عدالت از ديدگاه امام علي (ع)

در اين مطلب مي خوانيم: 'بحث عدالت در انديشه هاي سياسي امام علي (ع) محك ايمان است و از ديدگاه او مومن كسي است كه الزاما از خصلت ناب عدالت برخوردار است و همواره بر مركب عدالت حركت مي‌كند. شخصيتي كه نامش قرين عدالت بوده و نه تنها امام معصوم شيعيان است، بلكه در تاريخ بشريت به عنوان يك متفكر، انديشمند و سياستمداري موحد مطرح بوده است. مجسمه عدل و مساوات، شيفته حق و انصاف، نمونه كامل بشردوستي و رحمت و محبت و احسان است تا آنجا كه حتي ديگران درباره اش گفتند قاتل او همان عدل و مساواتش بود (و قُتل في محرابه لشدّة عدله)، در نگاه آسماني او عدالت ارزش و بزگواري است ( قزويني، ص 97)، پيروزي و عزت و كرامت است (همان، ص 98)، برترين موهبت‌هاست (خوانساري، ج 1، ص216)، محكم ترين بنيان است (همان، ج 3، ص 205)، سبب دو چندان شدن بركت‌ها و خيرات است (همان، ج 1، ص 11)، مايه پيوند است (همان، ج 3، ص 374)، سبب اصلاح مردم است (همان، ج 1، ص 133)، مايه اصلاح امور است ( قزويني، ص193) و از همه بالاتر آن را ميزان و ترازوي خداوند مي داند (محمدي ري شهري، ج 6، ص 78).'
در ادامه اين مطلب آمده است: 'اهميت عدالت در نزد آن حضرت تا آنجاست كه وقتي از آن حضرت مي‌پرسند آيا عدل برتر است يا جود؟ مي‌فرمايد: «عدالت، كارها را بر جاي خود مي‌نشاند و بخشش، كارها را از جهتش خارج مي‌كند. عدالت، سياستگذار و تدبير كننده‌اي عام‌المنفعه است اما جود، كاري عارضي به نفع خاصگان. پس عدل، شريفتر و افضل است» (دشتي، ص 406). بنابراين عدل در سياست، اجتماع، حكم و قضا و مسايل مالي حقوقي، كيفري محوري است عام كه همگان در پرتو آن در امان بوده و از تضييع حقوق خويش، احساس وحشت و اضطراب نمي نمايند. در نگاه امام (ع) منشاء و سرچشمه عدالت در پرتو ايمان به خداوند است و ديگر فروع، از اين اصل نشأت مي گيرند. امام در اين خصوص جمله اي كوتاه ولي جامع دارند، در خطبه اي كه در اوايل خلافت ايراد نموده اند مي فرمايند: «خداوند حقوق مقرره مسلمين را بر اخلاص و توحيد استوار ساخته است» (فيض الاسلام، ص544).'
هفته نامه دنيز در بخش 'مباني عدالت اجتماعي از ديدگاه علي (ع)' آورده است: 'عدالت اجتماعي در يك كاركرد كلي بيشتر به حقوق فردي و اجتماعي افراد جامعه با يكديگر مربوط مي شود. بر اساس اين نوع از عدالت تمام افراد جامعه، جداي از شخصيت حقوقي شان، در حقوقي كه عدالت اجتماعي بدانها تكيه دارد، برابرند. تكيه گاه و نقطه اصلي ثقل عدالت اجتماعي منبعث از حقوقي است كه انسان ها به دليل انسان بودن و به دليل عضويت در اجتماع از آنها برخوردارند. تساوي در حق حيات و تساوي در آزادي از مصاديق مهم عدالت اجتماعي اند. از اين رو تساوي در برابر قانون مي تواند شاخصه مهم عدالت اجتماعي محسوب شود. عدالت از ديد علي(ع) كه همان مفهوم «وضع الشيئ في موضعه» در واقع عدالت اجتماعي است كه در يك قالب كلي در برگيرنده تمام ابعاد عدالت است كه باعث تعادل اجتماعي در بين جامعه و صنوف آن مي شود؛ همان اصلي كه امام به صورت مكرر بر آن تكيه و تاكيد خاص داشته است و در عهد نامه معروف مالك اشتر نيز به آن اشاره شده است (فيض الاسلام، ص1003 و 1002).'
اين هفته نامه ادامه داده است: ' مساله عدالت اجتماعي از ديدگاه امام علي آنچنان مهم و حايز اهميت است كه آن را اصل و ركن سلامت جامعه مي دانند. استاد شهيد مطهري در اين زمينه مي گويد: «از نظر امام علي (ع) آن اصلي كه مي تواند تعادل اجتماع را حفظ كند و همه را راضي نگه دارد، به پيكر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد عدالت است، ظلم، جور و تبعيض قادر نيست، حتي روح خود ستمگر و روح آن كسي كه به نفع او ستمگري مي شود راضي و آرام نگه دارد تا چه رسد به ستمديدگان و پايمال شدگان. عدالت بزرگراهي است عمومي كه همه را مي تواند در خود بگنجاند و بدون مشكلي عبور دهد، اما ظلم و جور كوره راهي است كه حتي فرد ستمگر را به مقصد نمي رساند» ( مطهري، ص113).'
در ادامه اين مطلب با عنوان 'علي (ع) و مقابله با تبعيض' مي خوانيم: ' از جنبه هاي بارز در سيماي حكومتي امام علي (ع) برابري همگان در برابر قانون و لزوم استفاده و بهره مندي متساوي همگان از سرمايه هاي ملي است. در نظام عدل علوي هيچ يك از مسئولان عالي رتبه حق ندارد كه براي خود امتيازات ويژه قايل شود. شيوه عدل علي (ع) در ابتداي حكومتش همگان را متعجب ساخت: «مال از آن خداوند است و بين شما به تساوي تقسيم مي شود هيچ كس در اين تقسيم بر ديگران برتري ندارد و براي متقين در روز قيامت بهترين اجر و ثواب خواهد بود. خداوند دنيا را اجر و ثواب متقين قرار نداد» (ابن ابي الحديد ص 27). اجراي تساوي در تقسيم بيت المال آن قدر براي مردم عرب و حتي غير عرب عجيب و غير منتظره بود كه حتي ام هاني خواهر اميرالمومنين عليه السلام وقتي متوجه شد كه سهم او از بيت المال برابر با سهم كنيز عجمي اش يكسان مقرر شده با عصبانيت نزد امام رفت و به او اعتراض كرد و امام نيز پاسخ داد كه در قرآن برتري عرب را بر عجم نديده است (رسول جعفريان، ص 70).'
هفته نامه دنيز ادامه داده است: 'اين امر حتي براي ياران و نزديكان امام كه خيرخواه او بودند قابل تحمل نبود زيرا آنان به درستي مي دانستند كه مساله مساوات و برابري كه امام در پيش گرفته، منشا ابراز مخالفت ها و ايستادگي ها در برابر حكومت بر حق امام مي شود. از اين رو از سر خيرخواهي از ايشان مي خواستند در آن شرايط به خاطر مصلحت، موضوع مساوات را مسكوت بگذارد، ولي امام قاطعانه پاسخ رد به آنان مي داد: «بدانيد كه بخشيدن مال به كسي كه مستحق آن نيست، با تبذير و اسراف يكي است.» (شهيدي ص 124). توجه امام تنها به مسائل صرف حكومتي نبود بلكه به حقوقي كه كمتر به چشم جامعه آن زمان مي آمد، نيز توجه خاصي داشتند. براي مثال در زمان حكومت آن حضرت، پيرمردي با چشماني نابينا به تكدي مشغول بود. امام از حال او پرسيد، گفتند: مردي مسيحي است كه در جواني در دواير حكومت مشغول خدمت بوده است؛ امام سخت متاثر شد و فرمود: در روزگار جواني او را به كار گماشتيد و چون پير و عاجز شد از حق خويش محرومش ساختيد؟! سپس به خازن بيت المال دستور داد تا امور معيشت آن مرد نصراني را از صندوق دارايي عمومي بپردازند (حر عاملي ج 15 ص 66).'
اين هفته نامه ادامه در بخش 'اصل شايسته سالاري در انديشه و عمل علي (ع)' نيز آورده است: ' از نظر عدل امام علي (عليه السّلام) تمام مسئولان جامعه اعم از رهبري و تمام مديران و كارگزاران نظام سياسي و اجرايي بايد مراتبي متناسب با استعداد، ظرفيت و شايستگي و تخصص داشته باشند. از آنجا كه يكي از تعابير عدالت از نظر امام (ع)، قرار گرفتن هر چيز در جاي معين خود است، لذا در مسند حكومت، رهبران و دست اندركاران و كارگزاران بايد از اشخاص صاحب صلاحيت از حيث تقوا، دانش و توانايي انتخاب شوند زيرا مديريت و تصدي هر كاري احتياج به لياقت و استعداد خاص همان كار را دارد و تنها چنين مستحق ها و صاحبان استحقاق بر سبيل عدالت، شايستگي نشستن بر مسند انجام چنين اموري را دارند. در عين حال عدالت ايجاب مي كند كه تواناترين و بادانش ترين فرد در كسب موقعيت ها و مراتب عالي از سايرين اولي باشد. امام: « سزاوار به خلافت كسي است كه بدان تواناتر باشد و در آن به فرمان خدا داناتر» (فيض الاسلام، خطبه 172، ص558). بخش اعظمي از نامه ها و دستورالعمل هاي حكومتي علي (ع) به كارگزاران و نمايندگان سياسي، ناظر به اين مطلب است و در همه آنان بر اين امر حياتي تكيه و تاكيد خاصي شده است. ايشان بر اين عقيده بود كه كار مردم جز به شايستگي زمامداران سامان نمي يابد (شهيدي، ص248).'
در بخش نتيجه گيري اين مطلب آمده است: 'در بيان امام علي(ع)، هيچ فاصله‌اي بين سياست و عدالت نيست و بهترين سياست را سياستي مي داند كه بر مبناي عدالت استوار باشد. آن را عامل قدرت به حساب مي آورد. عدالت را برترين سياست مي داند، عدالت را براي قوام و استواري مردم در دفاع از نظام سياسي توصيه مي‌نمايد و رعايت آن موجب تداوم قدرت و اقتدار نظام سياسي مي داند. امام علي(ع)، اعمال عدالت را بهترين روش براي جلب اعتماد مردم و حفظ صيانت از حمايت‌هاي مردمي توصيه مي‌نمايد از منظر علي(ع)، جمال و آبروي حاكمان و پايداري ملت به رعايت عدالت است.'
منبع: دوهفته نامه دنيز آذربايجان غربي
7129/2093 ** خبرنگار: توحيد محمودپور** انتشار دهنده: صابر چهرقاني