تاكنون 2 اثر از جمله قنات بلده فردوس و باغ اكبریه بیرجند در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.
« در اسطوره های ایرانی، ساختن « نای و كاریز» كاری ایزدی است و وجودهای اهریمنی چون بر جهانِ اهورایی و سرزمین‌های ایرانی تازِش آورند، قنات‌ها(كاریزها) را ویران می‌كنند و در آنها خاك می‌انبازند.
قنات اگرچه در همه پهنه جهان ایرانی وجود دارد و به دیگر سرزمین ها نیز گسترش یافته است، اما هر چه به حوزه مركزی ایران نزدیك‌تر می شویم قنات ها فناوری پیچیده تر و عظمت و شكوه بیشتر پیدا می كنند.
اگر اصطلاح تمدن كاریزی در باره تمدن ایرانی به كار برده می شود به سبب رشد و پیچیدگی فناوری پیشرفته ایجاد قنات، به ویژه در این بخش از ایران است.(میرشكرایی، محمد)
به گزارش روزشنبه روابط عمومی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، شهر تاریخی تون همچون بسیاری از شهرهای فلات مركزی ایران در حوزه‌ی قنات و قنات‌داری و تكنولوژی استحصال آب دارای تجارب ارزشمندی است.
این شهر در گذشته دارای قنات های متعددی بوده است كه بعضی از آنها در درون شهر ظاهر می شدند و برخی هم در اطراف شهر جاری بودند و اهالی به كشاورزی در كشتمان های آنها می پرداخته‌اند.
قنات های بلده در شهر تاریخی فردوس(تون)، نشانی از نبوغ و خلاقیت بشری است كه در طول زمان و از اعصار گذشته تاكنون توسط آدمیانی كه آن را خلق كرده و در طول زمان حفظ و نگهداریش كرده‌اند و طبیعتا بر غنای فرهنگی و تكنولوژیكی آن افزوده‌اند، اثری درخور توجه و با اهمیت محسوب می‌شود.
مجموعه قنات بلده در حال حاضر مشتمل بر 15 رشته قنات و دو دهنه چشمه است كه آب استحصال شده از هریك از این سازه‌های آبی به شاهجویی می‌ریزد و نهایتا جم آبی قابل توجه را، برای كشاورزی در دشت فردوس(تون) مهیا می‌كند.
شاهجوی یادشده طول تقریبی 35 كیلومتر را در این دشت طی می‌كند تا زمین‌های تفتیده را سیراب كند، برای كم كردن میزان جذب و هدر رفت آب، در طول مسیر شاهجو آب را گِل‌آلود می‌كنند،تكنولوژی گِل‌آلود كردن آب نیز ناشی از نبوغ بشری این مردمان است.
نظام مدیریت سنتی آب بلده سیستمی بسیار پیچیده دارد، همه چیز تعریف شده و برای همه مسائل راهكاری اندیشیده شده است.
حجم آب زیاد موجب شده تا آب استحصال شده را به دو جو تقسیم كنند و برای هر جو افرادی كه به صورت تمام وقت با احتساب دستمزد و مخارج خورد و خوراك و حتی امروزه پرداخت هزینه‌های بیمه‌ی عمر، مشغول به فعالیت با عنوان « كیّال» و « جویبان»، شوند.
شاید به جرات بتوان گفت، بخش اعظمی از فعالیت های فرهنگی، معنوی و مذهبی در شهر تاریخی فردوس(تون) وابسته به مجموعه قنات های بلده بوده است تا جایی كه مردمان خیّر این شهر در طول تاریخ ارزشمندترین ثروت خود كه حق‌آبه از این آب عظیم بوده را وقف فعالیت‌های مذكور می‌كرده‌اند تا همواره در زمان جاری باشند.
لازم به یادآوری است كه افزون بر نیمی از هفت هزار و 200فنجان این آب، وقف بر مسائل فرهنگی - معنوی است.
این ثروت موجب رونق، گسترش و ترویج فرهنگ غنی اسلامی شده و حتی پایداری كالبدی بسیاری از تكیه‌ها و مساجد شهر را متضمن بوده است.
تمامی این این دستاوردهای بشری موجب شده تا سازمان میراثفرهنگی صنایع دستی و گردشگری این اثر فاخر را به عنوان یكی از پرونده های ثبت جهانی « قنات ایرانی» به سازمان جهانی یونسكو برای درج در حافظه تاریخی بشری، معرفی كند و سرانجام در چهلمین اجلاس كمیته میراث جهانی مورخ 25 تیرماه 1395 در استانبول تركیه، قنات بلده فردوس از مجموعه١١ قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران در حافظه میراث جهانی ثبت شد.
قنات ایرانی با استناد به دو معیار از شش معیار فرهنگی كمیته میراث جهانی شامل « گواهی بی‌همتا » یا دست‌كم « استثنایی بر یك سنت فرهنگی» و « نمونه‌ای برجسته در معماری یا تكنولوژی كه مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد» در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
این پرونده یكی از قوی‌ترین پرونده های نشست چهلمین اجلاس یونسكو بود كه با حداكثر آرا در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
این قنات ها با تكنولوژی متفاوت و قدمت بیش از 200 تا 2500 سال شامل «قصبه گناباد در خراسان رضوی، بلده فردوس در خراسان جنوبی، زارچ حسن آباد و آسیاب آبی میرزانصرالله مهریز در استان یزد، جوپار كرمان، اكبرآباد و قاسم آباد بروات بم در استان كرمان، مون در اردستان و وزوان و مزدآباد اصفهان و ابراهیم آباد اراك در استان مركزی» هستند.
** مزایای ثبت آثار جهانی
به واسطه ثبت شدن در فهرست حافظه جهانی، شان یك میراث مستند به نحو قابل ملاحظه ای افزایش می یابد .
این ثبت شدن عامل مهمی در ارتقای آگاهی دولت ها، سازمان های غیر دولتی، بنیاد ها و عموم مردم از اهمیت میراث خود خواهد بود و دریافت اعتبار و بودجه را از دولت ها و حامیان تسهیل می كند.
ثبت یك اثر در فهرست میراث جهانی باعث می شود تا خواه ناخواه توجه بیشتری چه از سوی متخصصان و چه از سوی مردم نسبت به آن جلب شود.
در ضمن سازمان یونسكو و سایر سازمان های جهانی مرتبط با میراث مستند نیز كمك های علمی و فنی خود را در صورت نیاز در اختیار كشور صاحب اثر می گذارند.
همچنین صندوقی برای حمایت های مالی از آثار تاریخی ثبت جهانی نیز وجود دارد.
دیگر مزایای ثبت اثر در فهرست جهانی عبارت است از :
- به هر یك از آثاری كه توسط یونسكو واجد شرایط شناخته شوند، گواهی بین المللی اعطا خواهد شد و به عنوان یك ابزار تبلیغاتی دارای كیفیت و اصالت در بازارهای جهانی معرفی می شوند.
- شركت در Website یونسكو و بازار فروش الكترونیكی آثار.
- حمایت از این آثار جهت ثبت در سازمان مالكیت های معنوی.
- آثار میراث جهانی در بروشورها، كتاب ها، كاتالوگها و ... یونسكو تبلیغ می شوند.
- علاوه بر مزایای اقتصادی، اثر جهانی امكان بهره گیری از حمایت های جهانی را نیز دارا می شود.
همچنین بسیاری از دانشگاهها و مراكز تحقیقاتی و علمی نسبت به آن اثر حساس شده و ماندگاری آن اثر تبدیل به دغدغه ای برای آنها می شود.
یكی از مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور قبلا گفته بود كه قنات
بلده احتمالا در عصر ساسانی در دل كوه های شرقی منطقه فردوس حفر شده است.
این سازه آبی با دانش سنتی مدیریت می شود و آب استحصالی از آن سبب آبادانی منطقه فردوس، مزارع و باغ ها شده است.
این قنات، یك منظومه كامل تاریخی از استحصال آب است نه تنها بخش عمده ای از زمین های كشاورزی نزدیك شهر فردوس را آبیاری می كند بلكه پس از پیمودن 45 كیلومتر، بیش از دو هزار و 382 هكتار زمین های كشاورزی را سیراب می كند.
استحصال آب از قنات بلده با روش تركیبی صورت می گیرد.
تاریخ احداث آن به طور دقیق مشخص نیست در مستندات تاریخی آمده است كه احداث قنات بلده مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانی است اما تاریخ نگاری های صورت گرفته از سفال های اطراف قنات حكایت از آن دارد كه این قنات 500 سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شد.
قنات بلده، آب های سطحی را از دره ها جمع آوری و در یك شبكه پیچیده به یكدیگر متصل می كند و منطقه فردوس، باغات و زمین های كشاورزی طول مسیر را سیراب می كند.
این قنات به دلیل اهمیت ساختار و زنده بودن برای مردم بومی و افرادی كه در منطقه فردوس زندگی می كنند بسیار حائز اهمیت است.
در گذشته مالكان آب بلده به دلیل نبود امنیت قبل از مرگ خود، آب را وقف می‌كردند.
از حدود هزار و 200 اثر شناسایی شده خراسان جنوبی حدود 800 اثر در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است .
** ویژگی و پیشینه قنات
كاریز یا قنات یا كهریز به مجرای تونلی شكلی كه در زیر زمین كنده شده تا آب در آن جریان یابد می گویند.
این مجرا كه در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی كه از «مادر چاه» سر چشمه می گیرد با هدف هدایت آب و مدیریت آب برای كشاورزی و سایر مصارف به كار گرفته می شود.
فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشك كوهستانی ایران گسترش یافت و به كشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشكی كه آب سطحی پیدا نمی شود به كشت و زرع بپردازند.
این قنات ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اكنون قنات های زیادی از چین تا مراكش و حتی در قاره آمریكا وجود دارند.
طبق آمار ارائه شده در كارگاه مهندسی قنات برگزار شده در تهران، در سال 1389 تعداد قنات های فعال 36 هزار و 300 رشته بود و مجموع طول كوره های قنات 21 هزار و 7800 كیلومتر و مجموع طول میله های قنات 158 هزار و 268 كیلومتر تخمین زده شده است.
قنات زارچ با قدمت بین 2000 تا 3000 سال و با 71 كیلومتر طول به عنوان یكی از بلند ترین قنات های ایران شناخته می شود.
عمیق ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد كه تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی می رسد.
2047/
بیرجند- ایرنا - كمیته ثبت میراث جهانی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسكو ) دیروز (جمعه) در نشست استانبول تركیه با ثبت مجموعه قنات بلده فردوس كه گواهی بر خلاقیت بشری و سنت فرهنگی تاریخی است؛ در حافظه میراث جهانی موافقت كرد.