تنها قلمی كه رنگ دانه دارد؛ تنها قلمی كه دارای بدنه صیقلی و ارتجاعی است؛ تنها قلمی كه جنس آن از چوب نیست؛ تنها قلمی كه استحكامی به اندازه سنگ دارد؛ تنها قلمی كه از الیاف نخ مانند فشرده ساخته شده است؛ تنها قلمی كه رنگ را به خوبی جذب و به خوبی بر روی كاغذ تراوش می دهد؛ و تنها قلمی كه با جذب رنگ، استحكامش را از دست نمی دهد؛ اینها برخی از ویژگی های قلم نی دزفول است كه شهرت جهانی دارد.
قدمت كشت و تولید قلم نی در دزفول بیش از هزار سال تخمین زده می شود و شاید بتوان آن را یكی از تولیدات تخصصی و انحصاری در دنیا دانست چرا كه تمام مراحل تولید آن دارای نكاتی است كه این اصول از فرآیند كشت تا برداشت قلم نی دزفول فقط در اختیار تعداد انگشت شماری از خانواده های دزفولی است.
قلم نی دزفول كه تفاوت های بسیاری با سایر قلم نی های موجود در بازار دارد با اینكه در كمتر از چهار هكتار از مزارع دزفول كشت می شود بخش عمده ای از بازار قلم نی كشور، جهان اسلام و حتی اروپا را به خود اختصاص داده است.
مراحل مختلف كشت ، تولید و عرضه قلم نی دزفول به بازار پنج سال زمان نیاز دارد این در حالی است كه كوچكترین اشتباه در آبیاری، كشت و سایر مراحل تولید، منجر به كشت مجدد بوته و پنج سال انتظار دیگر دارد، به همین خاطر برای بسیاری از افراد تازه كار، كاشت این محصول به یك تجربه تلخ همراه با ضرر تبدیل شده است.
هر قلم نی دزفول در فروشگاه های نوشت افزارر قیمتی بین پنج هزار تا 20 هزار ریال دارد اما گران ترین و باكیفیت ترین آن قلمی است كه در دست استاد كاران ماهر خوشنویسی است به طوری كه هر قلم تا 10 میلیون ریال قیمت دارد، و آن قلمی است كاملا استوانه ای، استحكامی به اندازه سنگ و با دوام بیش از 40 ساله.
دكتر صداقت جباری كلخوران از استادان مشهور خوشنویسی كشور در گفت و گو با خبرنگار ایرنا از قلم نی دزفول به عنوان با كیفیت ترین قلم دنیا نام برد و اظهاركرد: به عنوان یك خوشنویس كه با انواع قلم نی از سراسر جهان خطاطی می كنم به تجربه برای من ثابت شده كه قلم نی دزفول بهترین نی دنیا است.
وی با تاكید بر ضرورت حمایت از قلم نی دزفول در سطح ملی، كاهش زمین های زیر كشت قلم نی دزفول را نگران كننده خواند و اظهار كرد: قلم نی دزفول در بین تمام خوشنویسان و استادان مطرح كشور و جهان به عنوان باكیفیت ترین قلم نی دنیا شناخته شده است و این امر ضرورت حمایت از این محصول منحصر به فرد را دو چندان می كند.
وی به عنوان یك خوشنویس بر حمایت از كشت و تولید این محصول در دزفول تاكید كرد و گفت: امیدوارم پیش از اینكه این محصول به طور كامل از بین برود و مجبور شویم قلم نی هم از چین وارد كنیم، متولیان امر برای حمایت از این محصول اقدام لازم را انجام دهند.
این استاد سرشناس خوشنویسی كشور با بیان اینكه تنها محدودیت قلم نی دزفول را می توان قطر آن دانست افزود: درست است كه قطر قلم نی های دزفولی موجود در بازار از قطر انگشت سبابه انسان متعارف تجاوز نمی كند ولی برای خوشنویسی كلاسیك، قلم مشقی و صحیفه و كمتر از كتیبه، بهترین قلم است و هیچ قلم نی نمی تواند جایگزین قلم نی دزفول شود.
وی ادامه داد: ظرافت و حساسیت نی های ریز را در قلم های درشت جستجو نمی كنیم چرا كه از چوب های بزرگ و سبك می شود نی ساخت ولی امكان جایگزین كردن نی های كوچك وجود ندارد و این امر موجب شده تا قلم نی دزفول هیچ رقیب مشابهی در دنیا نداشته باشد.
جباری، با مقایسه قلم نی دزفول با دیگر انواع قلم نی ها گفت: قلم نی شمال زیر فشار تاب بر می دارد و تغییر شكل می دهد، ولی نی دزفولی برای كتیبه به پایین تر بهترین گزینه است.
مدرس دانشكده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ادامه داد: در خط نسخ و ثلث می توان از قلم های دیگر حتی قلم نی فلزی استفاده كرد ولی در نستعلیق و شكسته نستعلیق به دلیل استفاده همزمان از نسبت های مختلف پهنای قلم، قلم نی دزفول بهترین عملكرد را دارد.
وی كه آثارش در بیش از 40 نمایشگاه به صورت انفرادی و جمعی در سراسر جهان به نمایش گذاشته شده ، استحكام بالا، ارتجاعی بودن بدنه، جذب خوب مركب و تغییر شكل ندادن بر اثر فشار و خیس خوردن چند ساعته در مركب را از جمله ویژگی های بارز قلم نی دزفول برشمرد و گفت: برای یك خوشنویس اندازه واحد قلم نی از شروع تا پایان كار بسیار اهمیت دارد چرا كه خوشنویس نمی تواند هر لحظه قلم را بتراشد به همین دلیل نیاز به قلمی دارد كه برای كتابت، كیفیت قلم تغییرنكند و این ویژگی ارزشمند قلم نی دزفول است.
جباری با تاكید بر اینكه بهترین قلم نی در بین خوشنویسان غیر ایرانی قلم نی دزفولی است خاطر نشان كرد: قلم نی دزفول به عنوان بهترین و گران ترین قلم نی در معتبرترین فروشگاه های خارج كشور فروخته می شود و جایگاه ویژه ای در بین خوشنویسان جهان اسلام دارد كه با فراهم كردن زمینه صادرات این محصول می توان علاوه بر حفظ و توسعه این محصول منحصر به فرد برای بسیاری از جوانان ایجاد شغل كند.
به جز قلم نی دزفول تمام قلم نی های جهان سفید هستند به همین خاطر تولیدكنندگان برای شباهت محصولات خود به قلم نی دزفول اقدام به سوزاندن جداره بیرونی قلم نی های سفید می كنند و با این كار اگر چه رنگ ظاهر قلم نی به قلم نی دزفول شبیه می شود ولی همچنان فاقد ویژگی های كیفی و ظاهری قلم نی دزفول است.
اگر چه قلم نی دزفول بوته ای خودرو در كنار رودخانه 'دز' بوده ولی كاشت آن در زمین های زراعی دارای نكات فراوانی است كه بی اطلاعی از اصول آن شكست قطعی زارع را به همراه دارد.
رئیس انجمن خوشنویسی دزفول نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، با بیان اینكه نام دزفول در جهان به قلم نی آن شناخته می شود، بی توجهی به این محصول منحصر به فرد را مورد انتقاد قرار داد و گفت: اگر این محصول در هر شهرستان دیگر بود سالیانه برای احیا و ترویج آن كنگره بین المللی برگزار می كردند.
سیدمحمد حجاز افزود: آب فراوان، هوای گرم و خاك مناسب از جمله ویژگی هایی است كه سبب رشد این قلم نی در دزفول شده به طوریكه تلاش استادكاران خبره دزفول برای كاشت نشای بوته قلم نی دزفول در شهرهای همجوار با شكست روبه رو شده است.
وی با بیان اینكه قلم نی دزفول دارای كیفیت های مختلف برای دانش آموزان، هنرجویان و اساتید خوشنویسی است ادامه داد: یكی از ویژگی های منحصر به فرد قلم نی دزفول، تغییر نكردن ویژگی های فیزیكی قلم بر اثر فشار و خیس خوردن در مركب است به طوریكه قلم نی درجه یك دزفول تا بیش از 40 سال داوم داشته و برخی استادان با یك قلم نی دزفولی بدون نیاز به تراش یك كتاب نوشته اند.
رئیس انجمن خوشنویسی دزفول، خواستار حمایت از قلم نی دزفول شد و تاكید كرد: كاهش بسیار چشمگیر سطح زیر كشت مزارع قلم نی دزفول به دلیل سخت بودن و طولانی بودن فرآیند تولید قلم نی موجب شده تا برخی نگرانی ها برای از بین رفتن كامل این محصول در آینده نزدیك وجود داشته باشد.
حجاز تاكید كرد: قلم نی دزفول در دنیا به كیفیت و بی نظیر بودن از نظر استحكام، زیبایی و ویژگی فیزیكی قلم مشهور است ضمن اینكه با وجود همه مشكلات، قلم نی دزفول هم اكنون بخش عمده ای از بازار داخلی و همچنین بازار كشورهای اسلامی، حوزه خلیج فارس و حتی اروپا را به خود اختصاص داده است.
فرامرز پالیزبان دارای مدرك فوق ممتاز از انجمن خوشنویسان تهران با اشاره به مستندات تاریخی قدمت قلم نی دزفول را بیش از هزار سال برآورد كرد و گفت:سلطانعلی مشهدی در رساله صراط السطور خود كه بیش از 500 سال پیش نوشته است به نشانه های قلم نی خوب اشاره كرده كه به دلیل اینكه تمام آن نشانه ها جزو ویژگی های منحصر به فرد قلم نی دزفول است می توان گفت كه حداقل قدمت قلم نی دزفول 500 سال است.
وی به اشاره به استناد این سند در كتاب نستعلیق استاد فرادی ادامه داد: از طرفی چون امكان نداشته كه قلم نی دزفول همزمان با نگارش این رساله به شهرت رسیده باشد و باید سال ها پیش از تاریخ نگارش این رساله، قلم نی دزفول موجود و به كیفیت بالا در منطقه و جهان مشهور بوده باشد.
پالیزبان همچنین با اشاره به وجود رساله ای هزار ساله به زبان عربی در دانشگاه الازهر مصر كه در آن مطالبی در باب قلم نگارش شده ادامه داد: این رساله تایید كننده قدمت هزار ساله قلم نی دزفول است.
وی همچنین با رد تاریخچه قلم نی دزفولی به دوره قاجاریه و منشاء هندی داشتن قلم نی دزفول گفت: با توجه به مستندات تاریخی و اینكه این قلم نی در هیچ جای جهان نمونه مشابهی ندارد انتصاب قلم نی دزفول به هندوستان به طور قطع رد است.
جالب اینكه اسرار كاشت، داشت، برداشت و نحوه انبارداری قلم نی های دزفول انحصاری است و تنها چند خانواده سینه به سینه اسرار تولید این محصول را در گذر تاریخ حفظ كرده اند و عجیب تر اینكه این نوع قلم نی با این كیفیت بالا تنها در محدوده شهرستان دزفول رشد می كند به طوریكه حتی تلاش قلمكاران خبره دزفول برای كاشت این محصول در شهرستان های اطراف با آب و هوای مشابه با شكست روبه رو شده است.
قلمكار، قلمبر، قلمبران، و قلمباز برخی نام های خانوادگی در دزفول است كه بر اساس كار تخصصی هر خانواده در فرآیند تولید قلم نی دزفول، در گذر تاریخ به نام خانوادگی شان تبدیل شده است كه نشان از ظرافت، تخصص و اهمیت هر مرحله از فرآیند تولید آن است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری دزفول نیز در گفت و گو با ایرنا با اشاره به انحصاری بودن قلم نی دزفول از نظر كیفیت و بافت در بین قلم نی های جهان، بر ثبت ملی قلم نی دزفول تاكید كرد.
یعقوب زلقی ادامه داد: اولویت اصلی اداراه میراث فرهنگی دزفول ثبت قلم نی دزفول در فهرست میراث طبیعی ملی است، ضمن اینكه توسعه سطح زیركشت و اقدامات حفاظتی این محصول نیز در دستور كار است.
وی افزود: تمام قلم نی های جهان با تغییر اقلیم و آب و هوا دچار تغییر شكل و خمیدگی می شوند به جز قلم نی دزفول كه دارای ماندگاری بسیار زیادی است به همین خاطر استادان برجسته خوشنویسی كشور ترجیح می دهند از قلم نی دزفول استفاده كنند.
سرپرست اداره میراث فرهنگی دزفول تاكید كرد: متاسفانه قلم نی دزفول تاكنون به خوبی معرفی نشده و به عنوان یك صنعت پر سود و دارای اشتغال بالا نگاه نشده است.
زلقی، قلم نی دزفول را یك برند جهانی برشمرد و ادامه داد: برخی صنایع دستی دزفول متاسفانه به اسم كشورهای دیگر در دنیا فروخته می شوند و این در حالی است كه كیفیت بالای قلم نی دزفول موجب شده كه كشورهای دیگر، با سوزاندن جداره بیرونی قلم نی های سفید خود، آن را شبیه قلم نی های دزفول كرده و با برند دزفول در دنیا به فروش می رسانند.
علی محمودی از تولید كنندگان قلم نی دزفول در گفت و گو با ایرنا اظهاركرد: برای اینكه اسرار كشت و تولید قلم نی را فرا گیرم مدت هشت سال نزد تمام استادكاران قلم كار دزفول كارگری كردم آن هم با دستمزدی معادل یك پنجم كارگر معمولی.
وی كه اكنون از جمله زارعان موفق قلم نی دزفول به شمار می رود ، كاشت و فرآیند تولید قلم نی دزفول را بسیار خاص و ظریف توصیف كرد و گفت: عوامل بسیار زیادی در كیفیت نهایی قلم نی موثر است به طوریكه با وجود یكسان بودن شرایط مزرعه برای همه نشاها، كیفیت قلم نی در تمام نقاط زمین زراعی متفاوت است.
وی كه هم اكنون 70 درصد نیاز بازار به قلم نی دزفولی را تامین می كند ادامه داد: كاشت تا تحویل قلم نی به خوشنویس، فرآیندی پنجساله دارد كه این فرایند بسیار دقیق است و كم اطلاعی از كوچكترین نكته موجب افت كیفیت و یا از بین رفتن تمام محصول خواهد شد.
محمودی گفت: زمان كاشت نشا تا رشد بوته سه سال طول می كشد، و پس از آن باید پوست شاخه های بوته كنده شده و یك سال این قلم ها در زیر تابش آفتاب به طور مرتب آبیاری شود كه در این مرحله بدنه سفید رنگ آن به قرمز تیره و قهوه ای تغییر رنگ می دهد. پس از آن بوته هایی كه به طور كامل تغییر رنگ داده اند بریده و در انبار نگهداری می شود. فرآینده انبارداری و مراحل پس از آن به قدری حساس است كه كوچكترین اشتباه موجب از بین رفتن تمام محصول می شود.
وی ادامه داد: از مرحله برش بوته و انبارداری تا تحویل به خوشنویسان، بیش از 6 ماه به طول می انجامد كه در آن 20 مرحله از جمله سیم كشی، برش كاری، چند مرحله انبارداری و اندازه بندی انجام می شود.
محمودی، كه سالانه بیش از یك میلیون قطعه قلم نی به بازار عرضه می كند، علم فرآیند كاشت قلم نی دزفولی را انحصاری و در نزد چند استادكار ماهر خواند و افزود: تاكنون هیچ گونه تحقیق و آموزش علمی مشخصی در خصوص قلم نی دزفولی صورت نگرفته و تمام علم فرآیند تولید آن به صورتی تجربی و نسل به نسل منتقل شده به همین خاطر تمام نكته های كاشت، آبیاری، كوددهی، انبارداری و حتی برش كاری به افراد تازه كار آموزش داده نمی شود و این امر موجب می شود كه افراد تازه كار با اطلاعات ناقص وارد كار شده و نامرغوب بودن محصول نهایی آنها قطعی باشد.
وی با بیان اینكه فرآیند پنج ساله، سختی تولید و دانش انحصاری فرآیند تولید قلم نی دزفولی موجب شده كه افراد بسیار كمی علاقه مند به فعالیت در این رشته باشند، گفت: ابعاد زمین در كیفیت محصول نهایی نقش چندانی ندارد بلكه مدیریت مناسب، رسیدگی دقیق، آب، خاك و هوای مناسب و تلاش برای تبدیل نقاط ضعف به نقاط قوت، نقش تعیین كننده در كیفیت محصول نهایی دارد.
محمودی ادامه داد: در گذشته از هر 200 هزار قلم تنها 2 هزار قلم درجه یك برای استادان خوشنویسی تولید می كردیم ولی امروز با مدیریت صحیح، كسب تجربه و استفاده از راهنمایی قلمكاران كهنه كار دزفول، این رقم به 20 هزار قلم با كیفیت بسیار بالا در هر 200 هزار قلم رسیده است.
وی تاكید كرد: قلم نی دزفول به طور انحصاری در دزفول قابلیت رشد دارد و در مناطق اطراف شهرستان دزفول یك بوته قلم نی با این ویژگی رشد نمی كند به طوری كه حتی تلاش قلمكاران زبردست دزفول برای كاشت این قلم نی در شهرهای مجاور دزفول بی نتیجه بوده است.
محمودی ادامه داد: قلم نی دزفول، تنها قلم نی دارای رنگ دانه در جهان است. برخلاف تمام قلم های موجود در جهان قلم دزفول از الیاف نخ مانند بسیار فشرده و متراكم ساخته شده است. قلم نی دزفول دارای جداره ای صیقلی، صاف و فنر مانند است كه به دلیل بافت اسفنجی رنگ را به خوبی جذب و در موقع نوشتن به نرمی رنگ را بر روی كاغذ تراوش می كند، ضمن اینكه استحكام بالای قلم نی دزفول موجب می شود كه با فشار و خیس خوردن قلم در مركب هنگام كتابت تغییر شكل ندهد.
وی افزود: تمام مراحل تولید قلم نی دزفول انحصاری بوده و نكات آن در اختیار خانواده های خاصی بوده كه نسل به نسل اطلاعات مربوط به كشت و تولید این محصول را منتقل كرده به طوریكه افرادی متخصص قلم كاری و برخی دیگر متخصص قلم بری بودند.
محمودی اظهاركرد: كاهش زمین های زیر كشت قلم نی دزفول از 150 هكتار به كمتر از چهار هكتار و ادامه ندادن این پیشه خانوادگی موجب شده كه ورود به این عرصه بسیار سخت تر از گذشته شود چرا كه علاقه مندان تولید این محصول باید به تمام این فرآیند آگاه باشند تا بتوانند این علوم را در یك مزرعه پیاده كنند.
نماد قلم نی به تازگی در یكی از میادین شهر دزفول نصب شده است.
گزارش از محمد زمانی راد
6068 / 6037
دزفول - ایرنا - بوته ای عجیب كه نه گل می دهد نه میوه، اما گاه سوژه یك شعر می شود و گاه در دستان یك استاد تابلویی می آفریند كه چشم ها را خیره می كند.