مسعود اسدپور در اين يادداشت آورده است:در اين مطلب قصد دارم به چند سوال زير پاسخ دهم:
1) تلگرام چه اهميتي از بعد امنيت ملي دارد؟
جهت درك اهميت تلگرام از بعد امنيت ملي اجازه دهيد به آماري كه توسط سامانه رصد آزمايشگاه شبكه‌هاي اجتماعي دانشگاه تهران از حجم انتشار مطالب منتشر شده در كانالهاي فارسي زبان تلگرام استخراج شده نگاهي بيندازيم:
از ابتداي پاييز 94 (كه امكان ساخت كانال در تلگرام فراهم شده) تا كنون نزديك به 1.15 ميليون كانال ايجاد شده كه از اين ميان سه چهارم آن يعني نزديك به 850 هزار كانال، كانال عمومي و يك چهارم ديگر كانالهاي خصوصي هستند (بيش از نيمي از اين كانالها تنها در سال 96 ايجاد شده اند). از آمار گروهها و چت‌هاي اختصاصي آماري در دست نيست. جهت مقايسه در نظر داشته باشيد كه كل نامهاي دامنه ثبت شده .ir در كشور نزديك به 970 هزار دامنه است.
اين كانالها روي هم رفته قريب به 2 ميليارد مطلب منتشر كرده اند كه 12% آنها بازنشر مطلب از كانالهاي ديگر بوده است. جهت مقايسه، در نظر داشته باشيد كه كل صفحات وب فارسي كه توسط موتورهاي جستجوي ملي منجمله پارسيجو و يوز 'ايندكس' شده اند زير 2 ميليارد صفحه است. وب فارسي بيش از 20 سال است كه در حال فعاليت و توليد محتواست.
جمع كل بازديد مطالب منتشر شده در كانالها به 2 تريليارد بازديد بالغ ميشود! آمارها نشان ميدهد هر مطلب (بهمراه تمام بازنشرهاي آن) در كانالهاي فارسي تلگرام بطور متوسط 1150 بازديد دارد.
طبق اعلام آقاي دوروف مدير تلگرام تعداد كاربران ايراني اين پيام رسان بالغ بر 40 ميليون نفر ميشود. سرانه مطالعه مطالب كانالهاي عمومي و خصوصي تلگرام توسط اين 40 ميليون كاربر ايراني در طول مدت دو سال و نيم فعاليت كانالها نزديك به 50 هزار مطلب بوده است. اگر متوسط زمان مطالعه هر مطلب 60 ثانيه منظور شود، نشان ميدهد هر ايراني در اين مدت بطور متوسط 35 شبانه روز كامل از وقت خود را براي مطالعه اين 50 هزار مطلب صرف كرده است!
ميزان فعاليت كانالها در روزهاي مختلف متفاوت است اما آنچه در روزهاي اخير مشاهده ميشود نزديك به 300 هزار كانال عمومي (حدود 30% كل كانالهاي عمومي) در هر روز نزديك به 2.5 ميليون مطلب منتشر ميكنند و سرجمع حدود 2.5 ميليارد بازديد را رقم ميزنند.
آمار فوق تنها از كانالهاي عمومي تلگرام احصا شده است. اگر به اين اطلاعات، سابقه چت‌هاي خصوصي هر كاربر ايراني، محتواي پيامهاي وي در گروهها و شبكه دوستان هر كاربر ايراني را اضافه كنيم مشخص خواهد شد تلگرام ميتواند علايق و سلايق تك به تك اين 40 ميليون كاربر ايراني را با دقت بالا تشخيص داده و حتي علايق و سلايق ايرانيان غيرعضو تلگرام را با كمك اطلاعات دوستان وي كه بطور متوسط نيمي از آنها در زمره كاربران تلگرام هستند تقريب بزند.
نمونه اين كار قبلا صورت پذيرفته و چند روزي بيش از فاش شدن آن نميگذرد. شركت كمبريج آناليتيكا با آناليز رفتار كاربران فيسبوك توانسته بود در انتخابات رياست جمهوري آمريكا تاثيرگذار باشد. با كنار هم گذاشتن اين اطلاعات اهميت حجم عظيم اطلاعاتي كه در اختيار تلگرام است را از بعد امنيت ملي بيشتر درك خواهيم كرد.
2) دلايل اقبال كاربران ايراني به تلگرام چيست؟
در مورد اقبال كاربران ايراني به شبكه اجتماعي و پيام رسان تلگرام مجموعه اي از دلايل را ميتوان برشمرد:
تشويق رسانه‌هاي داخلي به استفاده از تلگرام در زمان فيلتر كردن شبكه هاي و پيام رسان‌هايي همچون ويچت، وايبر، تانگو و ... شايد به دليل روسي بودن مبدا آن
گرداوري امكانات متنوع همچون ارسال متن، صوت، ويدئو و شكلك در يك برنامه همراه با رابط كاربري بسيار ساده و كارا
قابليتهاي ارتباطي فوق العاده آن با وجود سرعت نامناسب اينترنت در كشور
اطمينان بالاي سرويس تلگرام و خرابي بسيار پايين آن
امنيت نسبتا بالاي آن
امكان مشاركت كاربران در افزايش قابليتهاي تلگرام از طريق ساخت ربات و استيكر
امكان ايجاد رسانه عمومي از طريق ساخت كانال
دلايل اول تا ششم دلايل مهمي براي آغاز مهاجرت كاربران به سمت تلگرام بوده است اما دليل آخر به نظر من مهمترين دليل در شدت گرفتن فعاليت كاربران فارسي زبان و ماندگاري آنها بر روي اين پيام رسان بوده است:
كانال، امكان توليد محتوا (بخوانيد ابراز عقيده) به صورت ناشناس را براي كاربر ايراني فراهم ميكند بدون اينكه دغدغه شناسايي و مجازات بخاطر انتشار مطلب را داشته باشد.
تشريك مساعي كاربران در توليد محتوا باعث زايش دروني و پويايي اين پيام رسان و جذاب ماندن آن بعد از ماهها استفاده شده است. كاربر تلگرامي هر روز با انبوهي از اطلاعات جذاب، آموزنده و جديد روبرو است كه ميتواند براي ساعتهاي متوالي وقت او را پر كند.
حجم مطالب مفيد تلگرام قابل توجه است. برخلاف آمارهايي كه حجم مطالب غيراخلاقي تلگرام را بالا اعلام ميكنند بررسي‌هاي روزانه ما نشان ميدهد درصد مطالب غيراخلاقي كانالهاي تلگرام هم از نظر انتشار و هم از نظر بازديد تنها 1%-2% حجم كل را تشكيل ميدهد.
اگر ميزان بيكاري در كشور، وقت ازاد خانمهاي خانه دار، دانش آموزان و دانشجويان را در كنار بهره‌وري پايين كارمندان قرار دهيم اذعان خواهيم كرد، براي كاربران ايراني كه اوقات فراغت بالايي دارند، كانالهاي تلگرامي، عطش استفاده مفيد از وقت آزاد و كسب اطلاعات جديد را فرو نشانده شود. شاهد اين مدعا درصد زياد كانالهاي تلگرامي (بخصوص در ميان صد كانال برتر) است كه به موضوعات سرگرمي يا خبري اختصاص دارند.
و اين در حالي است كه در هيچ كدام از پيام رسانها و شبكه‌هاي اجتماعي رايج ديگر در ايران مانند اينستاگرام و واتزاپ امكان ايجاد كانال به سهولت تلگرام وجود ندارد. واتزاپ تنها امكان ايجاد ليست پخش (broadcast list) با اندازه محدودي دارد و از طرف ديگر بنا به سياست اين پيام رسان، شماره تلفن فرستنده مطلب براي گيرنده مطلب مشخص است و در نتيجه پنهان شدن پشت يك نام كاربري امكان پذير نيست. در اينستاگرام هم اگر چه امكان فعاليت ناشناس وجود دارد اما اكانتهاي ناشناس بايد زحمت زيادي براي جلب فالوور متحمل شوند زيرا اولا امكان بازنشر مطالب كه روش اصلي شناخته شدن و جلب فالوور توسط كانالهاست در آن تعبيه نشده و ثانيا فضاي اينستاگرام به دليل اتكاي آن بر جلوه‌هاي بصري، توسط چهره‌هاي مشهور (بخصوص سينمايي) خوش‌چهره قبضه شده و كاركرد سياسي اجتماعي آن در حد روزمرّه‌گي‌هاي سلبريتي‌ها كاهش يافته است. سلبريتي‌هايي كه به دلايل متعدد بخصوص اقتصادي يا به دنياي سياست ورود نميكنند و يا اگر هم ورود كنند مجبورند تركشهاي زيادي را تحمل كنند.
حركت به سمت كاركرد اقتصادي
براساس واقعيات اشاره شده در بالا بايد گفت كاركرد اصلي تلگرام تا كنون براي كاربر ايراني پر كردن اوقات فراغت بوده است. اما در ماههاي اخير، به دليل اقبال عمومي تلگرام، فعاليتهاي اقتصادي زيادي شروع به كوچ به سمت تلگرام كرده‌اند و كاركرد آن را از يك ابزار سرگرمي براي پر كردن اوقات فراغت به سمت يك فضاي اقتصادي تغيير داده‌اند:
تمام سايتهاي مهم كشور بخصوص خبرگزاريها كانال خاص خود را در تلگرام ايجاد كرده‌اند و اين كانالها معمولا بازديد كننده بيشتري از سايت آنها دارد. در حقيقت تلگرام سايتها را مجبور كرده براي حفظ سهم خود از بازار محتوا مطالب توليد شده خود را از مسير تلگرام به دست مصرف كننده برسانند.
از ميان كانالهاي موجود نزديك به 200 هزار كانال تا كنون حداقل يك بار آگهي خريد يا فروش منتشر كرده اند. كانالهاي بسياري متعلق به فروشنده هايي هستند كه ليست بلند بالايي از اجناس خود را همراه با تصوير آنها منتشر كرده اند و براي محصولات خود بازاريابي ميكنند.
اكثر كانالهاي پرجمعيت، گردش مالي نسبتا بالايي از طريق تبليغات روزانه دارند. يك حساب سرانگشتي نشان ميدهد اگر 10% پيامهاي منتشر شده تبليغي و به ازاي هر بازديد، 25 ريال (متوسط نرخ آگهي‌ها به ازاي هر بازديد) از آگهي دهنده دريافت شود سالانه نزديك به 230 ميليارد تومان فقط از طريق تبليغ مستقيم در كانالها درآمدزايي خواهد شد.
كمپينهاي بازاريابي ديجيتالي زيادي توسط برندهاي مختلف در كانالهاي تلگرامي شكل گرفته كه طراحي و توليد محتواي آن تا اجرا و آناليز آن كمپينها باعث اشتغال و درآمدزايي شده است.
بيش از 34 هزار ربات تلگرامي در حال ارائه سرويس به كاربران ايراني هستند. هر ربات پتانسيل ايجاد يك فعاليت اقتصادي را در دل خود دارد.
ورود تلگرام به عرصه اقتصادي با ارائه رمز ارز خود 'گرام' وجهه اقتصادي اين پيام رسان را دگرگون خواهد كرد.
حركت تدريجي تلگرام از كاركرد اجتماعي به كاركرد اقتصادي از اين نظر حايز اهميت است كه باعث ميشود منافع اقتصادي كاربران با آن گره خورده و كوچ كاربران به جاي ديگر با مقاومت زيادي روبرو شود. مقاومتي كه باعث ميشود زحمت نصب فيلترشكن براي كاربران كاملا موجه باشد؛ هرچند احتمال مي‌رود حضور تلگرام در بازار رمزارزها به دليل عدم امكان اعمال كنترل‌هاي اقتصادي توسط دولتها همانند بيت‌كوين مورد قبول كشورها قرار نگيرد.
3) آيا فيلتر كردن تلگرام امكان پذير است؟
اولين تجربه فيلتر كردن تلگرام نشان داد اگر چه در روز اول بعد از فيلتر تلگرام، حجم مطالب نزديك به 50% افت كرد اما تنها يك هفته كافي بود تا كاربران با نصب فيلترشكنهاي مختلف حجم استفاده از تلگرام را به 70% حجم قبل از فيلتر شدن تلگرام برسانند.
در حقيقت اگر فيلتر شدن تلگرام ادامه پيدا ميكرد ممكن بود كاربران ديگر هم به صرافت استفاده از فيلترشكن افتاده و حجم مطالب را به 90% قبل از فيلتر نزديك كنند. احتمالا حجم استفاده به ميزان 100 درصد قبل از فيلترينگ نميرسيد به اين دليل كه درصدي از كاربران سعي ميكنند عمل خلاف قانون انجام ندهند؛ بخصوص كانالهايي كه در سامانه وزارت ارشاد ثبت نام كرده‌اند!
فيلتر كردن كامل تلگرام در صورت استفاده كاربران از فيلترشكن كار بسيار سختي است و در حقيقت نياز به فيلتر كردن فيلترشكنهاي مورد استفاده دارد. راه فيلتر كردن فيلترشكنها، كشف آدرس آي‌پي سرورهاي اين فيلترشكنها و مسدود سازي دسترسي به آن آدرسهاست. اين آدرسها به دليل تاكتيك فيلترشكنها دايم تغيير ميكنند و بدون داشتن يك سامانه خودكار، شناسايي و مسدود سازي آنها عملا كار سختي خواهد بود.
اگر حاكميت به دنبال مسدود سازي اين آدرسها به هر قيمتي باشد ولو با تاخير، اين كار اگر چه بسيار سخت است اما تا حدي شدني است. حداقل تاثيري كه اين روش ميتواند داشته باشد ايجاد اختلال در روند فعاليت كاربران و كانالها و دلسرد كردن تدريجي آنها خواهد بود. تاثير اين روش در صورتي كه فيلترشكن‌هايي همچون سايفون كه مورد حمايت دولت آمريكا هستند ليست بلند بالايي از آي‌پي‌ها را در اختيار بگيرند كاهش يافته و به تدريج به جنگي فرسايشي تبديل خواهد شد. اين كار به قيمت عصباني كردن كاربران تمام شده و تبعات اجتماعي سياسي زيادي خواهد داشت.
يكي ديگر از روشهاي اختلال در كار تلگرام جلوگيري از رسيدن كد فعالسازي تلگرام است. اين روش در وهله اول باعث توقف رشد تلگرام خواهد شد چون فعالسازي تلگرام براي كاربران جديد آن امكان پذير نخواهد بود. سپس در ماههاي بعد باعث ريزش تدريجي اعضاي تلگرام از داخل ايران خواهد شد به اين دليل كه با عوض كردن موبايل يا نصب مجدد تلگرام، كد فعالسازي جديد دريافت نخواهد شد و عملا اكانت فرد بدون استفاده و غيرفعال باقي خواهد ماند. البته اين عمل با اضافه كردن يك قابليت توسط تلگرام مانند فعالسازي از طريق ايميل بي اثر خواهد شد.
به صورت خلاصه فيلتر كردن تلگرام به صورت كامل امكانپذير نيست اما ايجاد اختلال در عملكرد آن ممكن و همراه با تبعات اجتماعي سياسي بالايي است.
4) آيا فيلتر تلگرام باعث مهاجرت كاربران به پيام رسانهاي داخلي خواهد شد؟
دلايل اجتماعي كه براي همه گير شدن استفاده از تلگرام برشمرديم هنوز هم پابرجاست و اتفاقاتي كه در سالهاي اخير براي فعالان فضاي مجازي افتاده عزم كاربران را براي استفاده نكردن از پيام رسانهاي داخلي جزم تر كرده است. واقعيتهاي پيش روي ما اينهاست:
كاربران از نظر فني اعتمادي به پيام رسانهاي داخلي ندارند: تمام پيام رسانهاي داخلي با افزايش كاربران خود دچار مشكلات عديده شده‌اند.
كاربران از نظر امنيتي اعتمادي به پيام رسانهاي داخلي ندارند: به دليل اينكه ميترسند اطلاعات خصوصي، گفتار و كردار آنها مورد سوء استفاده قرار گرفته يا عليه خود آنها استفاده شود (مصداقهاي آن هم شبانه روز در رسانه‌ها به چشم ميخورد).
آستانه تحمل حاكميت در مقابل انتشار مطالب گزنده از آستانه مورد انتظار كاربران فاصله زيادي دارد.
و البته كاربران بسياري هم در مقابل مطالبي كه در فضاي مجازي منتشر ميكنند احساس مسئوليت چنداني نميكنند و ترجيح ميدهند با ناشناس ماندن از زير بار مسئوليت آن شانه خالي كنند. طبيعتا وقتي جايي مثل تلگرام امكان ناشناس ماندن را براي آنها فراهم ميكند ترجيح ميدهند از آن استفاده كنند.
اما در اينجا يك پارادوكس مطرح ميشود. مگر تلفنها و پيامكهاي مبادله شده بين كاربران شبكه موبايل توسط نهادهاي امنيتي شنود نمي‌شود؟ پس چرا همين كاربراني كه به پيام رسانهاي داخلي اعتمادي ندارند از تلفن و پيامك روي شبكه موبايل استفاده ميكنند؟
به نظر من اين امر چند دليل دارد:
پيامهاي مبادله شده بين كاربران پيام خصوصي است و مانند كانال نيست كه به صورت عمومي جار زده شود. از آن جايي كه سابقه سوء استفاده از پيامهاي خصوصي كاربران توسط حاكميت وجود ندارد و استناد به پيامهاي خصوصي محدود به پرونده هاي امنيتي است كه اكثر كاربران ارتباطي با آن ندارند، اعتماد تا سطح نسبتا بالايي بوجود آمده است.
حجم و تعداد پيامهاي مبادله شده از طريق پيامك نسبت به پيامهاي چت كم است كه خود باعث ميشود اطلاعات كمتري در پيامكها وجود داشته باشد. همچنين پيامكها معمولا با زبان رسمي‌تر و احتمالا با خودسانسوري نوشته ميشوند در حالي كه در چتها به خصوصي ترين شكل ممكن اطلاعات كاربران مبادله ميشود. در نتيجه پيامكها نسبت به چتها اطلاعات خصوصي كمتري دارند و اطلاع از دسترسي نهادهاي امنيتي به آنها نگراني كمتري ايجاد ميكند.
دسترسي به پيامها و تلفنهاي خصوصي كاربران مسير مدون و مشخصي دارد و فقط با حكم قضايي ممكن است در حالي كه در مورد فضاي مجازي از مسيرهاي متعددي اين اقدام انجام ميشود.
با فرض از بين رفتن محدوديتها و مشكلات فني و حل شدن مساله حريم خصوصي مساله مهم ديگري كه باعث ميشود پيام رسانهاي داخلي با موانع متعددي روبرو شوند رقابت گروههاي مختلف سياسي و به تبع آن اقتصادي براي دستيابي به كلان داده پيامهاي مردم است كه قدرت سياسي و اجتماعي براي صاحب آن كلان داده به ارمغان مي‌آورد. در حال حاضر كه همه گروهها دشمن مشتركي مانند تلگرام دارند ميان آنها ميتوان اتحادي متصور شد اما به مرور زمان كه كفه ترازوي يكي از پيام رسانهاي داخلي سنگين‌تر شود رقباي داخلي آن به تلاش براي تخريب پيام رسان برتر دست خواهند زد. كارهايي همچون هك كردن داده‌ها، فاش كردن حفره هاي امنيتي، پر رنگ كردن باگها و تمسخر امكانات پيام رسانهاي رقيب از اولين اقدامات تخريبي خواهد بود.
مساله ديگر اين است كه مهاجرت يك كاربر به يك پيام رسان علاوه بر امكانات فني و كيفيت سرويس آن پيام‌رسان، بستگي به حضور حلقه دوستان و اطرافيان هر فرد خواهد داشت. طبيعي است كه كاربران ترجيح ميدهند از پيام رساني استفاده كنند كه دوستانشان در آن شبكه حضور داشته باشند. در نتيجه با فرض فراهم شدن شرايط مهاجرت كاربران به پيام رسانهاي داخلي و با توجه به همبستگي بين انتخاب كاربر و دوستان وي، به تدريج يكي از پيام رسانها به صورت انحصاري صاحب قسمت اعظم كاربران خواهد شد و اين باعث بروز تنش در تصاحب اين پيام رسان بين گروههاي مختلف قدرت خواهد شد كه خود تبعات سياسي امنيتي خواهد داشت.
در نتيجه حتي در صورت فيلتر تلگرام، كاربران به راحتي به سمت پيام رسانهاي داخلي مهاجرت نخواهند كرد و اگر هم مهاجرت كنند به دليل ايجاد انحصار جديد، جنگ قدرت بين گروههاي سياسي كشور شكل خواهد گرفت.
5) براي شكستن انحصار تلگرام چه سياستهاي بايد در پيش گرفته شود؟
به نظر ميرسد راه حل اين مساله پياده سازي چند سياست زير است:
براي اطمينان مردم، قوانين كشور به گونه‌اي اصلاح شود كه ناهماهنگيها در تعريف مصاديق مجرمانه حل شده و به تعريف واحد و سهل‌تري از جرمهاي امنيتي بخصوص در بيان عقايد برسيم. حتي اطلاعات شنود شده براي اثبات جرايم قابل استناد نباشد (مگر در فعاليتهاي تروريستي) و موارد نقض حريم خصوصي در پيام رسانها به صورت جدي توسط دستگاه قضايي دنبال و مجازات افراد فاش كننده اطلاعات خصوصي تشديد شود.
براي كاهش تنش ميان پيام رسانهاي داخلي، طراحي اكوسيستمي كه گروههاي رقيب همگي بتوانند در جذب كاربر سهيم باشند حياتي است.
براي جلوگيري از ايجاد انحصار در پيام رسانها بايد -همانند آنچه ميان اپراتورهاي موبايل اتفاق مي‌افتد- امكان مبادله پيام ميان كاربران پيام رسانهاي مختلف وجود داشته باشد. مضافا اين امر باعث ميشود بار كل مبادله پيامها بين پيامرسانها تقسيم شده و عملا مسائل فني كه با ازدياد كاربران اتفاق مي‌افتد كاهش يابد.
با سهيم كردن مردم در سود اقتصادي استفاده از پيام رسانها از طريق ارائه سهام آنها در بورس يا واگذاري سهام به تك تك كاربران و ايجاد رقابت براي كسب سهام بيشتر از طريق مكانيزمهاي بازاريابي شبكه‌اي، كاربران را به مبلّغي جهت گسترش آن پيام‌رسان تبديل كرده، حركتي مردمي با انگيزه‌هاي اقتصادي جهت همه گير شدن پيامرسانها ايجاد شود.
امكان مهاجرت كاربران از يك پيام رسان به پيام رسان ديگر همانند ترابردپذيري اپراتورها پيش‌بيني شود تا ميان پيامرسانها براي ارائه سرويس بهتر و راضي نگهداشتن كاربر رقابت ايجاد شود. توجه داشته باشيم كه امكانات پيام‌رسان‌هاي موجود در كشور تقريبا همگي كپي برداري شده از تلگرام است و از نظر فني اين كار امكانپذير است. اين امكان اگر چه شرط لازم نيست اما به دليل اينكه در حال حاضر ميان پيام رسانهاي خارجي وجود ندارد يكي از مزاياي پيام رسانهاي داخلي خواهد بود.
براي اطمينان بخشي به كاربران، مكانيزم احراز هويت پيام رسانها به صورت يكپارچه به گونه‌اي طراحي كرد كه صاحبان پيام رسانه ها امكان شنود پيامهاي كاربران و شناسايي ادمين‌هاي كانالها را نداشته باشند. اين امر نياز به يك سامانه احراز هويت مركزي است كه امكان امضاي ديجيتال را فراهم كند. اين قسمت از ملزومات شبكه ملي اطلاعات است. اين امر از نظر فني نيازمند رمزگذاري نامتقارن است و اگر چه چالشهاي علمي آن حل شده است اما چالش عملي آن ابزارهاي رمزگذاري است كه بتواند در ابعاد يك شبكه ارتباطي 80 ميليوني فعاليت كند و فايلهاي بزرگ را با سرعت زياد رمزگذاري كند.
به صورت خلاصه، پيامرسانها بايد شبيه اپراتورهاي موبايل عمل كنند با اين تفاوت كه تمام اين مبادلات پيام بر بستر اينترنت اتفاق مي‌افتد و مبناي محاسبه هزينه خدمات، ميزان استفاده از اينترنت به اضافه هزينه سرويسهاي خاص پيامرسانها خواهد بود. اگر به اين سمت پيش برويم پيام رسانه ها براي كاهش هزينه‌هاي كاربر و افزايش جذابيت سرويسهاي خود با اپراتورهاي موبايل تركيب خواهند شد.
تابناك/26فروردين 97
اول*1566
تهران-ايرنا- تابناك در يادداشتي آورده است:تلگرام چه اهميتي از بعد امنيت ملي دارد؟ دلايل اقبال كاربران ايراني به تلگرام چيست؟ آيا فيلتر كردن تلگرام امكان پذير است؟ آيا فيلتر تلگرام باعث مهاجرت كاربران به پيام رسانهاي داخلي خواهد شد؟ براي رشد كاربران پيام رسانهاي داخلي چه سياستهاي بايد در پيش گرفته شود؟