به گزارش گروه اخبار علمی ایرنا از نیچر، مقامات كشورهای عضو كنوانسیون جهانی تسلیحات زیستی، ماه آینده میلادی در ژنو گرد هم می آیند و در مورد به روز رسانی كنوانسیونی بحث و گفت و گو خواهند كرد كه استفاده از سلاح های زیستی را منع می كند.
كنوانسیون تسلیحات زیستی (Biological Weapons Convention) كه سال 1972 به امضا رسید، اولین توافقی بود كه در آن به كارگیری یك رده كامل از تسلیحات ممنوع شد و از آن هنگام به عنوان ابزاری حیاتی برای ممانعت از تحقیقات در زمینه استفاده از ویروس ها، باكتری ها و سموم در تسلیحات و برنامه های نظامی، باقی مانده است.
كنوانسیون تسلیحات زیستی روشی برای اطمینان از این موضوع است كه كشورها تهدید به كارگیری سلاح های زیستی را جدی قلمداد می كنند، به ویژه از این جهت كه بسیاری از كشورها در زمینه توسعه و ارایه برنامه های ملی موثر و توانمند تلاش كرده اند.
گواه آن نیز دشواری موافقت دولت آمریكا با اعمال یك سیستم نظارتی در آزمایش های مرتبط با نوعی جهش ژنتیكی است.
در این آزمایش ها، از پاتوژن های رایج، محصولات ژنتیكی دارای یك عملكرد مولكولی جدید یا یك الگوی جدید بیان ژن ساخته می شود و در نهایت نسخه های آزمایشگاهی خطرناكی از این پاتوژن ها به دست می آید.
با توجه به پیشرفت های علمی، كنوانسیون تسلیحات زیستی نیازمند به روز رسانی منظم است؛ برای مثال سیستم ویرایش ژن CRISPR به عنوان تازه ترین نمونه فناوری هایی قلمداد می شود كه كاربردهای دوگانه نظامی و غیرنظامی دارد. به روز رسانی كنوانسیون از این جهت حایز اهمیت است كه برای ارزیابی مطابقت آن با واقعیت های جهان امروز، یك سیستم رسمی وجود ندارد. آمریكا سال 2001 ، طرح های پیشنهادی خوداظهاری، بازرسی و بازدیدهای نظارتی را به بهانه این كه چنین اقداماتی امنیت ملی را تهدید می كنند و خطر افشای اطلاعات تجاری محرمانه را به همراه دارند، وتو كرد.
نقطه اتكای این كنوانسیون، تبدیل محدودیت های آن به قوانین ملی و تصویب مقررات و راهكارهای نظارتی مناسب توسط كشورهای عضو است. اما نحوه دریافت و پردازش توصیه های علمی در كنوانسیون BWC دارای مشكل است و به همین علت تاكنون به روز رسانی موثر آن امكان پذیر نبوده است. پیش بینی می شود نشست ماه آینده این مشكل را حل كند و دانشمندانی كه در مورد اثرات اجتماعی تحقیقات نگران هستند، باید سیاستمداران منتخب خود را از لحاظ علمی به گونه ای توجیه كنند كه از حل این مشكل اطمینان حاصل شود.
كنوانسیون سلاح های زیستی هر پنج سال یك بار در یك كنفراس ویژه به طور رسمی بازبینی می شود. (جلسه رسمی بازبینی بعدی، در ماه نوامبر سال جاری برگزار خواهد شد و نشستی كه ماه اوت در سوییس برگزار می شود، مقدمه ای برای بازبینی است). در سال های بین برگزاری جلسات رسمی بازبینی كنوانسیون، یك نشست سالانه یك هفته ای با حضور كارشناسان دولت ها و سپس نمایندگان كشورهای عضو كنوانسیون به منظور پیگیری نحوه اجرا و بررسی مسائل جدید برگزار می شود. ولی در این نشست ها زمان كافی برای بررسی عمیق موضوعات و ملزومات جدید كنوانسیون وجود ندارد. به همین علت، ارایه پیشنهادها و راهكارهای سنجیده و مناسب امكان پذیر نیست.
به عنوان مثال در سال 2013 میلادی نشست كارشناسان به گونه ای برنامه ریزی شده بود كه حدود شش ساعت (یعنی زمانی كوتاه تر از یك روز كاری) در زمینه علوم و فناوری های مرتبط با كنوانسیون بحث شود؛ این زمان كوتاه برای طرح، بررسی و بحث درباره علوم پیچیده و طبعا برای تحلیل اثرات و پیامدهای پیشرفت این علوم و همچنین ارایه پیشنهاد تجدیدنظر و بازبینی كنوانسیون به هیچ عنوان كافی نیست.
تقریبا تمام كشورهای عضو از این واقعیت آگاه هستند كه سیستم فعلی جوابگوی اهداف مورد نظر كنوانسیون نیست. در یك جلسه مقدماتی در ماه آوریل، پنج سند از 13 سند ارایه شده، به ضرورت اتخاذ یك راهكار مناسب تر برای برگزاری نشست های علمی میان دوره ای تاكید داشتند. برای مثال در سند روسیه آمده بود: «در رابطه با نیاز كنوانسیون به اتخاذ تدابیر بهینه و موثرتر، توافق همه گیر وجود دارد.»
سایر موافقت نامه های بین المللی راهكارهای موثری برای پیگیری و واكنش نسبت به تحولات علمی و فناوری اتخاذ كرده اند. كنوانسیون سلاح های شیمیایی مصوب سال 1997، دارای یك هیات علمی مشاور به صورت دایمی است. در سال 2011 میلادی، هنگامی كه در مورد پیامدهای مخرب همگرایی شیمی و علوم زیستی، نگرانی ها افزایش یافت، هیات مشاور این كنوانسیون، برای تحقیقات، بررسی موضوع و تهیه گزارش جامع، یك كارگروه اختصاصی را منصوب كرد. این كارگروه در سال 2014 كار خود را انجام داد و در گزارشی اعلام كرد كه فعلا تهدید جدی در این زمینه وجود ندارد، اما لازم است پیشرفت های آتی به دقت تحت نظارت قرار گیرد. این سیستم ارزیابی منجر به اتخاذ یك اقدام موثر شد. اما در حال حاضر سیستم ارزیابی فعلی كنوانسیون تسلیحات زیستی، چنین نقشی را ندارد.
ممكن است كنوانسیون تسلیحات زیستی نیز در درازمدت به یك هیات مشاور دائمی در زمینه علوم نیاز پیدا كند. اما به این زودی ها چنین هیاتی تشكیل نخواهد شد و با توجه به تغییرات و پیشرفت های سریع علمی باید راهكاری برای افزایش كارایی نشست های میان دوره ای اتخاذ شود، هر چند برخی از محققانی كه در نشست های علمی مورد بحث شركت داشته اند، در این رابطه پیشنهادهایی را مطرح كرده اند.
بحث های علمی مطروحه در جلسات متخصصان باید به بخش های تخصصی مجزا تفكیك شوند و به طور همزمان و موازی با یكدیگر پیش برده شوند. این رویه مناسب ترین روش برای استفاده موثر از زمان است.
البته حتی با اتخاذ این راهكار نیز پوشش دادن تمام زمینه های علمی مربوطه، ناممكن خواهد بود؛ بنابراین لازم است كه هر سال به یك موضوع ویژه، برای مثال سیستم ویرایش ژن CRISPR، پرداخته شود. محققان و نهادهای علمی باید در این جلسات ابتدا وقایع را بازگو كنند و سپس پیامدهای آن را با مقامات دولتی به بحث بگذارند. لازم است نمایندگان هر یك از كشورهای عضو كنوانسیون بتوانند آزادانه در این جلسات حضور یابند.
نیچر افزود: به منظور انعكاس نتایج بحث های مطرح شده توسط متخصصان و دانشمندان، در نشست نمایندگان كشورهای عضو كنوانسیون، لازم است نشست های سالانه متخصصان با حضور یك دیپلمات برگزار شود و وی گزارش جامعی را از این نشست ها تنظیم كند. سپس گزارش مذكور، در نشست سالانه نمایندگان كشورهای عضو بررسی شده و نمایندگان در مورد اقدامات مورد نیاز توافق می كنند. كنفرانس های بعدی نیز باید روند پیشرفت این تصمیم ها را بررسی كنند.
حتی با اتخاذ این راهكارها نیز، مسائلی مانند تهدید ناشی از فناوری های دارای دو كاربرد نظامی و غیرنظامی از جمله سیستم های ویرایش ژن به راحتی حل نمی شود. با وجود این لازم است تمام تلاش خود را در این زمینه به كار بگیریم. بدون دخالت كنوانسیون، بعید است كه دستورالعمل ها و سیستم های هدایتی و نظارتی در سطح ملی موثر واقع شوند. در رابطه با فناوری های مورد بحث، خطرات بسیاری وجود دارد و پس از سال ها ناتوانی در مقابله با این خطرات، ضروری است كه اقدامات قاطع بین المللی برای نظارت و ارزیابی تهدیدات ناشی از نسل جدید فناوری های زیستی، اتخاذ شود.
با توجه به این كه جهان در دهه های آتی به دنبال تامین امنیت زیستی است، اگر كنوانسیون تسلیحات زیستی نتواند راهكار مناسبی برای انطباق با تغییرات سریع علمی و فنی بیابد، احتمال متروك شدن این كنوانسیون وجود دارد.
ترجمه از: سپیده علی كاشانی
علمی**9259**2017
تهران- ایرنا- پیشرفت علوم نوظهور ارزیابی جدی تر مخاطرات آن را می طلبد و این ارزیابی یكی از ضروریات كنوانسیون تسلیحات زیستی است.