واكاوی اسناد كودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق

كودتای ٢٨ مرداد 1332 خورشیدی كه با همكاری «سازمان سیا» و سازمان اطلاعات سری انگلیس مشهور به «ام‌آی 6» و عناصری در ارتش ایران انجام شد، دولت محمد مصدق را سرنگون كرد. این كودتا از بحث‌ برانگیزترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می رود و صف‌ بندی ‌های سیاسی جدی میان طیف‌ های مختلف درباره آن وجود دارد كه در طول زمان و با انتشار اسناد مختلف نقاط مبهمی از دخالت بیگانگان در این كودتا روشن شده است.

نگاهی به اسناد و منابع تاریخی نشان می دهد كه كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی در ایران اگر چه در داخل كشور نیز زمینه هایی داشت اما دولت های انگلیس و آمریكا به صورت مستقیم در آن نقش داشتند زیرا در اسفند 1329 خورشیدی و با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت انگلیس تلاش كرد تا منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد به همین دلیل به فعالیت گسترده در داخل و خارج ایران برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن پرداخت.

انگلیس به منظور بازگرداندن وضعیت گذشته و انحصاری خود بر نفت به اقدام به «تحریم خرید نفت از ایران، تعقیب قضایی خرید از ایران، فراهم كردن اسباب كودتا، جلب عملیات و همكاری آمریكا و كاهش پایگاه مردمی دولت مصدق» كرد.

سرانجام پس از تصویب طرح مشترك انگلیس و آمریكا برای سرنگونی دولت مصدق، سفارت آمریكا به همراه عوامل انگلیس، مسوولیت اجرای آن را بر عهده گرفتند. هر چند طرح نخست كودتا در 25 مرداد 1332 با شكست روبرو شد اما عملیات دیگری برای اجرای یك كودتای تازه آغاز شد و سرانجام در غروب 28 مرداد 1332 كودتای آمریكاـ انگلیس به وقوع پیوست و دولت محمد مصدق سقوط كرد.

البته این دخالت ها تا مدت ها از طرف دولت های خارجی مخفی نگاه داشته شد تا اینكه وزارت امور خارجه آمریكا برای نخستین بار در 15 ژوئن 2017 میلادی برابر با 25 خرداد 1396 خورشیدی كتاب اسناد مرتبط با كودتای 28 مرداد را منتشر كرد كه در این اسناد به وقایع سال ‌های 1951 تا 1954 میلادی(1329 تا 1332 خورشیدی) می ‌پردازد و حوادث پیش از كودتا، عملیات سرنگون كردن دولت مصدق و وقایع پس از آن را در بر می‌گیرد.

پیش از این موضوع نیز در 2013 میلادی سازمان سیا با خارج كردن اسنادی از طبقه ‌بندی محرمانه به نقش خود در آن كودتا اعتراف كرده بود.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور واكاوی علت ها و هدف های دولت آمریكا از انتشار اسناد مرتبط با كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی و بررسی محتوای آنها با «مجید تفرشی» تاریخ نگار، سندپژوه در آرشیو ملی بریتانیا و تحلیلگر تاریخ معاصر ایران به گفت وگو پرداخته است.

**ایرنا: پیش از انتشار این اسناد در میان پژوهشگران، آمریكا در كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی، چه نقشی داشت؟
***تفرشی: مساله جنبش ملی شدن صنعت نفت، حوادث مختلف در دولت محمد مصدق، روند حوادث منتهی به سقوط دولت، كودتای 28 مرداد و نقش دولت آمریكا در این موارد در 64 سال اخیر، بازتاب های مختلف و روایت های متناقضی در میان محققان داخلی و خارجی داشته است. پژوهشگران داخلی با توجه به نوع نگاه خویش به بررسی نقش آمریكا در این مقوله پرداخته ‌اند. در حالی كه روایت تاریخی چهار دیدگاه چپ‌گرا، سلطنت‌ طلب، مذهبی و ملی در طول دهه‌ های اخیر دچار دگردیسی شده و تغییراتی یافته است و هر یك از این چهار نوع نگاه، روایتی متفاوت از دیگران را ارایه می‌كند.

تاریخ ‌نگاری چپ‌ گرا معتقد بود دولت مصدق به دلیل محافظه‌ كاری در برابر دربار و حامیان غربی آن و بی اعتنایی به همسایه شمالی، نتوانست مانع نفوذ خارجی شود و عوامل سازمان سیا آمریكا و سازمان اطلاعات و جاسوسی انگلیس دلایل و مجریان اصلی سقوط دولت مصدق و وقوع كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی بودند و همه عناصر داخلی موثر در مسیر سرنگونی دولت مصدق نیز دست نشانده آمریكا تلقی می‌شدند.

این نگاه تا میزانی در تاریخ ‌نگاری ملی‌گرا نیز وجود دارد. با این تفاوت كه در این نحله از تاریخ نگاری، محمد مصدق و دولت او، به طور كلی عاری از هرگونه اشتباه و رفتار غلط بود و اگر دخالت نیروهای بریتانیایی و آمریكایی و مزدوران آنان نبود، این دولت با موفقیت و اقتدار به راه خود در جهت تثبیت ملی شدن صنعت نفت ادامه می داد. در این نوع نگاه همه مخالفان و منتقدان مصدق وابسته به بیگانگان تلقی می‌شوند.

دولت مصدق از منظر تاریخ ‌نگاری مذهبی بیشتر بر پایه اشتباه ها و كوتاهی‌ های خود سرنگون شد و دخالت خارجی وقتی توانست محقق شود كه دولت به ویژه در نیمه دوم خود به متحدان بانفوذ و مقتدر مذهبی اولیه خود و عموم مردم طرفدار آن پشت كرد و نزدیك شدن تدریجی به نیروهای چپ، راه خودسری در پیش گرفت.

دخالت نیروهای خارجی از نظر تاریخ ‌نگاری سلطنت طلب یا وجود نداشته است و اگر برای تقویت نیروهای داخلی مخالف مصدق وارد شد، نقش بنیادین و تاثیرگذاری در روند سقوط او نداشت و درباره آن اغراق صورت گرفته است و مردم در اعتراض به سوء نیت و عملكرد غلط دولت مصدق و ادامه غیرقانونی آن در روزهای 25 تا 28 مرداد 1332 خورشیدی قیام كردند و به طور كلی كودتایی هم علیه آن دولت رخ نداده است.

چنان كه ملاحظه می‌شود، در میان محققان نگاه یكسانی درباره روند سقوط دولت مصدق و نقش آمریكا وجود ندارد. با وجود این، تاریخ نگاری ملی‌گرا وجه غالب تاریخ نگاری جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و كودتای 28 مرداد محسوب می شود.

**ایرنا: اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریكا درباره كودتای 28 مرداد چه محورهایی را پوشش می دهد؟
***تفرشی: این كتاب یك هزار صفحه ‌ای از اسناد در واقع مجموعه دومی از گزارش ‌های مختلف رسمی دولتی آمریكا به شمار می رود كه شامل تحول های ملی شدن صنعت نفت، دولت مصدق و كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی می شود. در این مجموعه اسناد به روند «دگرگونی های داخلی، شكل گیری و آرایش نیروهای سیاسی و عناصر تاثیرگذار بر آن، روند تطور نگاه آمریكا و شریك انگلیسی آن، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در معادله های داخلی و خارجی، بن بست مذاكره های نفت و رسیدن به تصمیم‌گیری ‌ها در واشنگتن برای تغییر دولت مصدق و تلاش برای اعمال نفوذ بر این تحول ها و یارگیری در جناح ‌های داخلی» پرداخته شده است.

**ایرنا: این اسناد چه اهمیت و ویژگی‌هایی دارد؟
***تفرشی: اسناد مختلف این مجموعه نیز مانند همه اسناد دولتی، بنا به دقت، دامنه، عمق و اعتبار خبری و تحلیلی آن از بُعد استنادی یا گمانه ‌زنی از ارزش یكسانی برخوردار نیستند. از این نظر، نباید همه این گزارش ‌ها را به صورت یكسان فاقد ارزش یا با ارزش بالا دانست. در واقعه نباید از نظر اعتبار و اهمیت درباره آنها به یك شكل قضاوت كرد. ضمن آن كه این اسناد تاریخی بیش از آن كه در كل نگاه به مساله تاثیرگذار باشند، در جزییات حوادث مهم و حایز اهمیت هستند.

**ایرنا: مهمترین حوادث مستتر تاریخی كه از این مجموعه اسناد به دست می‌آید، كدام هستند؟
***تفرشی: در این اسناد به طور كلی به «سیر تحول های داخلی، نقش احزاب، گروه های تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی، ارتباط دولت مصدق با گروه ‌های متحد و منتقدان وی، نقش مطبوعات موافق و مخالف دولت، اصناف، روحانیت، نقش ادوار شانزدهم و هفدهم مجلس شورای ملی در موضوع ملی شدن نفت، دولت مصدق تا انحلال مجلس، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در تلاش برای تضعیف و رویارویی با دولت مصدق، تغییر تدریجی نگاه روحانیت و جامعه سنتی هوادار آن به روند كار دولت و آماده سازی شرایط مختلف برای تسریع در روند سقوط دولت» بررسی شده است. در گذشته كلیات این حوادث در موارد مختلف آشكار بود اما جزییاتی كه در این اسناد وجود دارد، برای تكمیل تاریخ نگاری این حوادث مهم هستند.

**ایرنا: آمریكا با چه دلیل ها و هدف هایی این اسناد را منتشر كرده است؟
***تفرشی: نزدیك به 40 سال است كه دولت‌ های آمریكا و انگلیس تحت فشار منتقدان سیاست خارجی خود و محققان مستقل قرار دارند تا اسناد مربوط به تحول های سال ‌های ملی شدن و سرنگونی دولت مصدق را از طبقه بندی آزاد و منتشر كنند. دولت انگلیس تاكنون درباره تحول های 28 مرداد به صورت كامل و تا میزانی در ارتباط با رخدادهای ملی شدن صنعت نفت از این كار سر باز زده است. آمریكایی ‌ها تا پیش از این، یك مجموعه مشابه در این موضوع از اسناد دولتی را منتشر كردند و همچنین گزارش تفصیلی سازمان سیا نوشته «دونالد ویلبر» ایران شناس سرشناس عضو این نهاد به وسیله روزنامه نیویورك تایمز افشا و منتشر شد.

اسنادی كه اینك آزاد شده، نتیجه فشار منتقدان سیاست خارجی آمریكا و محققانی است كه خواستار اعمال قانون و رفع ممنوعیت برای دسترسی آزادانه به اسناد دولتی هستند. انتشار این اسناد به معنای در دسترس بودن همه مدارك مربوط به تحول هایی كه ما در نظر داریم، نیست. چون هم اسناد منتشر شده گزینشی هستند و این اسناد نیز از نظر محتوا و برخی اسامی دچار سانسور و حذف هستند. انتشار این اسناد می توانست بسیار زودتر صورت بگیرد. سال ‌ها وجود این مجموعه اسناد انكار می ‌شد. در دوره ‌هایی نیز به دلیل ها و نیت های سیاسی داخلی و خارجی از انتشار این مجموعه خودداری می كردند. برای نمونه در2 تا سه سال گذشته، خواست دولت انگلیس و ترس از تاثیرگذاری انتشار آنها در مذاكره های هسته ‌ای با ایران، موجب تعویق بیشتر در انتشار اسناد شد.

به بیان دیگر، «انتشار اسناد تاریخی» وظیفه قطعی و مسلم دولت آمریكا نیست اما انتشار گزینشی این مجموعه اسناد به دلیل خودداری و دوری از انجام دادن وظیفه قانونی آمریكا از آزادسازی همه اسناد صورت گرفته است.

**ایرنا: انتشار اسناد كودتای 28 مرداد1332 چه كمكی به پژوهشگران این حوزه می كند؟
***تفرشی: این اسناد در تشریح و توضیح جزییات حوادث مختلف سال‌ های 1329 تا 1332خورشیدی، اطلاعات مهمی درباره افراد و گروه ‌های مختلف درگیر در حوادث، گفت وگوهای پشت پرده به ویژه در دربار ایران و دولت های لندن و واشنگتن و روند شكل گیری اتحاد ضد محمد مصدق در داخل و خارج كشور مهم در اختیار پژوهشگران قرار می دهند. در این اسناد به شكل گیری تدریجی تعامل میان مصدق و نیروهای چپ حامی شوروی توجه زیادی شده است. بسیاری از این موضوع ها از خلال اسناد به جا مانده داخلی ایران چندان به دست نمی‌آید.

در این اسناد به مخاطره های ادامه دولت مصدق توجه دقیقی شده است. اولویت این خطرها از نظر انگلیس مساله نفت ایران و از دید آمریكایی ‌ها، مساله جنگ سرد و نفوذ شوروی در ایران بود. در این اسناد در كنار گزارش های متقن و قابل اعتماد، تحلیل‌ ها و گمانه ‌زنی ‌هایی نیز از طرف ماموران غربی، جاسوسان و گزارشگران داخلی آنان وجود دارد كه غیرقابل اعتماد و فاقد ارزش استناد و توجه جدی هستند.

**ایرنا: ایران چگونه می‌تواند از این اسناد در راستای منافع بین ‌المللی خود استفاده كند؟
***تفرشی: مطالعه این اسناد و دیگر نمونه ‌های مشابه آن، می تواند اهمیت تلاش برای شكل دادن و تاثیرگذاری در نظرهای تاثیرگذار خارجی در تعامل ها و تقابل های ایران با دیگر كشورها به ویژه جناح متحد آمریكا را نشان دهد. دولت مصدق، به طور كلی به ویژه در نیمه دوم به دلیل شدت گرفتن درگیری ‌ها و بحران ‌های داخلی، برخلاف نیمه نخست از توجه به تعامل با سیاستمداران غربی، نخبگان سیاسی و علمی، رسانه های بین المللی و افكار عمومی در جهان غافل ماند.

لزوم توجه دقیق به روند تغییر آرایش قدرت در عرصه جهانی از دیگر درس ‌های این مجموعه است. تغییر ناگهانی هیات حاكمه در سه قدرت جهانی، روی كار آمدن «دوایت آیزنهاور» و جمهوری خواهان در آمریكا، روی كار آمدن مجدد «وینستون چرچیل» و محافظه كاران در بریتانیا و مرگ «ژوزف استالین» و آغاز نبرد قدرت در اتحاد جماهیر شوروی، مسایل مهم و تاثیرگذاری بودند كه دولت مصدق به اندازه لازم و كافی به آنها توجه نكرد.

از طرف دیگر، این اسناد نشان می ‌دهد كه چگونه از یك طرف دولت مصدق با مماشات نكردن با نیروهای منتقد در عمل راه را برای دخالت خارجی تسهیل كرد و از جهت دیگر، رسیدن مخالفان و منتقدان داخلی به این نتیجه كه دولت حاكم باید به هر هزینه ای سرنگون شود، چگونه می تواند به منافع ملی لطمه بزند و باز راه را برای دخالت خارجیان در حوادث داخلی كشور تسهیل و تسریع كرد.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9370**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.