مجموعه تاریخی بایزید بسطامی، آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری

به گزارش ایرنا، بسطام در 6 كیلومتری شمال شرقی شاهرود و در مسیر جاده شاهرود- آزادشهر قراردارد؛ جایی كه روزگاری، سلطان العارفین بایزید بسطامی در آن تولد شیخ ابوالحسن خرقانی را در 100 سال بعد از حیات خود به مردم مژده داده بود.
به گفته كارشناسان حوزه گردشگری این شهر در طول سال پذیرای گردشگران زیادی از نقاط مختلف كشور و حتی خارج از كشور است و همه ساله گردشگرانی از كشورهای همسایه مانند پاكستان و آسیای میانه از این شهر تاریخی مذهبی دیدن می‌كنند.
بیشتر بناهای تاریخی شهر بسطام ، در دوره های قبل از سلجوقی تا قاجار ساخته شده و شامل بقعه متبركه امام زاده محمدبن جعفر صادق(ع) و آرامگاه بایزید بسطامی، صومعه بایزید، مسجد بایزید و ایوان الجایتو، آرامگاه غازان، مسجد و منار سلجوقی و مسجد جامع و برج كاشانه و مدرسه شاهرخیه است.
این بناها از معماری زیبا و جالبی برخوردارند، به عنوان مثال گچ بری‌های ارزنده ای در 2 محراب یكی در مسجد جامع و دیگری در مسجد مجموعه بایزید قرار دارد كه در نوع خود، شاهكار گچبری محسوب می‌شوند.
بایزید بسطامی ملقب به سلطان العارفین بزرگ ترین عارف قرن سوم هجری و از بزرگان اهل تصوف است كه در حدود سال های 161 تا234 ه.ق می زیسته است و آرامگاه وی اكنون زیارتگاره بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است.
*** 9 هزار سال تاریخ در دل تپه‌های بسطام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با سابقه تاریخی بسطام می‌گوید: بر اساس كاوش‌های صورت گرفته در تپه باستانی سنگ چخماق، پیشینه سكونت در این منطقه بین هفت تا 9 هزار سال تخمین زده شده است.
حمیدرضا حسنی در گفت و گو با ایرنا با اشاره به آثار تاریخی به یادگار مانده در بسطام و .با بیان این كه نوع معماری، گچ‌بری و كاشی‌كاری‌های به كار رفته در مجموعه بناهای بسطام جزء آثار ارزشمند و منحصربه‌فرد ایران است، افزود : مجموعه تاریخی بسطام، آثاری از دوران سلجوقی به بعد را شامل می‌شود و در كنار آن مرقد و خانقاه «ابویزید طیفور بی عیسی بن سروشان بسطام» ملقب به «سلطان العارفین » از عرفای نامی و مشهور ایران در قرن سوم هجری قمری قرار دارند.
در زمان حاضر مرقد بایزید بسطامی چیزی جز یك قبر ساده در گوشه جنوبی و درمجاورت گنبد و ایوان غازان خان نیست ، این مقبره در سفر بهمن ماه 94 رئیس سازمان میراث فرهنگی كشور به استان سمنان و شهرستان بسطام به شكل و شمایل فعلی در آمد كه حاكی از سادگی و بی پیرایگی بایزید بسطامی است.
مسعود سلطانی فر در بازدید از مجموعه تاریخی بسطام در سال گذشته با بیان این كه این آرامگاه در شأن این عارف و مجموعه تاریخی بسطام نیست، گفت: از آرامگاه بایزید انتظار ساختمانی مانند امامزاده را داشتم ولی با تركیبی كه بیشتر شبیه دكه روزنامه فروشی است مواجه شدم.
پس از این سخنان، با اجرای طرح ضربتی آرامگاه بسطامی با جمع‌آوری حصار فلزی و سكوی الحاقی، اجرای سكوسازی با سنگ تیشه‌ای، اجرای سنگ قبر از جنس كریستال و مرمر و حكاكی روی سنگ قبر، مرمت و بهسازی شد.
نام بایزید بسطامی توسط استاد غلامحسین امیرخانی استاد برجسته خط ایرانی، بر روی سنگ قبر جدید نقر شده است.
علاوه بر مقبره بایزید بسطامی، مجموعه تاریخی بسطام شامل بخش های مهمی از جمله خانقاه بایزید، رواق صفوی، منار بسطام ، مسجد بایزید بسطامی، مسجد بسطام ، امامزاده محمد، برج كاشانه، گنبد غازان خان و مدرسه شاهرخیه است.
این مجموعه در تاریخ 15/10/1310 به شماره 68 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و اكنون پرونده ثبت در فهرست جهانی آن در حال تهیه است.
*** خانقاه یا صومعه بایزید
این خانقاه در سمت غربی آرامگاه وی واقع است و شامل سه اتاق كوچك متصل به هم با سقف‌های كوتاه است.
در بخشی از بنای محراب گچبری زیبایی وجود دارد و بر بالای كتیبه ورودی به اتاق دوم تاریخ 702 ه – ق به چشم می‌خورد.
***رواق:
رئیس اداره میراث فرهنگی شاهرود در رابطه با رواق مجموعه تاریخی بسطام گفت: یكی از اقداماتی كه در دوره صفویه جلوی در مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفت،تبدیل حیاط ما بین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده محمد به یك فضای مستور است كه 'رواق' نامیده شد، پس از احداث ایوان ورودی امامزاده (ایوان جنوبی) در سمت شرق بین مسجد بایزید و ایوان ورودی و وسط منار دیواری ساخته می‌شود و با استفاده از فضاهای موجود بین مسجد بایزید و آرامگاه امامزاده مسقف می‌شود.
***منار بسطام
حسنی یادآور شد: این منار در سمت مشرق مسجد بایزید و متصل به آن قرار گرفته و تاریخ بنای آن در دوره سلجوقی است. این مناره 14 متر ارتفاع دارد.
***مسجد بایزید بسطامی
وی با بیان این كه مسجد بایزید بسطامی در كنار امامزاده محمد در مجموعه تاریخی بایزید بسطامی واقع شده و تاریخ ساخت آن به قرن ششم و هفتم ه- ق بر می‌گردد، گفت: این بنا از دو قسمت متمایز مردانه و زنانه با دو شبستان تشكیل شده است.
*** امامزاده محمد(ع)
یكی از بخش‌های مهم مجموعه تاریخی بسطام، امامزاده محمد است، امامزاده در جنوب صحن مجموعه واقع و مدفن یكی از فرزندان امام صادق (ع) است.
بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است، بنای اولیه بقعه مربوطه به غازان خان (703-670 ه – ق) و تعمیرات آن مربوط به دوره الجایتو است، در قسمت بالای ایوان كتیبه ای با گچبری های ظریف و یك ردیف مقرنس ساده به چشم می‌خورد.
سقف ایوان نیم گنبد است كه از دو گوشواره تشكیل شده و شامل نقاشی‌هایی به شكل ستاره های شش پر است. مناره های حرم نیز از كاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای با حاشیه ای از كاشی های گلدار پوشیده شده است.
***گنبد غازان خان
گنبد غازان خان نیز به صورت منفرد و با نقشه مربع در مقبره بایزید و در كنار صحن مجموعه قرار دارد. بر بالای بنا، گنبد مخروطی شكلی قرار گرفته كه دارای پوششی از كاشی های فیروزه ای است.
***ایوان غربی صحن
ایوان غربی در كنار گنبد غازان خان قرار دارد، محوطه ایوان كوچك و به صورت بن بست دارای تزئیناتی شبیه سر در ورودی دالان الجایتو است و آجر چینی آن شبیه نقش دالان ورودی است با این تفاوت كه در این ایوان از سفال بی لعاب استفاده شده است.
*** دالان و ایوان الجایتو
این دالان در جلوی در شرقی مجموعه قرار دارد و از دوران سلطان الجایتو ساخته شده است.
این دالان شامل دو قسمت سردر و دالان ورودی به صحن امامزاده محمد است، در بالا و سر در، كاشی های معرق فیروزه ای به كار رفته و بر روی بعضی كاشی ها ، چهار مرتبه كلمه (علی) به شكل خاص در قالب طرح مربع نقش شده است. سطوح همه دیوارها به جز مقرنس های گچی سقف ایوان با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است.
***برج كاشانه:
این برج بلند در قسمت جنوب شرقی مسجد جامع شهر بسطام قرار دارد كه به نام 'كاشانه' معروف است،ارتفاع این برج از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است، در ضلع جنوب غربی این برج روی یك آجر كلمۀ بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می‌شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی شاهرود با بیان این كه تاریخ ساخت این برج به درستی مشخص نیست، گفت : به عقیده عده ای این برج قبل از اسلام آتشكده زرتشتیان بوده است اما بعضی از مشرق شناسان از جمله 'گدار' بر این باورند كه این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده است و به مرور زمان و كاشانه شده است.
***مسجد جامع بسطام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با مسجد جامع بسطام نیز گفت: این مسجد در جنوب مجموعه تاریخی بایزید بسطامی قرار گرفته و توسط غازان خان در بین سالهای 700 تا 706 ه -ق ساخته شده است.
بر ایوان مركزی محراب گچبری زیبائی دیده می شود كه دارای كتیبه های قرآنی است و تاریخ كتیبه های ایوان به سال 706 ه – ق می رسد.
***محراب مسجد جامع بسطام
محراب مسجد جامع بسطام 700 سال قدمت دارد و در سالهای اخیر تمبر این محراب نیز در محل مجموعه تاریخی بسطام رونمایی شده است.
***حمام تاریخی بسطام
این حمام در جنوب شرقی مدرسه شاهرخیه قرار دارد، حمام بسطام در دوره قاجار ساخته شده و جزء مجموعه تاریخی بسطام محسوب می‌شود.
***اقدامات مرمتی
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با اقدامات مرمتی انجام شده برای حفظ و نگهداری این مجموعه تاریخی – مذهبی گفت: تا كنون و در چند مرحله كار مرمت و بازسازی بافت تاریخی بسطام و مجموعه تاریخی این شهر انجام شده است.
حسنی به ایرنا افزود: جمع آوری كف، اجرای زیرسازی و آجر فرش، انجام سنگفرش با سنگ قلوه، اجرای ازاره های( قسمتی از دیوار اطاق یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین باشد) آجری و نورپردازی قسمت هایی از كوچه مسجد جامع بسطام از جمله اقدامات انجام شده برای بهسازی بافت بسطام است.
وی به مرمت مسجد ایلخانی مجموعه تاریخی بسطام اشاره كرد و گفت: در این راستا كار خاكبرداری و سبك سازی، انجام دو لایه كاهگل بام مسجد ایلخانی (كاهگل ضخیم و نازك) و نیز انجام عملیات بندكشی محوطه مجموعه تاریخی بسطام انجام شده است.
حسنی با اشاره به انجام مرمت بخشی از برج و باروی تاریخی بسطام گفت: برداشت اندود كاهگل و پی فرسوده بارو، پی‌بندی مجدد بارو، دوخت و دوز ترك‌های یكی از برج‌ها، اجرای مجدد بارو با خشت خام به همراه ملات كاهگل از جمله اقدامات مرمتی انجام شده در قسمت‌هایی از برج و باروی تاریخی بسطام است.
وی با اشاره به مرمت حمام تاریخی شهر نمونه گردشگری بسطام، افزود: برداشت لایه‌های سیمان، آسفالت و سبك سازی، دوغاب ریزی گچ، برداشت الحاقات و ایزولاسیون پشت بام از جمله اقدامات انجام شده برای مرمت حمام بسطام است.
***ثبت جهانی بسطام
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان نیز در پاسخ به این سوال كه آیا مجموعه بسطام در فهرست میراث جهانی به ثبت می رسد، گفت: به دنبال ثبت مجموعه بسطام در فهرست میراث جهانی هستیم.
حسین خواجه بیدختی به ایرنا گفت : مقدمات ثبت جهانی بسطام فراهم شده و به زودی مجوز راه اندازی پایگاه پژوهشی مجموعه فرهنگی تاریخی بسطام اخذ می شود.
معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور نیز در سفر به بسطام گفته است: با هدف ثبت جهانی منظور و بهبود شرایط مجموعه تاریخی بایزید بسطامی مجموعه تاریخی بایزید بسطامی، طرح ساماندهی این مجموعه اجرایی می‌شود.
مسعود سلطانی فر قول داده است طرح جامع ساماندهی این مجموعه با استفاده از مشاوران توانمند و با اختصاص ردیف مشترك ملی و استانی عملیاتی شود.
وی تاكید كرده است كه ساماندهی این مجموعه نیازمند همت، تفاهم و مشاركت مسئولان استان سمنان و شهرستان شاهرود دارد.
***بایزید بسطامی كیست؟
ابویزید طیفور عیسی بن آدم بن عیسی علی بسطامی از نامدار ترین عارفان ایرانی است كه به دلیل اعتبار و مقامی كه در میان عارفان دارد به او لقب 'سلطان العارفین' داده اند.
سروشان كه در ابتدا از زردشتیان بسطام بوده و بعدها مسلمان می شود، جد بایزید بسطامی بوده است.
در میان صوفیان ایرانی بایزید از نخستین كسانی است كه به نویسندگی و به قولی شاعری پرداخته است امام محمد غزالی در قرن پنجم از آثار او استفاده كرده است.
وی پایه گذار مكتب جدیدی در عرفان ایران شد كه بعد از او به وسیله حلاج، خرقانی، ابوالخیر و محی الدین عربی در قرن های بعد به سر حد كمال رسیده و پایه گذار حكمت اشراق به شیوه ای نو به نام نهضت عرفانی ایران است.
یكی از سنت شكنی‌های والای بایزید حمایت از حیوانات است كه در قرن دوم و سوم هجری به حمایت از حیوانات (قربانی )از انجام فریضه حج سر باز زد.
از جمله ویژگیهای او ایثار مطلق در مال است، گفته اند: مسلمان متمكنی در بسطام از بایزید سؤال كرد: حد نصاب زكات مال چقدر است؟ بایزید از او پرسید: زكات مال تو یا زكات مال من؟ آن شخص جواب داد:مگر فرق می كند، گفت: آری اگر زكات مال تو باشد طبق مقررات شرع چنین است( هر دویست درم پنج درم و...) اگر زكات مال من باشد همه مالم به درویش مستحق تعلق دارد و این در حالی بود كه بایزید ضمن اشتغال به كار زراعت و دامداری به ارشاد خلق به سوی كمالات معنوی می پرداخت.
درك و فهم بسطامی مانند بسیاری از دیگر عرفا، از سطح عوام خارج بود و به همین دلیل مردم بسطام با او مخالفت می كردند و گفته شده كه هفت بار وی را از بسطام بیرون كردند. یك بار كه او را از شهر بیرون می‌كردند پرسید: جرم من چیست ؟ پاسخ دادند : تو كافری و گفت : خوشا به حال مردم شهری كه كافرش من باشم.
بایزید در بسطام خانقاه و مسجد داشت و مریدان از اطراف به دیدنش می شتافتند اما بایزید در بین مریدان خویش به برادر زاده اش ابوموسی علاقه دیگری داشت.
به روایت سهلكی بایزید از احوال و اسرار خود آنچه را از دیگران پنهان می‌داشت، پیش برادر زاده اش آشكار می‌كرد، می‌گویند ابو موسی در موقع مرگ گفته بود: چهارصد سخن از بایزید به گور می برم كه هیچكس را اهل آن ندیدم كه با وی گویم.
در بین فرمانروایان ایران، ایلخان مغول بویژه غازان و برادرش سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو )‌كه هر دو مسلمان شده بودند به بایزید ارادت ویژه ای داشتند به طوری كه غازان خان، ساختمان های با شكوه در بسطام بنا كرد كه تاكنون پا بر جاست و سلطان محمد خدابنده نیز چهار فرزند خود را به ترتیب بسطام ، بایزید ، طیفور و ابو سعید نامگذاری كرده است .
بایزید در اوائل عمر خود به اقصی نقاط ایران و عربستان و شام سفر كرد و در هر جائی چیزی می آموخت.
ادبیات فارسی ابتكار گفت و شنود دو جانبه بدون تكلف روح با خدا را به صورت تك گفتاری كه همان مناجات باشد را مدیون سلطان العارفین با یزید بسطامی است كه از طریق شیخ ابو الحسن خرقانی همشهری و مرید بایزید به خواجه عبد الله انصاری و سپس به سعدی و دیگر نویسندگان ایرانی به صورت نثر هنر مندانه مسجع منتقل شده و كمال یافته است .
از 'شقیق بلخی ' نقل شده است كه بایزید 113 نفر از شیوخ و بزرگان را خدمت كرد و سرانجام به ملازمت حضرت ' امام جعفر صادق' (ع) درآمد. روزی حضرت فرمودند:' كتاب را از طاقچه بیاور' بایزید عرض كرد: ' طاقچه كجاست؟' حضرت فرمودند: ' در این خانه طاقچه ندیدی؟' بایزید گفت: ' من برای دیدن خانه و طاقچه نیامده ام بلكه جهت دیدن طاق ابروی آن قبله اولیاء آمده ام '، حضرت فرمودند:‌' بایزید كار تو تمام است ؛ باید به ولایت خود رفته خلق را ارشاد نموده مردم را به راه حق دعوت نمایی.'و یكی از فرزندان خود را همراه او به بسطام فرستادند.
بر این اساس عده ای معتقدند كه مقبره 'امامزاده محمد ' كه در جوار قبر بایزید واقع است همان فرزند' امام جعفر صادق (ع)' است كه پیش از بایزید وفات یافته است.
***مقام بایزید بسطامی به لطف دعای مادر
بسیاری، یافتن مقام والای خداشناسی بایزید بسطامی را به لطف دعای مادر وی می‌دانند، آن طور كه تذكرة الاولیاء عطار نیشابوری آمده است: نقل است كه چون بایزید بسطامی را مادرش به دبیرستان فرستاد چون به سوره لقمان رسید و به این آیت رسید: «ان اشكر لی ولو الدیك» خدا می‌گوید مرا خدمت كن و شكری گوی و مادر و پدر را خدمت كن و شكر گوی، استاد معنی این آیت می‌گفت. بایزید كه آن را بشنید بر دل او كار كرد، لوح بنهاد و گفت: «استاد مرا دستوری (اجازه) ده تا به خانه روم و سخنی با مادر بگویم.» استاد دستوری داد، بایزید به خانه آمد، مادر گفت: «یا طیفور (نام بایزید بسطامی) به چه آمدی؟ مگر هدیه‌ای آورده‌اند و یا عذری افتاده است.» گفت «نه، كه به آیتی رسیدم كه حق می‌فرماید ما را به خدمت خویش و خدمت تو، من در دو خانه كدخدایی نتوانم كرد، یا از خدایم در خواه تا همه آن تو باشم و یا در كار خدایم كن، تا همه با وی باشم.» مادر گفت: «ای پسر تو را در كار خدای كردم و حق خویشتن به تو بخشیدم، برو و خدای را باش.»
شیخ بایزید گفت، آن كار كه بازپسین كارها می‌دانستم پیشین همه بود و آن رضای والده بود و گفت: آن چه در جمله‌ی ریاضت و مجاهدت و غربت و خدمت می جستم در آن یافتم كه شب والده از من آب خواست، برفتم تا آب آورم. در كوزه آب نبود و بر سبو رفتم، نبود، به جوی رفتم آب آوردم. چون باز آمدم در خواب شده بود. شبی سرد بود، كوزه بر دست می‌داشتم، چون از خواب درآمد آگاه شد. آب خورد و مرا دعا كرد كه دید كوزه در دست من فسرده(یخ زده) بود گفت: «چرا از دست ننهادی(زمین نگذاشتی).» گفتم: «ترسیدم كه بیدار شوی و من حاضر نباشم.»
***از جملات قصار بایزید بسطامی:
- یك ذره حلاوت معرفت در دلی به از هزار قصر در فردوس اعلی
-محال باشد كه كسی حق را شناسد و دوستش ندارد
-چهل سال روی به خلق آوردم و ایشان را به حق خواندم كسی مرا اجابت نكرد روی از ایشان بگردانیدم و قصد حضرت كردم همه را پیش از خود آنجا یافتم .
-گفتند : بر سر آب می‌روی، گفت: چوب پاره نیز بر سر آب می‌رود. گفتند: در هوا می‌پری، گفت: مرغ نیز در هوا می پرد. گفتند: به شبی به كعبه می روی ؟ گفت: جادوئی نیز در شبی از هند به دماوند می رود. گفتند : پس كار مردان چیست ؟ گفت: آنكه دل در كس نبندد بجز خدای .
-مرید من آنست كه بر كناره دوزخ بایستد و هر كه را خواهند به دوزخ برند دستش گیرد و به بهشت فرستد و خود بجای او به دوزخ رود .
- و همچنین شخصی از او پرسید اسم اعظم كدامست، گفت: تو اسم اصغر را به من بنمای تا من اسم اعظم را به تو بنمایم یعنی اسماء حق همه عظیمند .
-نقل است كه گفت: مردی در راه حج پیشم آمد پرسید : كجا میروی گفتم: حج گفت: چه داری گفتم: دویست درم گفت: بیا و به من ده كه صاحب عیالم و هفت بار دور من گرد كه حج تو آنست گفت: چنان كردم و باز گشتم .
-آنچه مراست از فضل اوست نه از فعل من و گفت: كمال درجه عارف سوزش او بود در محبت .
**در تذكره ها چند رباعی نیز به نام بایزید بسطامی ثبت شده است كه یكی از آنها چنین است :
خواهی كه رسی به كام بردار دو گام یك گام ز دنیا و دگر گام زكام
نیكو مثلی شنو ز پیر بسطام از دانه طمع ببر كه رستی از دام
***آزادزیست و آرامگاهش نمادی است از آزادگی اش
وفات بایزید بسطامی در بسطام اتفاق افتاد و در همانجا به خاك سپرده شد. مدفن این عارف والا نظر در طی یكهزار و 194 سال بدون هیچ ساختمان و بارگاهی در هوای آزاد به صورت قبر عادی در بسطام همواره زیارتگاه خاصان و مرشدان جهان بوده است.
گفته شده غازان خان پادشاه دوران ایلخان مغول( 703-607 هجری قمری) گنبدی در جوار امامزاده محمد بسطام بنا كرد و خیال داشت جسد بایزید را به آن محل انتقال دهد ولی شبی بایزید را به خواب دید كه از تصمیم وی ناراضی است و از او درخواست دارد كه از انجام این عمل خودداری كند، غازان خان با دیدن این خواب از این كار منصرف شد.
مجموعه تاریخی بایزید بسطامی ، مجموعه ای از آثار متعدد تاریخی، مذهبی و عرفانی، همه را با هم دارد كه در واقع مصداق این سخن شهریار شعر ایران است: «آنچه خوبان همه دارند، تو تنها داری».
7342/6026/