درس‌هايي از حادثه پلاسكو براي زلزله احتمالي تهران/ ويراني‌هايي با ابعاد‌ هزاران‌برابري - مرتضي بسطامي*

تهران- ايرنا- بررسي اظهارنظرهاي برخي مديران كارشناس‌نما در حادثه دلخراش ساختمان پلاسكو نشاندهنده متوجه عدم درك صحيح آنان از ابعاد سانحه است كه استفاده از روش‌هاي معمولي اطفاي‌ حريق و آواربرداري كه بيشتر براي ساختمان‌هاي كوچك و كوتاه‌مرتبه مناسب است، مويد اين موضوع مهم است.

سانحه ساختمان پلاسكو، بسيار تامل‌برانگيز و از زاويه هاي مختلف قابل بحث و بررسي است. يكي از اين زمينه‌ها، بحث فروريزش ساختمان‌هاست. فروريزش تمام يا بخشي از يك ساختمان شهري چه عواقبي دارد؟ تلفات انساني بالا، مسدودشدن معابر، شكست و آسيب تاسيسات ساختمان‌هاي متصل به شبكه‌هاي شريان‌هاي حياتي شهري، آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي و... بخشي از اين آسيب‌هاست.
طبق تنها پژوهش جامعي كه چند سال پيش موسسه جاييكاي ژاپن براي ارزيابي آسيب‌پذيري شهر تهران انجام داد، احتمال خسارت هاي شديد يا فروريختن ده‌ها‌ هزار ساختمان در تهران وجود دارد. اين مهم به‌ويژه در مناطق بافت تجاري و قديمي شهر بحراني‌تر است.

** عوامل موثر در آتش‌سوزي‌ها كدامند؟
مي‌توان به وسايل گازسوز داخل ساختمان‌ها، موتورخانه‌ها، علمك‌هاي گاز شهري، وسايل برقي داخل منازل، استفاده از مواد اشتعال‌زا، عوامل دخاني، پمپ‌بنزين‌ها، ايستگاه‌هاي گاز و... اشاره كرد. از طرف ديگر، در كنار عوامل آتش‌زاي يادشده، تقريبا هميشه سيم‌ها و كابل‌هاي برق نيز وجود دارند كه منشا مهمي براي شروع بسياري از آتش‌سوزي‌ها هستند.
پس در يك جمع‌بندي اوليه، سه عامل ساختمان‌هاي آسيب‌پذير، مواد اشتعال‌زا و عوامل ايجاد اشتعال را در كنار هم داريم.
در يك سناريوي زلزله، خود اين عوامل به اندازه كافي آسيب‌پذير هستند، علاوه بر ساختمان‌ها، آسيب‌‌پذيري شبكه‌هاي گاز و برق و پمپ‌بنزين‌ها و... نيز موضوع بسيار مهمي است كه در پژوهش جاييكا يا بررسي‌هاي تكميلي‌تر (كه بعدا انجام شده و بنده نيز در بعضي از آنها مشاركت داشته‌ام)، وضع نامطلوب آنها بررسي شده است.
حال دو حادثه متفاوت ممكن است روي دهد: نخست، اينكه يا با ده‌ها‌هزار ساختمان فروريخته مواجه هستيم كه خود آنها با توجه به عوامل آتش‌زاي فوق، مي‌توانند منشا آتش‌سوزي باشند و آتش آنها به ساختمان‌هاي مجاور سرايت كند.
در سناريوي دوم، ساختمان سالم مي‌ماند، اما با توجه به آسيب‌هاي وارده به لوله‌ها يا علمك گاز و سيم‌هاي برق يا ديگر عوامل آتش‌زا نظير روشن‌بودن پكيج‌ها، موتورخانه، اجاق گاز و...، منجر به آتش‌سوزي و در نتيجه فروريختن ساختمان‌ مي‌شود.
در زلزله معروف «كوبه» ژاپن، هر دو سناريوي فوق رخ داد و نتيجه آن كشته‌شدن ٥٥٢ نفر و ويراني‌ هزاران ساختمان در آتش‌سوزي در ده‌ها نقطه از شهر كوبه بود. البته تعداد زياد ساختمان‌هاي چوبي هم مزيد بر علت بود.
يكي ديگر از جنبه‌هاي حائز اهميت در اين بحث، فارغ از علت آتش‌سوزي، چگونگي اطفاي‌حريق است. در شرايطي كه در يك زلزله در شهري مثل تهران مي‌توان به‌راحتي پيش‌بيني صدها مورد آتش‌سوزي را داشت، چطور مي‌توان اطفاي‌حريق را در شرايط بحراني بعد از زلزله انجام داد؟ سازمان‌هاي طويل و عريض زيادي اعم از دولتي، شهرداري و نهادهاي نظامي دست به دست هم دادند و تا زمان نگارش اين مطلب (كه روز پنجم پس از سانحه ساختمان پلاسكو است)، هنوز آتش و دود ناشي از آتش‌سوزي كاملا مهار نشده است! مديران محترم هرآنچه را كه در چنته داشتند، عيان كردند و دائم در صحنه در حال مصاحبه هستند، اما اكنون زمان آن فرارسيده است كه براي يك‌بار هم كه شده، با تشكيل كميته‌هاي تخصصي، فكري براي آينده كنند.

** آواربرداري
مساله بعدي، موضوع آواربرداري است. اگر فقط به اظهارنظرهاي همان مديران كارشناس‌نما از ساعات اوليه سانحه دقت كنيد، متوجه عدم درك صحيح آنها از ابعاد سانحه خواهيد شد. استفاده از روش‌هاي معمولي اطفاي‌حريق و آواربرداري كه بيشتر براي ساختمان‌هاي كوچك و كوتاه‌مرتبه مناسب است، مويد اين موضوع مهم است.
در موضوع آتش، دو ساعت نخست زمان طلايي است، زيرا چه فولاد و چه بتن، بعد از دو ساعت در معرض حرارت بالا، مقاومت خود را از دست مي‌دهند. نكته بعدي، ناآمادگي سازمان آتش‌نشاني براي سانحه در اين ابعاد است. كاملا مشخص است كه ماموران آتش‌نشاني خود مبهوت و بلاتكليف هستند و بدون شناخت و برنامه لازم، آماده هرگونه جان‌نثاري‌اند. شايد مهمترين سرمايه سازمان آتش‌نشاني، همين نيروهاي با تعهد و وجدان كاري بسيار بالاست و پاشنه‌آشيل همين سازمان، نبود مديريت، آموزش و تجهيزات به‌روز آن است.

** راه‌هاي دسترسي و زمان رسيدن به محل حادثه
جنبه ديگر موضوع، بحث راه‌هاي دسترسي و زمان رسيدن به محل حادثه است. اگر به هر دو حادثه آتش‌سوزي امسال توجه كنيم، درمي‌يابيم بخت يارمان بود كه حادثه خردادماه شهران در حدود ساعت چهار و 30 دقيقه صبح و حادثه ساختمان پلاسكو نيز در ابتداي صبح كه تقريبا اكثر واحدهاي تجاري خدماتي تعطيل بودند، روي داد.
حال در نظر بگيريد اگر اين حوادث در ساعات پرترافيك رخ مي‌داد، چه پيامدهايي داشت؟ علاوه‌برآن، در اين سوانح همه راه‌هاي دسترسي و شبكه‌هاي ارتباطي، در شرايط عادي بودند.
حال فرض كنيد در زلزله احتمالي، بعضي از پل‌ها فرو بريزد يا ساختمان‌ها آوار شوند و در نتيجه آن، خيابان‌ها مسدود شوند. اگر وضعيت چند ساعت اوليه بعد از زلزله بم يا زلزله‌هاي ديگر را در ذهنمان مرور كنيم، مي‌بينيم كه علاوه بر موارد فوق، نشست زمين و خيابان‌ها، شكستن لوله‌هاي آب، فاضلاب و ازدحام جمعيت و... خود عوامل مسدود‌شدن معابر و عدم دسترسي به محل‌هاي آتش‌سوزي هستند.
اگر بخواهيم جمعبندي اين مختصر را داشته باشيم، بايد گفت مديران شهري و دولتي، ابعاد سانحه ساختمان پلاسكو و لوله گاز شهران را صدها برابر كنيد تا بتوانيد فقط به يك بُعد آتش‌سوزي از ده‌ها بُعد ديگر زلزله احتمالي تهران پي ببريد.
-------------------------------------
* دانشيار پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله


از آخرين اخبار اقتصادي ايران و جهان در كانال اقتصادي ايرنا در تلگرام:
@IRNAeco
https://t.me/irnaeco
https://telegram.me/irnaeco
۰ نفر