 179 ميليون و 700 هزار هكتار كاهش پيدا كرد كه معادل كاهش خالص يك درصدي از 2014 تا 2015 بود.
به طور كلي سطح زيركشت در برخي كشورها افزايش يافت اما ساير كشورها سطح زير كشت را بيشتر به دليل كاهش قيمت محصولات زراعي كاهش دادند.
گمان مي ورد با افزايش قيمت محصولات زراعي، سطح زير كشت نيز دوباره افزايش پيدا كند. سطح زيركشت محصولات تراريخته در 20 سال گذشته صد برابر شد و از يك ميليون و 700 هزار هكتار در سال 1996 به 179 ميليون و 700 هزار هكتار در پايان سال 2015 رسيد كه اين فناوري را به سريع ترين فناوري پذيرفته شده توسط بشر در سال هاي گذشته تبديل كرد.
** نكته سوم: براي چهارمين سال متوالي كشورهاي در حال توسعه محصولات تراريخته بيشتري را كشت كردند
در سال 2015 كشاورزان آفريقايي، آسيايي و آمريكاي لاتين در مجموع 97 ميليون و 100 هزار هكتار را زير كشت محصولات تراريخته بردند. اين مقدار معادل 47 درصد از كل سطح زيركشت جهاني محصولات تراريخته (179 ميليون و 700 هزار هكتار) بود.
در پايان سال گذشته اين مقدار 53 درصد بود در حالي كه كشورهاي توسعه يافته 82 ميليون و 600 هزار هكتار را زير كشت محصولات تراريخته بردند. اين مقدار معادل 54 درصد از كل سطح زيركشت جهاني محصولات تراريخته بود. احتمال مي رود اين روند ادامه يابد. از 28 كشور توليدكننده محصولات تراريخته، 20 كشور در حال توسعه و هشت كشور توسعه يافته است.
** نكته چهارم: 33 درصد از كل سطح زيركشت جهاني محصولات تراريخته به كشت محصولات داراي صفات چندگانه اختصاص يافت كه دست كم دو ژن و دو صفت براي آنها بيان مي شود
از بين محصولات تراريخته كشاورزان ترجيح مي دهند سه محصول اصلي تراريخته اي را به كار برند كه داراي بيش از يك صفت تراريخته باشند. سطح زيركشت محصولات تراريخته داراي صفات چندگانه از 51 ميليون و 400 هزار هكتار در پايان سال 2014 به 58 ميليون و 500 هزار هكتار در پايان سال 2015 رسيد و هفت ميليون و يكصد هزار هكتار معادل 14 درصد افزايش يافت.
14 كشور در سال 2015 محصولات تراريخته داراي صفات چندگانه را كشت كردند كه دست كم ژن دو صفت به آنها منتقل شده بود. 11 كشور از اين 14 كشور، در حال توسعه بودند. ويتنام براي نخستين بار ذرت تراريخته بردبار در برابر علف كش را در سال 2015 كشت كرد.
** نكته پنجم: گزيده اي از مهمترين نكات در مورد كشورهاي در حال توسعه در سال 2015
آمريكاي لاتين بيشترين سطح زيركشت محصولات تراريخته را به خود اختصاص داد. برزيل رتبه نخست و آرژانتين رتبه دوم را داشت. در آسيا، ويتنام براي نخستين بار محصولات تراريخته را كاشت. اراده سياسي در بنگلادش، كشت بادمجان تراريخته را پيش برد و كشت برنج طلايي، سيب زميني تراريخته و پنبه تراريخته به عنوان اهداف بيوتكنولوژي كشاورزي در دستور كار قرار گرفت. فيليپين براي سيزدهمين سال ذرت تراريخته را كشت كرد و درخواست تشكيل يك دادگاه عالي تصميم گيرنده در مورد محصولات تراريخته را داده است. اندونزي نيز در حال نزديك شدن به كسب مجوز كشت يك رقم بومي نيشكر مقاوم به خشكي است.
چين همچنان از كشت پنبه تراريخته سود فراواني (از سال 1997 تا 2014 به ميزان 18 ميليارد دلار آمريكا) كسب مي كند. شركت «كم چاينا» بتازگي 43 ميليارد دلار آمريكا براي خريد شركت «سيجنتا» پيشنهاد كرده است. در سال 2015 هند به بزرگ ترين توليدكننده پنبه در جهان تبديل شد كه پنبه تراريخته در رسيدن به اين جايگاه نقش ويژه اي داشت. تخمين زده مي شود سود حاصل از كشت پنبه تراريخته در هند بين سال هاي 2002 تا 2014، 18 ميليارد دلار بود.
با وجود خشكي ويرانگر در كشور آفريقاي جنوبي كه به كاهش 700 هزار هكتاري محصولات مورد نظر منجر شد (معادل افت 23 درصدي)، قاره آفريقا از جنبه كشت محصولات تراريخته پيشرفت كرد. اين مساله بر اهميت خطير خشكي در آفريقا تاكيد مي كند. خوشبختانه ذرت مقاوم به خشكي (در قالب پروژه WEMA) در انتظار رهاسازي در سال 2017 است.
سطح زير كشت پنبه تراريخته در سودان در سال 2015، 30 درصد افزايش پيدا كرد و به 120 هزار هكتار رسيد اما در بوركينافاسو عوامل مختلفي مانع افزايش سطح زيركشت محصولات تراريخته شد. در سال 2015 هشت كشور آفريقايي محصولات كم بازده را كه براي كشاورزان فقير آفريقايي اولويت دارند مورد آزمايش مزرعه اي قرار دادند كه در مراحل نهايي پيش از تصويب تجاري سازي است.
** نكته ششم: پيشرفت هاي عمده در ايالات متحده آمريكا در سال 2015
در سال 2015 ميلادي پيشرفت هاي زيادي از جنبه هاي مختلف رخ داد. در آمريكا مجوز رهاسازي چند محصول تراريخته جديد صادر شد. چندين محصول تراريخته جديد مانند سيب زميني با نام تجاري Innate و سيب با نام تجاري Arctic تجاري سازي شدند. كلزا با نام تجاري SU به عنوان نخستين محصول غيرتراريخته كه ژنوم آن ويرايش شده بود تجاري سازي شد. مجوز توليد ماهي آزاد تراريخته به عنوان نخستين جانور تراريخته كه به مصرف غذاي انسان مي رسد، صادر شد. تحقيق و توسعه فناوري قدرتمند ويرايش ژنوم به نام CRISPR افزايش پيدا كرد. نخستين ذرت تراريخته مقاوم به خشكي به مقدار زيادي مورد پذيرش قرار گرفت. شركت هاي «داو» و «دوپونت» ادغام شدند و شركت «داو-دو-پونت» را تشكيل دادند.
** نكته هفتم: نخستين ذرت تراريخته مقاوم به خشكي كه در ايالات متحده آمريكا كشت شد، پذيرش زيادي داشت
سطح زيركشت ذرت تراريخته با نام تجاري DroghtGaurd كه نخستين بار در سال 2013 در ايالات متحده آمريكا كشت شد، 15 برابر شد و از 50 هزار هكتار در سال 2013 به 810 هزار هكتار در سال 2015 رسيد كه نشان دهنده پذيرش زياد اين محصول از جانب كشاورزان است.
همين امر در مورد ذرت تراريخته مقاوم به خشكي، در قالب پروژه WEMA در قاره آفريقا رخ مي دهد كه در سال 2017 با همكاري دولت ها و بخش خصوصي در چند كشور منتخب كشت مي شود.
** نكته هشتم: وضعيت محصولات تراريخته در اتحاديه اروپا:
طبق روال پنج كشور اروپايي به كشت محصولات تراريخته ادامه دادند. سطح زيركشت ذرت تراريخته در اروپا در سال 2015 ميلادي 116 هزار و 870 هكتار بود كه نسبت به سال 2014، 18 درصد كاهش يافت.
سطح زيركشت در اثر عوامل مختلفي مانند كاهش سطح زيركشت ذرت و فقدان مشوق براي كشاورزان و سختي گزارش ها كاهش يافت.
** نكته نهم: مزاياي محصولات تراريخته
يك تحليل جهاني متا با 147 مطالعه در 20 سال گذشته نشان مي دهد پذيرش فناوري تراريخته، استفاده از آفت كش ها را به طور ميانگين 37 درصد كاهش داده است. همچنين عملكرد محصولات 22 درصد افزايش يافته است و سود كشاورزها نيز تا 68درصد افزايش داشته است (قائم و همكاران، 2013).
اين يافته ها نتايج ساير مطالعات جهاني ساليانه را تاييد مي كند (بروكز و همكاران، 2015).
از سال 1996 تا 2014 محصولات تراريخته به روش هاي مختلفي بر امنيت غدايي، كشاورزي/ توسعه پايدار و تغيير اقليم/ محيط زيست موثر بوده اند. فناوري تراريخته در اين مدت باعث افزايش توليد محصولات غذايي به ارزش 150 ميليارد دلار آمريكا و كاهش مصرف آفت كش ها به مقدار 584 ميليون كيلوگرم شد و از اين طريق به حفظ محيط زيست كمك كرد.
اين محصولات فقط در سال 2014 باعث كاهش توليد گاز دي اكسيد كربن به مقدار 27 ميليارد كيلوگرم (27ميليون تن) شدند كه معادل خروج 12 ميليون خودرو از جاده ها به مدت يك سال بود. محصولات تراريخته از طريق بي نيازي به كشت 152 ميليارد هكتار زمين (به دليل بهره وري بالاتر محصولات تراريخته) بين سال هاي 1996 تا 2014 به حفظ تنوع زييستي كمك كردند. همچنين با كمك 16 ميليون و 500 هزار خرده كشاورز فقير و خانواده ها آنان، جمعيتي معادل 65 ميليون نفر، به كاهش فقر كمك كردند.
گرچه محصولات تراريخته ضروري است اما نوشدارو نيست.
بكارگيري عمليات كشاورزي خوب مانند تناوب زراعي و مديريت مقاومتي به اندازه محصولات سنتي براي محصولات تراريخته نيز ضروري است.
** نكته دهم: چشم انداز آينده
سه زمينه بايد بررسي شود؛ نخست اينكه درصد بالاي پذيرش محصولات تراريخته اصلي موجود در بازار (90 تا 100 درصد) فضاي كمي را براي گسترش اين محصولات باقي گذاشته است (براي نمونه وقتي همه محصول سويا در يك كشور تراريخته باشد، ديگر امكان افزايش سطح زير كشت آن محصول در آن كشور وجود ندارد و به عبارتي اشباع شده است).
در ساير كشورهايي كه بتازگي به كشت اين محصولات را آغاز مي كنند پتانسيل بسيار زيادي براي پيشرفت كشت وجود دارد. براي نمونه ذرت به مقدار 100 ميليون هكتار در سطح جهان ظرفيت كشت دارد كه 60 ميليون هكتار در آسيا (فقط 35 ميليون هكتار در چين) و 35 ميليون هكتار در آفريقاست.
دوم اينكه بيش از 85 محصول تراريخته در انتظار دريافت مجوز رهاسازي قرار دارد و در حال گذراندن آزمايش در مزرعه است كه مرحله پيش از كسب مجوز به شمار مي رود.
اين محصولات شامل ذرت تراريخته مقاوم به خشكي كه از پروژه wema به دست آمده (و انتظار مي رود در سال 2017 رهاسازي شود)، برنج طلايي در آسيا، موزهاي غني شده و لوبيا چشم بلبلي مقاوم به آفات در آفريقاست. همكاري بخش هاي دولتي و خصوصي با يكديگر در توسعه محصولات تراريخته داراي مجوز و رساندن آنها به دست كشاورزان موفق بوده است.
سوم، ورود محصولاتي با ژنوم ويرايش شده است كه مي تواند مهمترين پيشرفت جامعه علمي امروز باشد.
يك فناوري جديد و اميدواركننده CRISPR نام دارد. بسياري از ناظران به خوبي مطلعند كه روش ويرايش ژنوم محصولاتي به دست مي دهد كه در بلندمدت نسبت به محصولات سنتي و تراريخته مزاياي ويژه اي دارند. اين فناوري نسبت به روش هاي پيشين از نظر دقت، سرعت، هزينه و قوانين برتري دارد.
با وجود قوانين سختگيرانه اي كه براي محصولات تراريخته وجود دارد قوانين وضع شده براي محصولات اصلاح شده به روش ويرايش ژنوم، مبناي علمي دارد و با توجه به هدف توليد اين محصولات وضع شده و قوانين مناسب و غيرسختگيرانه اي است.
برنامه اي با توجه به آينده پيشنهاد شده است (فلاول، 2015) كه شامل انتقال ژن، ويرايش ژنوم و ميكروب ها (استفاده از ميكروب هاي گياهي به عنوان يك منبع جديد براي انتقال ژن براي اصلاح گياه) براي افزايش عملكرد گياه در يك روش پايدار افزايش توليد محصول است كه به نوبه خود مي تواند به نيل به اهداف تامين امنيت غذايي و ريشه كني فقر و گرسنگي منجر شود.
...........................................................................................................................
* بنيانگذار و رئيس سرويس بين المللي دستيابي و استفاده از بيوتكنولوژي كشاورزي (ISAAA)
** سرويس بين المللي دستيابي و استفاده از بيوتكنولوژي كشاورزي (ISAAA) يك سازمان غيرانتفاعي است كه اعتبار آن از سوي بخش هاي عمومي و خصوصي تامين مي شود. مي توان براي دستيابي به اطلاعات بيشتر در اين زمينه به نشاني اينترنتي www.isaaa.org مراجعه شود.