سوریه، برگ برنده روسیه در مقابل غرب

منطقه خاورمیانه، موقعیت ویژه و حساسی در جغرافیای سیاسی و اقتصادی قدرت های بزرگ جهانی و كشورهای پیرامون آن در آغاز هزاره جدید میلادی به خود اختصاص داده است.
سوریه یكی از كشورهایی است كه در این منطقه از اهمیت ژئوپلتیك خاصی برخوردار است و امروزه با شكل گیری بحران سیاسی در این كشور، بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مختلفی در آن حضور یافته و هر یك بر اساس منافع و سلایق خود، جهت گیری خاصی را در رابطه با این بحران اتخاذ نموده اند؛ روسیه نیز با توجه به منافع دیرپای خود در سوریه به پشتیبانی تمام عیار از دولت سوریه در مقابل معترضین داخلی، نیروهای تكفیری و فشارهای بین المللی پرداخته است.

*** روابط سوریه و روسیه پیش از بحران
اتحاد جماهیر شوروی در سال 1944 با سوریه روابط دیپلماتیك برقرار نمود. پس از استقلال سوریه از فرانسه در سال 1946، سیاست خارجی سوریه تحت تاثیر همسایگی با رژیم اسرائیل قرار گرفت و سوریه تلاش نمود برای توازن با اسرائیل، در صحنه بین الملل متحدانی بیابد كه بتوانند از سوریه در برابر این رژیم حمایت به عمل آورند؛ از این رو بود كه سوریه در خصوص رابطه با اتحاد جماهیر شوروی و در سال های آتی با روسیه و چین سرمایه گذاری نمود. از دهه 1960 تا اوایل 1990، مسكو با دمشق كه تحت حاكمیت حافظ اسد بود، روابط نزدیك و متحدانه ای ایجاد كرد.
به طور كلی در ارتباط با نگرش روسیه به خاورمیانه، سه رویكرد كلی امنیتی، سیاسی و اقتصادی وجود دارد و روابط كنونی دو كشور روسیه و سوریه، متاثر از سه عامل است.
در بعد نظامی، پایگاه طرطوس به عنوان پایگاه نظامی دریایی و حمیمیم به عنوان پایگاه نیروی زمینی را می توان به عنوان عوامل نظامی همكاری این دو كشور معرفی كرد. در سال های پس از فروپاشی شوروی، روسیه تقریبا تمامی تجهیزات نظامی خود را كه خارج از حیطه شوروی سابق قرار داشت از دست داد. یكی از معدود باقیمانده های این تجهیزات، پایگاه لجستیك دریایی در طرطوس سوریه بود.
پایگاه طرطوس واقع در دریای مدیترانه با توجه به اهمیت استراتژیك خود تاكنون توسط روسیه حفظ شده است. جنگنده ها، زیردریایی ها و كشتی های تجاری بر اساس موافقت نامه منعقده اجازه بهره برداری از تجهیزات این بندر را كسب كرده اند. همچنین یكی از كاركرد های مهم این بندر تعمیر كشتی های نیروهای دریایی روسیه است كه از دریای مدیترانه عبور می كنند.
طرطوس به واسطه موقعیت پدافندی خود اهمیت ویژه ای برای روسیه دارد كه به واسطه آن هم پاره ای از اهداف سیاسی تحقق می یابند و هم یك شریك استراتژیك در دنیای عرب حفظ خواهد شد.
عامل اقتصادی، در روابط این دو كشور بیشتر حول بحث فروش تسلیحات و انرژی متمركز است. در طول چندین دهه روابط شوروی سابق و روسیه كنونی با سوریه، دمشق به بازار استراتژیك جهت فروش و ارسال تسلیحات روسی بدل شده و یكی از اهداف روسیه در منطقه خاورمیانه را كه یافتن بازارهای استراتژیك جهت فروش تسلیحات می باشد، محقق كرده است؛ علاوه بر بحث تسلیحات نظامی، روابط تجاری دیگری چون حضور شركت های روسی در سوریه و همكاری در بخش انرژی را نیز شامل می شود. انرژی به دلیل اهمیت اقتصادی و استراتژیك خود، یكی از زمینه های مهم فعالیت روسیه در سوریه و در كل خاورمیانه را تشكیل می دهد.
مسكو در صدد همكاری با كشورهای منطقه و ایجاد فشار بیشتر بر اتحادیه اروپا در این زمینه می باشد؛ منطقه خاورمیانه یكی از بزرگترین عرضه كنندگان گاز طبیعی و نفت است.
در نهایت، بعد امنیتی روابط این دو كشور می باشد. بر این اساس امنیت روسیه از تحولات امنیتی در خاورمیانه متاثر است. بدین معنا كه بروز هرگونه اختلال در صلح و ثبات منطقه ممكن است بر امنیت روسیه تاثیرگذار باشد و قطع نظر از زیان های اقتصادی، این كشور را وارد منازعات دامنه داری سازد. بنابراین روسیه در حمایت از رژیم های خاورمیانه كه با خیزش عمومی روبرو می شوند، سیاست ثابت قدمی را اتخاذ می كند. همانطور كه در سال های اخیر نیز در رابطه با حمایت از دولت اسد در مقابل مخالفان داخلی و فشارهای بین المللی متحمل سختی های فراوانی شده است. علاوه بر این، روسیه با اتخاذ سیاست بازگشت به منظقه تلاش كرد با كشورهای مسلمان منظقه از جمله ایران و سوریه روابط حسنه ای ایجاد كند تا از این طریق سیاست خویش را نسبت به قفقاز شمالی و جمعیت مسلمان آن تضمین نماید و از نفوذ اسلام افراطی به قلمرو خود جلوگیری كند.

***جایگاه سوریه در سیاست خارجی روسیه

*عوامل سیاسی
الف: نفوذ در خاورمیانه
خاورمیانه به دلیل منابع غنی انرژی و موقعیت خاص ژئوپلتیك، حوزه غیرقابل اغماضی برای كشورهای بزرگ از جمله روسیه محسوب می شود. در زمان شوروی سابق منطقه خاورمیانه به دلیل نزدیكی جغرافیایی به قلمرو شوروی، مطرح بودن به عنوان یكی از عرصه های مهم رقابت مسكو و واشنگتن (برای نفوذ بیشتر در بازیگران خاورمیانه)، ظهور جنبش های ضد استعماری و وجود احزاب چپ و سوسیالیستی و در نهایت رویارویی اعراب و رژیم صهیونیستی كه زمینه حضور فعال شوروی را در كشورهایی مثل یمن و عراق فراهم ساخت، اهمیت فراوانی برای شوروی داشته است.
پس از فروپاشی شوروی در دوران یلستین توجه به خاورمیانه كاهش یافت؛ خاورمیانه و موضوعات معطوف به آن از مسایلی است كه مسكو خصوصا از دوران دوم ریاست جمهوری پوتین توجه زیادی به آن مبذول داشته است. تردد بالای دیپلماتیك بین مقامات خاورمیانه ای و مسكو و بالعكس بخوبی بیانگر بروز تحرك و پویایی در سیاست خاورمیانه ای روسیه می باشد.
منطقه خاورمیانه به دلایل ذیل در نزد مسكو حایز اهمیت جلوه می كند:
1.نزدیكی جغرافیایی: مسافت میان گروزنی (پایتخت چچن) و موصل عراق تقریبا 600 مایل می باشد.
2.مسلمانان: با فروپاشی دیوار آهنین شوروی، دیگر حصاری جدا كننده مسلمانان روسیه كه یك هفتم جمعیت روسیه را تشكیل می دهند از سایر مسلمان منطقه در تركیه، ایران، افغانستان و جهان عرب نمی شود.
3.حضور مذهب و آشفتگی های سیاسی در جهان اسلام: ایده های افراط گرایانه و جنگ طلب از خاورمیانه به قفقاز شمالی، جمهوری های مركزی روسیه و آسیای مركزی خواهد رسید.
4.دستیابی به انرژی منطقه: روسیه خود را یك قدرت انرژی می داند و بنابرین فرصت هایی را در خارج از مرزهای خود به ویژه در خاورمیانه به عنوان یكی از منابع مهم انرژی جستجو می كند.
5.حضور آمریكا در منطقه: روسیه با توجه به حضور و تمركز سیاسی و نظامی آمریكا بر منظقه خاورمیانه، به این منظقه توجه شایانی دارد.
6.گسترش مناسبات اقتصادی با كشورهای منطقه، فروش تسلیحات نظامی و تشكیل بلوك انرژی از جمله منافع اقتصادی روسیه در خاورمیانه می باشد.

ب: قدرت بازیگری میان طرف های درگیر در صلح خاورمیانه
در سال های اخیر، یكی از جهت گیری های عمده سیاست خارجی روسیه، تمایل به كنار گذاشتن احساس حقارت دهه 1990 و بازگشت روسیه به سطح بالایی در امور بین الملل بوده است. اتخاذ این سیاست بعد جدیدی به حضور روسیه در خاورمیانه كه بسیاری از مناقشات در آنجا جاری است بخشید. تاثیرگذاری روسیه در حل این مشكلات لازمه حضور جدی این كشور به عنوان یك بازیكن بین المللی با جایگاهی برتر می باشد. در واقع می توان گفت روسیه با حضور در حل مناقشات، به دنبال ارائه تصویری از خود به عنوان یك قدرت فرامنطقه ای است.
مسكو علاقمند است تا از طریق كانال های متعدد به حل بحران های خاورمیانه كمك كند تا بدین نحو از منطقه خاورمیانه و بحران ها و مسایل فراوان آن برای بازسازی نقش و قدرت خود به عنوان یك بازیگر مستقل و قدرتمند در جهان استفاده كند و نیز سیاست های آمریكا در خاورمیانه را در جهت منافع خود تحت تاثیر قرار دهد.

**عوامل اقتصادی
قبلا هم اشاره شد كه یكی از مهم ترین اهداف روسیه از حضور در خاورمیانه، گسترش مناسبات اقتصادی با كشورهای منطقه می باشد و در این راستا فروش تسلیحات نظامی و تشكیل بلوك انرژی از جمله مهمترین منافع اقتصادی در منطقه خاورمیانه است؛ در این بین سوریه یكی از بازارهای استراتژیك روسیه در خاورمیانه محسوب می شود.
سابقه طولانی فروش تسلیحات روسی به سوریه یكی از مهم ترین عوامل حمایت های اخیر روسیه از دولت اسد تلقی می شود. پس از بهار عربی و وقوع انقلاب در لیبی، روسیه عملا بازارهای این كشور را از دست داد؛ مسكو ابدا تمایلی به از دست دادن یكی دیگر از بازارهای سودمند خود نمی باشد. علاوه بر موضوع تسلیحات، هرچند مركزیت منافع اقتصادی روسیه با سوریه بر اساس تجارت سودمند تسلیحات شناخته می شود، اما این روابط تجاری با حضور شركت های روسی در سوریه و همكاری در بخش انرژی نیز همراه می شود. شركت های روسی در زمینه اكتشاف و توسعه نفت و گاز در سوریه سرمایه گذاری كلانی را انجام داده اند. به عنوان مثال شركت استروترانس گاز به عنوان تابع شركت گازپروم، 319 كیلومتر از خط لوله بخش گازی اعراب در مسیر رهاب – حمص را ساخته است.
علاوه بر كشف و توسعه نفت و گاز، شركت های روسی در زمینه پروژه های انرژی هسته ای نیز در سوریه مشغول بوده اند. شركت رزاتم در سال 2010 اعلام كرد كه اولین كارخانه انرژی هسته ای در سوریه را خواهد ساخت و سرویس دهی به آن توسط تخنا پرامیك اسپرت كه تولید تجهیزات انرژی را برعهده خواهد داشت، ادامه می یابد.كارخانه های تولیدی و ساخت روسی نقش مهمی در اقتصاد سوریه ایفا می كنند كه از جمله آن ها می توان به كارخانه اورالماش اشاره نمود. این كارخانه در سال 2010 به منظور فراهم آوردن تجهیزات حفاری برای شركت های نفتی سوریه با این كشور قراردادی منعقد نمود.
شركت تراكتورنیه زاودی برنامه هایی را به جهت معامله با شركت های سوریه در زمینه ساخت تجهیزات كشاورزی اعلام كرده است. گروه سینا نیز مجموعه هتل هایی را در شهر لاذقیه ساخته است. شركت سیترونیكز در سال 2008 قراردادی با سوریه منعقد نمود كه بر اساس آن ساخت شبكه وایرلس را اجرا نمود. حضور فعال شركت های روسی در سوریه و در زمینه های مختلف سبب رونق بخشیدن به اقتصاد این كشور شده است. درگیری در سوریه و به تبع آن تغییر رژیم در این كشور سبب هراس متخصصین روسی شده است. تحقق این امر سبب از دست رفتن قراردادهای سودمند خواهد شد و این احتمال وجود دارد كه رژیم بعدی، پیوندهای اقتصادی را با حامیان امروز خود یعنی تركیه، اروپا و ایالات متحده منعقد كنند.

**عوامل نظامی
1.پایگاه طرطوس
طرطوس واقع در دریای مدیترانه تقریبا در 25 كیلومتری مرز سوریه با لبنان قرار دارد. این بندر تنها پایگاه دریایی خارج از اتحاد شوروی سابق است كه با توجه به اهمیت استراتژیك آن تاكنون توسط روسیه حفظ شده است. اهمیت این پایگاه بی دلیل نیست. كشتی های مستقر در آن قابلیت دسترسی به دریای سرخ و اقیانوس را از طریق كانال سوئز و دسترسی به آتلانتیك به واسطه تنگه جبل الطارق ظرف چند روز دارا می باشند. علاوه بر این، این پایگاه فعالیت روسیه در دریای مدیترانه را ملموس تر نموده و این موقعیت را برای روسیه فراهم آورده است تا حضور خود را به دیگران یادآوری نماید.
در ژوئن سال 2013 كشتی های هر چهار ناوگان روسیه در شرق مدیترانه جمع شدند تا بزرگترین تمرینات دریایی خود را از زمان فروپاشی شوروی تاكنون اجرا كنند. هدف این تمرینات ارسال این پیام بود كه نیروی دریایی روسیه بعد از بیست سال به آب های بین المللی بازگشته است. طرطوس به واسطه موقعیت پدافندی خود نیز اهمیت ویژه ای برای روسیه دارد، زیرا به واسطه آن برخی از اهداف سیاسی را محقق ساخته و هم شریك استراتژیك خود را در دنیای عرب حفظ می كند. این پایگاه بر اساس موافقت نامه 1971 میان اتحاد شوروی و سوریه به نیروی دریایی شوروی جهت آموزش نیروهای خود واگذار شد.
بر اساس این موافقت نامه جنگنده ها، زیردریایی ها و كشتی های تجاری شوروی اجازه بهره برداری از تجهیزات بندر طرطوس را كسب كردند نیروی دریایی روسیه به سوریه به عنوان یك پایگاه حیاتی در جهت اجرای عملكرد خود در حوزه مدیترانه و احاطه بر منطقه می نگرد.
2 . خریدهای تسلیحاتی
درگیری نظامی سوریه با رژیم صهیونیستی و اشغال قسمتی از خاك سوریه همواره یكی از دغدغه های سوری ها بوده است. با توجه به قدرت نظامی رژیم صهیونیستی و تهدید این رژیم، سوریه راهبرد خود را بر اساس مقابله با تهدیدات این رژیم قرار داده است و به همین دلیل بودجه زیادی را برای ارتش اختصاص داده و قراردادهای كلانی را در این خصوص با بلوك شرق به ویژه پس از فروپاشی شوروی با روسیه داشته است.
تجارت اسلحه میان شوروی سابق و سوریه تا دهه 90، در مجموع به 34 میلیارد دلار می رسید و شوروی منبع اصلی سوریه در تامین اسلحه و آموزش افسران نظامی این كشور بود. فروپاشی شوروی توانایی سوریه در دستیابی به تجهیزات مدرن نظامی را به طور جدی تحلیل برد و این مهم از طریق واردات از كره شمالی و ایران نیز جبران نمی شد. در سال 2005 پوتین تصمیم به از سرگیری تجارت اسلحه مسكو با دمشق گرفت. در این مسیر روسیه با اطمینان خاطر دادن به رژیم صهیونیستی در خصوص این كه مسكو امنیت تلاویو را به خطر نخواهد انداخت و تمایلی در برهم زدن توازن قوای منطقه ندارد، ولی در عین حال هم نمی تواند بزرگترین منفعت خود را در سوریه نادیده بگیرد و این متحد قدیمی خود را بدون قدرت دفاعی رها كند، وارد تجارت تسلیحات و آموزش افسران سوری شد.
تا سال 2006 تقریبا صدهزار افسر سوری هم در آكادمی های نظامی شوروی و سوریه آموزش دیده اند. در كنار این امر روسیه در خصوص تعمیر و بروزرسانی سخت افزارهای نظامی سوریه مداومت داشته است. به نظر می رسد روسیه عرضه تسلیحات به سوریه را به عنوان ابزار چانه زنی با آمریكا و اسرائیل قرار داده است. در مجموع نیز می توان سابقه تجارت طولانی مدت تسلیحات اسلحه با سوریه را دلیل محكمی بر پشتیبانی های اخیر روسیه از دولت اسد قلمداد كرد.
روسیه با اتخاذ سیاست حمایتی خود درصدد است یكی از بازارهای پررونق خود در منطقه را از دست ندهد.

***محرك های سیاست خارجی روسیه در قبال بحران داخلی سوریه

1.جلوگیری از كاهش نفوذ روسیه در خاورمیانه
در تشریح حمایت روسیه از دولت اسد، دو حوزه خارجی اهداف استراتژیك آن قابل تمیز از یكدیگر می باشند:
الف: از آنجا كه روسیه علاقمند است تا خود را بار دیگر به عنوان یك بازیگر جهانی احیا نماید، منافع و نگرانی هایش را می بایست بر اساس قدرت بزرگ تطبیق دهد. این موضوع بیشتر در قالب درگیری با هژمونی جهانی آمریكا را درگیر ساخته و عمدتا در شكل مقاومت و ایستادگی خودنمایی می كند. روسیه در تلاش است تا از طریق موازنه قوای نرم یعنی بهره گیری از ابزار سیاسی و دیپلماتیك و سازمان های بین المللی این خواسته را محقق سازد.
ب: روسیه علاقمند است تاثیر خود در خاورمیانه را بسط داده و یا در همین حد نگاه دارد. این تاثیرگذاری عمدتا در ارتباط روسیه با سوریه و ایران تبلور یافته است؛ از دست دادن هركدام از آن ها به حذف آخرین ردپای باقیمانده روسیه در این منطقه می انجامد؛ بنابراین روسیه به حمایت و پشتیبانی از دولت سوریه پرداخته تا بتواند همچنان به حضور خود در این منطقه ادامه دهد.
2.ممانعت از تسری ناآرامی ها از خاورمیانه به منطقه اوراسیا
همجواری جغرافیایی و فرهنگی میان جمهوری های آسیای مركزی و قفقاز با خاورمیانه سبب شده تا حفظ امنیت و ثبات در این منطقه با حساسیت بیشتری از سوی روسیه پیگیری شود. هرچند پیوندهای اقتصادی نقش مهمی را در اتخاذ سیاست های روسیه در خصوص سوریه ایفا می نماید، اما تهدید بسط بی ثباتی سیاسی و افزایش اسلام گرایی افراطی، از جمله عواملی است كه نگرانی سوریه را نسبت به گسترش بحران در سوریه بیش از پیش افزایش می دهد. علت اصلی این نگرانی این است كه بیش از بیست میلیون مسلمان در نوار جنوبی این كشور به خصوص بخش قفقاز شمالی ساكن هستند. افزایش نرخ زاد و ولد مسلمانان در روسیه به موازات كاهش جمعیت اسلاوی ارتدوكسی روسیه، این نگرانی را تشدید نموده است. امروزه روسیه با اتخاذ سیاست حمایتی از دولت سوریه، تامین امنیت مرزهای جنوبی خود را دنبال می كند؛ رهبران روسیه از پتانسیل لازم در این مناطق برای ایجاد ناآرامی كاملا آگاهند و سعی می كنند از تحقق این امر جلوگیری كنند. امروزه بحران سوریه و حضور مخالفان اسد كه متشكل از نیروهای جهادی و برخی نیز وابسته به القاعده می باشند، خطر ایجاد جنگ فرقه ای و تسری اسلام گرایی افراطی به مناطق دیگر از جمله حوزه اوراسیا را افزایش می دهد. تحقق این امر احتمالا منجر به افزایش گسترده سیل مهاجرین از منطقه به روسیه شده كه به تبع آن امكان ظهور حملات تروریستی نیز بالا می رود.
طبق این انگیزه ها طبیعی است كه نیروهای روسیه از 30 سپتامبر 2015 در جنگ علیه تروریست‌ها در سوریه با نیروهای هوایی و زمینی خود مشاركت داشته باشند. نیروهای روسی در این عملیات ها از فرودگاهی نظامی در 'حمیمیم' لاذقیه و پایگاهی دریایی در طرطوس استفاده می‌كنند.
مسكو برای نخستین بار به صورت رسمی تعداد نظامیان و كارمندان غیر نظامی خود را كه از آغاز عملیات نظامی روسیه در سوریه در سپتامبر 2015 در این عملیات مشاركت داشته‌اند، اعلام كرد.
تاكنون 25 هزار نیروی روسی در جنگ سوریه حضور داشته اند.
خروج انگلیس این متحد دیرینه آمریكا و ابزاری بر اعمال نفوذ آمریكا بر سیاست های اروپا و قدرتی برای مقابله در برابر بلوك شرق در اوراسیا از اتحادیه اروپا برگه برنده قوی برای روسیه است.
یكی از چالش های آمریكا با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا این است كه مقامات آمریكایی نگران هستندكه با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا این كشور قادر نباشد همچون گذشته اعضای اتحادیه اروپا را به وضع تحریم ها علیه روسیه و ایران ترغیب كند.
در شرایطی كه انگلیس همواره مانند پلی میان آمریكا و اروپا عمل می كرده و قاصد پیامهای واشنگتن به بروكسل و یا بالعكس بوده است؛ خروج این كشور از اتحادیه اروپا می تواند به مثابه واژگونی این پل و در نتیجه بروز اختلال در برقراری تماسهای خالی از تنش و اختلاف میان آمریكا و مقامات اتحادیه اروپا باشد.
در نتیجه این بروز تشنج ها و نگرانی ها در بلوك غرب می تواند منافع زیادی برای روسیه و همپیمانانش مانند چین داشته باشد كه با تضعیف محور غربی به دنبال سهم خواهی های خود هستند.
تهیه : صغری رحیمی
خاورم/9366/1275