محصولات تراریخته از انواعی از گیاهان به دست می آید كه با هدف بهینه‌سازی محصول و ایجاد صفات مطلوب مانند مقاومت به آفات و تحمل شرایط خشكی یا كیفیت برتر محصول از طریق فناوری مهندسی ژنتیك ایجاد می‌شوند.
كشت این گیاهان مزایای متعددی را برای تولیدكنندگان (كشاورزان) و حتی مصرف كنندگان به همراه دارد. برای مثال علاوه بر اینكه محصول بیشتری عاید تولیدكننده می‌شود، میزان استفاده از آفت‌كش و علف‌كش نیز به مقدار قابل توجهی كاهش می یابد كه این مساله علاوه بر موثر بودن در حفظ سلامت كشاورزان، به لحاظ اقتصادی نیز بسیار به صرفه است؛ زیرا آنان را از معرض سموم شیمیایی دور نگه می‌دارد.
این امر برای مصرف كنندگان از نظر تامین غذای ایمن حاصل از كاهش استفاده از مواد شیمیایی در تولید محصولات كشاورزی با قیمت پایین‌تر موثر است.
با وجود فواید بسیار زیاد محصولات تراریخته و نیزسطح زیر كشت 185 میلیون هكتاری آنها برای تولید غذا سالم با كارایی بیشتر، تولید ملی این محصولات در داخل كشور با جنجال رسانه ای وسیعی روبرو شده است.
با وجود اینكه بیش از 20 سال از تجاری سازی و مصرف این محصولات می‌گذرد تاكنون هیچ مستندی مبنی بر اثر منفی محصولات زراعی اصلاح نژاد شده، گزارش نشده و تحقیقات علمی گسترده‌ای ایمن بودن این محصولات را تایید كرده است. گزارش منتشر شده اتحادیه اروپا پس از 25 سال تحقیق روی محصولات تراریخته، نشان می دهد این گیاهان تولید شده توسط زیست فناوری به اندازه محصولات حاصل از فناوری‌های سنتی ایمنند.
بنابراین باید دلیل این رویكرد بیش از حد محتاطانه در برابر محصولات تراریخته را در اهداف گروه‌های علاقه‌مند به مخالفت با فناوری در كشور جست و جو كرد.
به طور ظاهری بحث بی‌پایان در مورد آسیب احتمالی محصولات تراریخته در كشور یاد‌آور داستان معروف «مونتی پایتون» است كه در آن «جان كلیز» در حال تلاش برای بازگرداندن طوطی مرده به فروشنده است و با وجود همه شواهد واضح، استدلال می‌كند پرنده زنده است!
باید به فرصت‌هایی كه تاكنون با نپذیرفتن محصولات تراریخته از دست داده‌ایم توجه كنیم كه كاهش قابل توجه درآمد كشاورزان، افت بهره‌وری كشاورزی، از دست دادن مزایای سلامت و درنتیجه افزایش سوء تغذیه و بسیاری از فواید دیگر را شامل می‌شود.
نتایج تحقیقات فشرده‌ای كه در 15 سال اخیر در ارتباط با ایمنی محصولات تراریخته انجام شده است نشان می‌دهد این محصولات به هیچ عنوان بیشتر از ارقام معمول غیر تراریخته ضرری ندارند و به اندازه آنها ایمنند.
بنابراین اكنون زمان آن است كه به جنبه دیگر این معادله نگاه كنیم و به مزایای پذیرش و كشت این محصولات توجه داشته باشیم.
طبق گزارش سازمان خواروبار و كشاورزی ملل متحد (فائو) 90 درصد مساحت كشور ایران در نواحی خشك و نیمه‌خشك قرار دارد و به طور تقریبی یك سوم زمین‌های ایران قابلیت كشاورزی دارند اما به دلیل خاك نامرغوب و توزیع نامناسب آب در بیشتر زمین‌های قابل كشت كشاورزی نمی‌شود.
توسعه واریته‌های جدید گیاهی با نیاز آبی پایین و تولید واریته‌های متحمل به خشكی و گرما با كارایی بهتر از نظر مصرف آب می‌تواند به افزایش تولید غذا در چنین شرایطی كمك كند.
فقط شمال و شمال‌غرب ایران خاك حاصلخیز دارد كه در این مناطق نیز محصولات با تنش‌های زیستی بیشتری مثل آفات حشرات، بیماری‌های قارچی و تهاجم گونه‌های سمی روبرویند.
بنابراین تولید محصولات زراعی تراریخته مقاوم به آفات و بیماری‌ها می‌تواند بازدهی تولید محصول را به مقدار قابل توجهی افزایش دهد.
علاه بر این كشاورزی اغلب متهم به از بین بردن تنوع زیستی می شود؛ بنابراین استفاده از زمین‌های مازاد برای افزایش تنوع زیستی، حفظ جنگل‌های طبیعی و جلوگیری از قطع درختان جنگلی یا تخلیه تالاب‌ها برای ایجاد زمین‌های زراعی یكی از مهمترین نتایج حاصل از كشت محصولات زراعی مقاوم به علف‌كش و مقاوم به آفات است.
برای حفظ سطح بازدهی محصولات كشاورزی، كشاورزان باید مصرف مواد شیمیایی خود را برای كشتن آفات افزایش دهند یا محصولات زیر كشت را به طور متناوب تغییر دهند.
علاوه بر این كشت متراكم، تغییرات آب و هوایی غیرمنتظره نیز محدودیت‌های بیشتری برای تولید محصولات كشاورزی به همراه خواهد داشت؛ از جمله اینكه نیاز به كشت سریع و كارآمد برای تطبیق محصولات با شرایط محلی افزایش می‌یابد و اگر كشاورزان ما در این زمینه شكست بخورند، استفاده از مواد شیمیایی كودی بالا می رود و كشور بیش از پیش به واردات وابسته می شود.
منتقدان به محصولات تراریخته در حوزه زیست محیطی ادعا می‌كنند كشت محصولات تراریخته سبب كاهش تنوع زیستی می شود؛ در حالی كه نتایج مطالعات در سال 1997 نشان داده است گیاهان تراریخته هیچ‌گونه اثر سویی روی موجودات غیرهدف ندارند و تا به حال هیچ تاثیر مضری از سوی محصولات تراریخته مقاوم به حشرات روی اكوسیستم خاك و میكروب‌ها و سایر موجودات در اكوسیستم‌های خاك زیر زمین گزارش نشده است.
همچنین سازمان «اف.اس.یی» در انگلیس كه تاثیرات بالقوه محصولات تراریخته مقاوم به علف‌كش را بر تنوع زیستی در زمین‌های زراعی بررسی می كند اعلام كرد تغییر اساسی در مدیریت كشاورزی بیشتر از فناوری مورد استفاده در پرورش یك محصول اثر آن محصول را بر تنوع زیستی تعیین می‌كند.
نتایج مطالعات در سال 1987 موید این مطلب است كه اثرات سوء كشاورزی سنتی روی تنوع زیستی شدیدتر از هر عامل دیگر است.
** محصولات تراریخته در ایران
برای بسیاری از پژوهشگران روشن است كه مهندسی ژنتیك و استفاده از محصولات تراریخته نه فقط موجب كاهش تنوع زیستی نمی شوند بلكه از طریق ایجاد لاین ها و ارقام جدید و كاهش مصرف سموم و كاهش نیاز به اراضی بیشتر برای تولید همان میزان محصول موجب افزایش تنوع زیستی نیز می شوند.
واضح است روند تصمیم‌گیری در مورد محصولات تراریخته در كشور تا امروز بر اساس علم نبوده و تبلیغات منفی گروه‌های ذینفع كه منافع خاص خود را دارند در نوع برخورد با این محصولات دخیل بوده است.
اما اینكه در آینده نیز سازمان‌های تصمیم گیری به این الگو مبتنی بر شواهد غیرعلمی متكی باشند، بسیار نگران كننده است؛ بنابراین وقت آن رسیده است كه به مزایای محصولات تراریخته اعتراف كنیم.
گروه‌هایی در كشور كه از تخریب محصولات تراریخته و انتشار اطلاعات غلط درباره آنها سود می‌برند كسانی نیستند كه نگران هزینه‌های نادیده گرفتن این محصولات باشند؛ همچون هزینه‌های بیشتری را كشاورزان، تولیدكنندگان و مصرف كنندگان در كشور خواهند پرداخت.
از این رو، اینكه تا به امروز محصولات تراریخته داخل كشور تولید نشده‌اند به علت تردید در سلامت این محصولات نیست بلكه مساله در برخورد منفعلانه سیاستگذاران با گروه‌هایی است كه با هدف تامین منافع شخصی به ناسالم بودن محصولات تراریخته اصرار می‌ورزند. این مساله با توجه به اینكه در یك سال گذشته شاهد واردات بیش از پنج میلیارد دلار محصولات تراریخته به كشور بوده‌ایم روشن است.
در واقع محصولات تراریخته سهم عمده ای از واردات كل كشور را تشكیل می‌دهند و واضح است مافیای واردات نمی‌خواهد محصولات تراریخته در داخل كشور تولید شود و در نهایت این مصرف كنندگان عادی اند كه مزایای این محصولات را دریافت نمی‌كنند و هزینه این اهمال را می‌پردازند.
گیاهان تراریخته، نسبت به بسیاری از آفات یا شرایط نامساعد محیطی مقاومت داشته و دیگر به انواع مختلف سموم و آفت‌كش نیازی ندارند، بجز اینكه یك صفت مثبت به آنها اضافه شده است.
استفاده از این گیاهان علاوه بر بالا بردن مقدار محصول به ازای واحد سطح و افزایش درآمد كشاورزان باعث حفظ حشرات مفید و اكوسیستم طبیعی نیز می‌شود و در عین حال غذایی سالم و بدون مواد شیمیایی مضر را با قیمت ارزان به دست مصرف كنندگان می‌رساند.
جامعه علمی اكنون در مورد سلامت محصولات تراریخته به توافق رسیده و آنچه در جریان است یك بازی خصلتی و نامشروع به شمار می رود كه از اصطلاح احتیاط بهره می‌برد و شروع استفاده از فناوری تراریخته را با ایجاد تردید‌هایی ناشی از علت‌های غیر علمی و نامعقول به تاخیر می‌اندازد.
در این صورت باز هم كشور باید هزینه استفاده نكردن از این فناوری را بپردازد.
طوطی مرده، طوطی مرده است؛ هم در داستان مونتی پیتون، هم در علم!
كشاورزی پایدار فقط با حفظ سیستم‌های تولیدی گران میسر نیست. در مقابل سیستم‌های كشاورزی باید از بهترین فناوری‌های موجود در همه مراحل پرورش محصول استفاده كرد.
عقب ماندن از فناوری‌های پیشرفته بویژه در كشاورزی كه در آینده نزدیك بحران های بسیاری برای تامین غذا همراه دارد، می‌تواند برای كشور بسیار فاجعه آفرین باشد.
سوال این است كه چه كسانی مسوولیت ابعاد گسترده این فاجعه را برعهده می گیرند؟
.................................................
* كارشناس ارشد مركز اطلاعات بیوتكنولوژی ایران
تهران- ایرنا- روند تصمیم‌گیری در مورد محصولات تراریخته در كشور تا امروز بر اساس علم نبوده و تبلیغات منفی گروه‌های ذینفع كه منافع خاص خود را دارند در نوع برخورد با این محصولات دخیل بوده است.