بیم و امید زلزله در تهران

پائیز امسال را شاید بشود از «زلزله خیزترین» پائیزها نامید، مركز لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران گزارش داده كه یك هزار و 40 زمین لرزه در مهرماه و بیش از یك هزار و 850 مورد طی آبان ماه جاری در كشور رخ داده كه بزرگی 10 مورد از زلزله های مهر و 48 مورد از زلزله های آبان بیش از 4 ریشتر بوده است.
بزرگ ترین زلزله سال جاری با بزرگی 7.3 ریشتر 21 آبان ماه در حوالی ازگله(سرپل ذهاب) استان كرمانشاه روی داد كه تلفات جانی و خسارت های مالی بسیاری نیز برجای گذاشت.
آخرین ماه پائیز نیز تقریبا همه روزه با اخباری از زمین لرزه در كشور در مقیاس های متفاوت همراه بوده است.
این اخبار یك بار دیگر بحث زلزله قریب الوقوع در تهران را به میان كشیده كه این امر موجب شكل گیری پرسش های مختلفی در محافل عمومی و خصوصی از جمله اینكه «آیا زلزله بزرگ در پایتخت روی می دهد» و «بروز زلزله قابل پیش بینی است» شده است.
مركز لرزه نگاری كشوری با صدور اطلاعیه ای شایعات وقوع زمین لرزه در نقاط مختلف كشور را تكذیب كرد، اگر چه میزان آمادگی پایتخت در مقابل زلزله هنوز یكی از بحث های پرچالش است.

* تهران و پارك های بحران
مدیركل مدیریت بحران استانداری تهران دراین خصوص به خبرنگار ایرنا گفت كه تهران به دلیل كمك رسانی به زلزله زدگان كرمانشاه هنوز در حالت آماده باش به سر می برد.
حسین الماسی مفیدی، همچنین از احداث «پارك های بحران» در تمامی شهرهای استان تهران ظرف یك سال آینده خبر داد و افزود: این پارك ها بر اساس مصوبه شورای هماهنگی مدیریت بحران استان تهران و با هدف استفاده در مواقع اضطراری و بروز بحران احداث خواهند شد.
وی اظهار كرد: این پارك ها كه قرار است زمین موردنیاز آنها بعد از هماهنگی اداره كل راه و شهرسازی و منابع طبیعی استان تهران در اختیار شهرداری ها قرار گیرد، چندمنظوره هستند.
به گفته وی، فضای سبز، مجموعه های(ست) ورزشی، سرویس های بهداشتی و حمام در این پارك ها احداث و استفاده از چادر و كانكس های تاشو نیز برای مواقع بحران برای استفاده در ا ین امكان، پیش بینی شده است.
فرمانداران 16 شهرستان استان نیز به گفته مدیركل مدیریت بحران استانداری تهران، مكلف شده اند مقاوم سازی بناها را در دستور كار قرار داده و بر روند احداث منازل جدید شهری و روستایی نظارتی دقیق و مبتنی بر معیارهای فنی و كارشناسی داشته باشند.

* زمان وقوع زمین لرزه
درشرایطی كه پیش بینی زمان و مكان وقوع زمین لرزه به یكی از مباحث موردتوجه اقشار مختلف مردم تبدیل شده، مدیركل مدیریت بحران استانداری تهران تاكید می كند، زمین لرزه از جمله مخاطرات طبیعی است كه تاكنون زمینه علمی برای پیش بینی زمان و مكان دقیق وقوع آن، فراهم نشده است.
به گفته الماسی مفیدی، برهمین اساس عقلانی است كه به جای اندیشیدن و توجه به شایعات مربوط به تعیین زمان زلزله، تلاش خود را معطوف برنامه ریزی برای حفظ آمادگی در مواجهه با وقوع این قبیل حوادث طبیعی كنیم.
وی افزود: ایجاد سوله و تامین ماشین آلاتی چون جرثقیل، لودر، گریدر و همچنین بیمارستان های صحرایی از جمله ملزوماتی است كه در صورت وقوع حوادث طبیعی نقش مهمی در امدادرسانی و اسكان موثر آسیب دیدگان در كمترین زمان ممكن دارد.
الماسی مفیدی اظهار كرد: بر اساس مصوبه ستاد بحران استان تهران، در صورت وقوع زلزله احتمالی همه شهرهای استان تهران و استان های كشور تكلیف دارند امكانات خود را برای كمك به آسیب دیدگان بسیج كنند.
وی تصریح كرد: در صورت وقوع حادثه احتمالی، با توجه به وضعیت فعلی شهر تهران تنها كاری كه می توان انجام داد، آمادگی سریع برای آواربرداری است، چراكه برای خانه های چندین طبقه در كوچه ها و معابر كم عرض، نمی توان كار خاصی را در لحظات اولیه وقوع حادثه انجام داد.
به گفته وی، ابته باید روند نظارت بر ساخت و سازها را با جدیت و دقت بیشتری دنبال كنیم به نحوی كه مقاوم سازی ساختمان های بلندمرتبه نیز در اولویت قرار گیرد.

* گسل هایی به درازای تاریخ
27 مارس 1830 میلادی (1208 شمسی) زلزله ای به بزرگی 7.1 ریشتر ‌منطقه دماوند - شمیرانات را لرزاند و شرق تهران را كاملا ویران كرد.
سایت مدیریت بحران استانداری تهران دراین خصوص نوشته كه در این زلزله حدود 70 روستا تخریب و تنها در دماوند بیش از500 نفر كشته شدند. در تهران هم بسیاری از ساختمان ها فرو ریخت و حدود 30 نفر جان خود را از دست دادند.
دراین گزارش، میزان خسارت های مالی این حادثه در تهران 500 هزار تومان برآورد شده است.
براساس این گزارش، این زمین لرزه در باكو(كشور آذبایجان) نیز احساس شده و پس لرزه های شدیدی به دنبال داشت كه در تهران هراس بسیاری را ایجاد كرده و باعث شد نه تنها بخش بزرگی از جمعیت تهران، بلكه حتی دربار سلطنتی نیز در چادر زندگی كنند.

* بافت فرسوده شهر با 3 میلیون جمعیت
اكنون و 187 سال بعد از آخرین زلزله مهیب تهران، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران معتقد است: اگر در تهران زلزله ای روی دهد، یك فاجعه تاریخی به بار خواهد آمد.
احمد صادقی افزود: این حرف مبنای علمی دارد زیرا 5 گسل تهران كه سابقه تاریخی در زلزله های بزرگ و توان تخریب بالایی دارند، اكنون فعال شده اند به طوری كه در طول هفته لرزه هایی دارند كه چون خفیف است، احساس نمی شود.
به گفته وی، معمولا میانگین دوره های ادواری زلزله های بزرگ 150 تا 200 سال است.
صادقی، مهمترین نگرانی از وقوع زلزله در كلانشهر تهران را وجود بافت های فرسوده می داند كه حدود 30 درصد جمعیت شهر با 3 میلیون نفر را در خود جای داده است.
وی تصریح كرد: پیش بینی شده در صورت وقوع زمین لرزه در تهران، یك پنجم كشته ها مربوط به بافت فرسوده باشد كه رقم بسیار بالایی است، بنابراین اگر قرار باشد در شهر تهران كار اساسی برای آمادگی در برابر زلزله صورت گیرد باید در این بخش باشد.
صادقی افزود: در بافت فرسوده مراكز جعیتی مانند مدارس با عمر بیش از 40 سال و بیمارستان های با عمر بیش از 60 سال نیز وجود دارد به این معنی كه در زمان حادثه از این بیمارستان ها نمی توان استفاده كرد، علاوه بر این مراكز دولتی كه باید امدادرسانی در زمان حادثه را انجام دهند همچون هلال احمر و اورژانس نیز بعضا ساختمان هایی فرسوده دارند كه در ارزیابی ها معلوم شده مقاوم نیستند.
درهمین ارتباط، «شریان های حیاتی شهر تهران اعم از شبكه گاز، آب و برق» نیز از دیگر مواردی هستند كه رییس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، آنها را ناایمن می داند.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران همچنین درباره ایمنی ساختمان های بلندمرتبه پایتخت نیز گفت كه در صورت رعایت اصول «آیین نامه 2800» در ساخت و ساز و نظارت كافی سازمان نظام مهندسی، استفاده از كارگر ماهر و مصالح استاندارد، به طور طبیعی نباید نگرانی از بابت ساختمان های بلندمرتبه وجود داشته باشد اما مطالعات نشان می دهد كه 30 درصد ساختمان های نوساز به دلیل رعایت نكردن این اصول مقاوم نیستند و در ردیف بافت های فرسوده قرار دارند.

* در انتظار سامانه هشدار
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در ادامه از ساختار سازمان مدیریت بحران كشور نیز انتقاد كرد و گفت: این سازمان ضمانت اجرایی ندارد و نمی تواند به صورت قهری برخورد كند، از آن گذشته مدیریت بحران در تصمیم سازی ها حضور ندارد و عضو شوراها و كارگروه هایی چون كمیسیون ماده 100 و ماده 5 نیست و پروژه های بزرگ عمرانی ملزم نیستند پیوست مدیریت بحران را در طرح هایشان داشته باشند كه این مساله را شاید بتوان از حلقه های مفقوده در طرح ها دانست.
وی تصریح كرد: متاسفانه موضوع مدیریت بحران از اولویت های مدیریتی در كشور نیست و دیدگاهی كه نسبت به مدیریت بحران وجود دارد، مقابله ای است و ساختار و نقش آن در حوزه پیشگیری و آمادگی نیز بسیار كم است.
صادقی اما معتقد است در سال های اخیر برای كاهش آسیب های ناشی از زلزله در تهران، با استفاده از تجارب جهانی، كارهای بزرگی در تهران انجام شده و یا در حال انجام است.
وی افزود: راه اندازی سامانه هشدار سریع زلزله كه می تواند این حادثه را در حدود 10 ثانیه پیش از وقوع اطلاع دهد مطالعه شده كه از این سیستم می توان برای قطع گاز، برق و آب و خروج مترو از مدار استفاده كرد.
صادقی خاطرنشان كرد: با استفاده از این سامانه می توان از طریق پیامك به شهروندان اطلاع رسانی كرد كه پناهگیری ساده انجام دهند، این مساله از آن جهت حائز اهمیت است كه بر اساس مطالعات با آموزش پناهگیری می توان یك درصد از تلفات زلزله را كاهش داد؛ كه این آمار در تهران جمعیتی حدود 100 هزار نفر را دربرمی گیرد كه رقم بسیار بالایی است.
وی اضافه كرد: البته به دلیل نبود منابع مالی و اولویت نداشتن طرح هایی از این دست، سامانه هشدار زلزله نیمه كاره مانده و هنوز به بهره برداری نرسیده است.
تشكیل گروه های محلات و ارائه آموزش و تجهیزات به آنها و اجرای طرح «مدرسه آماده»، مركز فرماندهی مدیریت بحران شهر تهران با حداقل 15 سامانه برخط ، ساخت 120 پایگاه مدیریت بحران در نواحی شهر تهران، ساخت و ذخیره حدود 300 هزار قلم تجهیزات امدادی در 22 پایگاه مدیریت بحران در مناطق نیز از دیگر اقداماتی است كه به گفته این مقام مسئول در تهران اجرایی شده است.
وی افزود: نقشه گسل های تهران تدقیق و پارسال به تصویب شورای عالی شهرسازی رسیده كه اكنون مبنای ساخت و ساز روی گسل ها است و قرار است مركز مطالعات و تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ضابطه ساخت و ساز روی گسل ها را هر چه سریعتر آماده و ابلاغ كند.
صادقی تاكید كرد: اما باید به این مساله توجه داشت كه این اقدامات در سطح مدیریت شهری است و زلزله تهران در صورت وقوع آنقدر وسیع خواهد بود كه خارج از توان مدیریت شهری است و مدیریت ملی باید برای آن برنامه ارائه دهد.

*مانورهای رنگی ممنوع
عضو هیات علمی دانشكده شهرسازی دانشگاه تهران نیز در همین رابطه گفت: پیگیری واقعیت یا عدم واقعیت احتمال وقوع زلزله در شهر تهران، یك انحراف جدی از اصل مسئله است؛ حقیقت این است كه زمین لرزه قابل پیش بینی نیست، هرچند كه آمار و ارقام و مرور سوابق و بازه های زمانی وقوع این گونه حوادث، تخمین های مختلفی را در این خصوص به دست می دهد اما در هر لحظه با احتمال وقوع زمین لرزه در یكی از شهرهای كشور مواجه هستیم.
به گفته پارسا ارباب، اگر واقع بین باشیم باید احتمال وقوع زلزله را بسیار جدی بگیریم و حقیقتا برای آن آماده شویم، نه اینكه یك ماه در سایه وقوع حوادث مشابه، كمی به تكاپو بیفتیم و دوباره به خواب عمیق فراموشی فرو رویم.
این استاد دانشگاه با تاكید بر اینكه تهران آمادگی لازم برای مواجهه با زمین لرزه را ندارد، تصریح كرد: آمادگی در برابر زلزله را نباید با مانور و شبیه سازی های رنگی خبری و تبلیغاتی اشتباه گرفت و خود را فریب داد.
وی تاكید كرد: واقعیت این است كه نه تنها پایتخت بلكه بسیاری از شهرهای كوچكتر به هیچ عنوان از آمادگی اولیه برای مواجهه با بحران ها و حوادث طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان و آتش سوزی برخوردار نیستند، به طوری كه وقوع حوادث مشابه در سایر شهرها یا وقایعی با مقیاس كوچكتر در شهر تهران خود گویای همین واقعیت تلخ است.
وی اضافه كرد: هنوز در كشور در ارتباط با اسكان موقت از نقطه نظر نوع برنامه ریزی، مدیریت و ابعاد و الگوهای فنی، مهندسی و ساختمانی، هیچ طرح و برنامه مدون و مورد اجماع و وفاقی وجود ندارد.
به گفته این استاد دانشگاه، تهران به عنوان پایتخت و مركز راهبرد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و جمعیتی، به یك آمادگی اولیه در سطح یك شهر نسبتا بزرگ معمولی نیز مجهز نیست و با وجود وسعت و گوناگونی مراكز و توسعه های شكل گرفته، به هیچ عنوان با شهرهایی كه تاكنون تجربه وقوع زمین لرزه در آن ها را داشته ایم، قابل مقایسه نیست و به همین دلیل احتمال وقوع زمین لرزه های با قدرت بیشتر، نسبت به تجارب دهه های اخیر، این گستردگی و پیچیدگی را به یك چالش و تهدید جدی و اساسی تبدیل می كند.
ارباب با بیان اینكه آسیب پذیری تهران از زوایای مختلفی قابل بررسی است، اظهار كرد: مطالعات نشان می دهد از یك سو زیرساخت ها، تجهیزات و تاسیسات كلیدی و حیاتی شهر كه اهمیت به سزایی به ویژه در دقایق و ساعات اولیه وقوع بحران از نظر ارائه خدمات، دارند مطرح هستند و از سوی دیگر بافت ها و مراكز سكونت و فعالیت كه در لحظه وقوع بحران، جمعیت شهر را در خود جای داده اند، بر همین اساس كم و كیف این مراكز جمعیتی بر نوع و میزان آسیب پذیری شهر تهران اثرگذار خواهد بود.
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران، با اشاره به زمین لرزه های بزرگ كشور گفت: زلزله های بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، قائن، بم، زرند، اهر و ورزقان و كرمانشاه نشان داده كه به طور متوسط در بازه های كمتر از 10 سال، حداقل یك زلزله با بزرگی بیش از 6 ریشتر، با آسیب و تلفات جدی در كشور همراه بوده است.
وی با تاكید بر اینكه مكان بعدی وقوع زلزله مشخص نیست، تصریح كرد: اما مهم این است كه چقدر از تجربه های تلخ گذشته به عنوان یك فرصت برای آمادگی بیشتر استفاده كرده ایم.
ارباب تاكید كرد: مهمترین مسئله، اتخاذ یك سیاست روشن، یكپارچه و فراگیر است كه در سایه آن، یك اهتمام همگانی نه بخشی، هماهنگ نه متعدد و همیشگی نه مقطعی، شكل گرفته و مورد پیگیری دائمی قرار گیرد.
وی ادامه داد: اطلاع رسانی و آموزش در این زمینه بسیار حائز اهمیت است، این باور باید نهادینه شود كه وقوع زلزله از هر زمان دیگری به ما نزدیك تر است و اگر اقدامی صورت نگیرد، تجربه های تلخ گذشته قطعا تكرار خواهد شد.
وی تصریح كرد: در صورت رسیدن به این باور است كه تعهد لازم در بحث پیشگیری و آمادگی شكل خواهد گرفت و مادامی كه این باور و تعهد عمومی وجود نداشته باشد، تمامی برنامه ها و سرمایه گذاری ها، فاقد كارآمدی لازم هستند.
ارباب اضافه كرد: گام بعدی در سایه این باور و تعهد، شناسایی مسائل و سپس تعریف اولویت های شهر تهران با نگاه به جمیع امكانات و محدودیت های بالفعل و بالقوه است، این چنین می توان به تدوین یك چشم انداز مشخص برای تمامی اركان مجموعه چرخه مدیریت بحران در كلانشهر تهران، شامل پیشگیری، كاهش، آمادگی، واكنش و نهایتا جبران، امیدوار بود كه به واسطه راهبردهای عینی و مقتضی به جد و گام به گام در قالب یك فرآیند تدریجی اما دائمی مورد پیگیری قرار گیرد.
وی افزود: البته نتیجه اقدامات پیشگیرانه شاید بیش از 10 سال دیگر مشخص شود، مثلا در شهرهای ژاپن، زلزله به یكی از بدیهی ترین وقایع ماهانه و سالانه ساكنان تبدیل شده و تجربه این شرایط در عمل، برای ایشان تقریبا امری عادی شده است اما باید در نظر داشت توكیو یك شبه به امن ترین شهر جهان در رتبه بندی بین المللی تبدیل نشده است.
در روزهای اخیر مناطقی در كشور از جمله كرمان، البرز، قزوین، اردبیل، كرمانشاه، خوزستان، خراسان رضوی، یزد و اصفهان لرزیده اند. آیا نگرانی وقوع زمین لرزه از پایتخت 10 میلیونی رخت برمی بندد؟
تهرام 9754**1625
گزارش: نادره وائلی زاده - انتشار: محسن فتاحی