رضوانفر كه پس از پایان سفر پژوهشی خود به قفقاز در پژوهشكده مطالعات فرهنگی روایت سخن می‌گفت، درباره اهمیت كتیبه‌های فارسی یادآور شد: زبان فارسی، در برهه‌ای از تاریخ، زبان علم و هنر و تجارت بود، به همین دلیل از زنگبار در شرق آفریقا تا چین در شرق آسیا، كتیبه‌هایی به زبان فارسی داریم. جایگاه زبان فارسی به‌اندازه‌ای بود كه امپراتور چین در قرن هفتم، نامه خود به پاپ را به سه زبان، از جمله فارسی نوشت و تاكید كرد كه چون حدس می‌زدم با زبان‌های چینی و مغولی آشنایی نداشته باشید، به فارسی كه زبان بین‌المللی است، می‌نویسم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: از سویی، كتیبه و نوشته در اسلام، همان نقشی را دارد كه شمایل و نقاشی در هنر مسیحی دارد به همین سبب، اطلاعات تاریخی، زبانشناسی و مردم‌شناسیِ فراوانی را می‌توان از كتیبه‌ها به دست آورد. ما گزارش‌هایی داشته‌ایم كه در منطقه قفقاز، برخی كتیبه‌ها به نام مرمت برداشته می‌شود و برنمی‌گردد یا كتیبه‌هایی به زبان‌های دیگر جایش گذاشته می‌شود. بنابراین، مطالعه كتیبه‌های فارسی در این منطقه، اهمیت فراوانی دارد.
رضوانفر یادآور شد كه با مقایسه و مطالعه كتیبه‌ها می‌توان به اشتراك‌های فرهنگی و تاریخی پی برد. مثلا این شعر بر سردر بسیاری از بناهای ایران، روسیه، تركیه، جمهوری آذربایجان، افغانستان، ازبكستان و هندوستان دیده می‌شود:
«گشاده باد به دولت همیشه این درگاه به حق اشهد ان لا اله الا الله»
به گفته این پژوهشگر، آنچه بر سردر یك بنا نقش می‌بندد، نشانه ایدئولوژی صاحب بنا است؛ زیرا افراد، اعتقادات و علایق خود را در كتیبه‌ای كه روی سردر می‌گذارند، بیان می‌كنند.
وی درباره محل كتیبه‌ها گفت: كتیبه‌های موجود در بسیاری از حمام‌ها و بازارهای تاریخی از بین رفته‌اند، اما مساجد و قبرستان‌ها به دلیل قداستی كه دارند، دست‌نخورده‌تر باقی مانده‌اند.
در ادامه، فرازهایی از سخنرانی مرتضی رضوانفر آورده شده است:
** علاقه مردم اوستیا به ایرانیان
به گفته رضوانفر، 'مردم اوستیا در قفقاز شمالی، بسیار به ایرانیان علاقمند هستند. مردم این جمهوری، نام منطقه خود را 'ایرستون' می‌گویند، شبكه تلویزیونی ایرستون دارند، نام دین‌شان ایرونی و نام زبان‌شان هم ایرونی است.
در سفرم به منطقه، مردم اوستیا بسیار به من كمك كردند. در مدت كمی كه آنجا بودم، شش بار مصاحبه تلویزیونی داشتم.
در اوستیا منطقه‌ای به نام «والاگ ایر» وجود دارد كه به زبان محلی یعنی 'ایرانِ بالا'.
** فارسی در محراب
در ایران، محرابی ندیدم كه شعر فارسی داشته باشد. اصولا در ساخت كتیبه‌های محراب از خطوط درهم و گل‌های اسلیمی استفاده می‌كنند تا خوانا نباشد و حواس نمازگزار پرت نشود. ولی عشق و علاقه به زبان فارسی باعث شده كه در باكو و دربند، شعر فارسی را به محراب ببرند.
این شعر بر محراب مسجد بیلر باكو نقش بسته است:
آمدی بر مسجد از بهر نماز
با حضور قلب كن راز و نیاز
رو به قبله قلب تو جای دگر
پس چه می‌خواهی جزا از دادگر؟
هركه دل از ماسوا آرد جدا
فیض می‌یابد ز درگاه خدا
در مسجد شاه عباس دربند هم ترجیع‌بند معروف محتشم درباره امام حسین (ع) و نیز شعر توبه از سوزنی سمرقندی روی محراب نقش بسته است.
** قره‌باغ و كتیبه‌های تاریخی
در قره‌باغ، قبرستان‌هایی از شهدای جنگ ایران و روسیه و ایران و عثمانی وجود دارد كه كتیبه‌های فارسی زیادی دارند.
دو مسجد گوهر آقاخانم و دو حمام تاریخی هم در قره‌باغ باقی است كه كتیبه‌های فارسی دارند.
** كتیبه‌های لعنیه
كتیبه‌ها كاركردهای گوناگونی دارند. برخی ادبی و برخی اطلاع‌رسان هستند. برخی كتیبه‌ها هم لعنیه هستند كه در جمهوری آذربایجان بسیار دیده می‌شود. در این كتیبه‌ها حاكم می‌خواست نشان دهد كه فردی اخلاق‌مدار است و احكامی مانند منع دزدی، دروغ و... را یادآور می‌شد و در نهایت می‌نوشت: لعنت بركسی كه این‌ها را عمل نكند.
در جمهوری آذربایجان به حضرت علی (ع) ارادت بسیار داشته‌اند و اغلب در كتیبه‌های لعنیه، لعنت حضرت علی نثار كسی شده است كه این فرمان‌های اخلاقی را عمل نكند.
** نوشابه‌خانم و حكومت زنانه
شهر بردع یا پرتو، زمانی پایتخت منطقه اران بود و مقبره نوشابه‌خانم هم در اینجاست. در شاهنامه و پنج‌گنج نظامی از نوشابه خانم یاد شده است. این منطقه به عنوان دولت‌شهری كه حاكمانش خانم بودند، دارای ارزش تاریخی است.
در نزدیكی آرامگاه نوشابه‌خانم، امام‌زاده ابراهیم و مقبره بهمن‌میرزا، پسر عباس‌میرزا (ولیعهد ایران) را هم داریم. چون بهمن‌میرزا به این منطقه تبعید شده بود، قبر دختر و اعضای خانواده‌اش نیز در همین منطقه است.
در شهر بردع طبعا كتیبه‌های فارسی زیادی می‌توان یافت. از جمله این شعر زیبا كه روی سنگ قبر نوشته شده است:
اگر سال گردد فزون از هزار
همین بود خواهد سرانجام كار
** نخجوان و مومن‌خاتون
نگین معماری نخجوان، مقبره مومن‌خاتون از قرن هفتم است كه در ارتفاع 26 متری، روی آن به فارسی نوشته شده است:
ما بكردیم پس بماند روزگار
ما بمیریم، این بماند یادگار
چشم بد دور باد
در نخجوان، در مسجد جعفریه، غار اصحاب كهف و جاهای دیگر هم می‌توان كتیبه‌هایی به زبان فارسی یافت.
** اردوباد، روستای معاف از مالیات
اردوباد منطقه‌ای بسیار معروف در جمهوری آذربایجان است. دو نخست وزیر ایران در دوران شاه عباس و شیخ صفی از این روستا بوده‌اند.
بالای سردر مسجد جمعه اردوباد، كتیبه شاه عباس نصب شده است. این كتیبه، بسیار باارزش است؛ زیرا كتیبه‌هایی كه با مضمون معافیت مالیاتی وجود دارد، همگی شامل یك سال یا دو سال معافیت است. اما چون مردم اردوباد شجاعانه مقابل عثمانیان جنگیدند و چندین بار توسط عثمانیان قتل عام شدند، شاه عباس، اردوباد را به صورت دایم از مالیات معاف كرد.
عین همان نشان شیر و خورشید كه بر سردر باغ ملی تهران وجود دارد، با همان شكل و با همان رنگ، در كنار كتیبه شاه عباس در اردوباد هم دیده می‌شود.
** دیوار دربند
دیوار تاریخی دربند را كه ساسانیان احداث كرده‌اند، اكنون در خاك روسیه است. این دیوار در اصل 40 كیلومتر طول داشته كه اكنون بیش از 12 كیلومتر آن باقی است.
ساسانیان دیوار دربند را برای مقابله با هجوم خزرها و دیگر اقوام مهاجم احداث كردند و برای حفاظت از آن از بیزانس پول می‌گرفتند.
در كنار این دیوار، «قبرستان 40 تن» قرار دارد. افسانه‌های زیادی درباره این قبرستان وجود دارد، از جمله اینكه سال 22 هجری كه مسلمانان دربند را فتح كردند، 40 شهید داشتند كه اینجا دفن شده‌اند. به همین دلیل، مردم محلی احترام بسیاری برای این گورستان قائلند. قبرستان 40 تن، پر از كتیبه‌های فارسی است. سنگ‌قبرهای این گورستان، به صورت مستطیل‌هایی عمودی است كه روی هر چهار وجه آنها به زبان فارسی متن‌ها و شعرهایی نوشته شده است.
در نزدیكی همین دیوار دربند، نارین قلعه را داریم كه سال 2003 ثبت جهانی شد. در پرونده‌ای كه برای ثبت نارین‌قلعه در یونسكو تهیه شده بود، سه توجیه برای ثبت وجود داشت كه دو توجیه از آن، به قدمت و اصالت ساسانیان در این بنا مربوط می‌شد. در اینجا، 32 كتیبه به زبان پهلوی وجود دارد. در ایران هم مناطقی با نام نارین قلعه داشته‌ایم.
** دلبستگی قفقاز به ایران حتی پس از واگذاری
زمانی كه حكومت قاجار با امضای عهدنامه گلستان، دربند را به روس‌ها واگذار كرد، شیخ‌علی‌خان كه حاكم دربند بود، قرارداد گلستان و جدایی از ایران را نپذیرفت و با روس‌ها جنگید و كشته شد. در مسجد شیخ‌علی‌خان كه یادگار اوست، نشان شیر و خورشید و ذوالفقار حضرت علی (ع) دیده می‌شود.
مسجد خامنه دربند هم از آن جهت اهمیت دارد كه نشان میدهد 90 سال پس از واگذاری دربند به روسیه، در آن منطقه هنوز به نام شاه ایران كتیبه نوشته‌اند.
** از اردبیل تا داغستان
مهاجرت میان مناطق گوناگون ایران قدیم، رایج بود. نشانه‌های این مهاجرت‌ها را روی سنگ‌قبرهای تاریخی می‌بینیم. مثلا روی برخی سنگ‌قبرهای مناطق قفقاز شمالی، نام‌هایی مانند سرابی، اردبیلی و... دیده می‌شود.
مهاجران به داغستان بیشتر از سراب و اردبیل بودند. در اوستیا بیشتر، آثار مهاجرانِ تبریز و دریان دیده می‌شود.
در شمال داغستان، سه روستای ایرانی‌نشین با تبار آذربایجانی، گیلانی و مازندرانی وجود دارد. از جمله، روستای پرسیسكی (به زبان روسی یعنی ایرانی) كه مردمانش، از سادات مازندران بوده‌اند.
حاج اسدالله و دو برادرش به نام‌های حاج مجید و حاج لطف‌الله تقریبا 130 سال پیش، به داغستان می‌روند و 10 مغازه احداث می‌كنند. این سه برادر، عایدی مغازه‌ها را وقف ساخت مدرسه و مسجد در ایران و داغستان می‌كنند. در مساجد این برادران هم كتیبه‌های فارسی دیده می‌شود.
** ضرورت گسترش روابط
در روابط فرهنگی و به‌ویژه تبلیغی، باید بسیار حساب‌شده عمل كنیم؛ گاهی تبلیغات فرهنگی ما به دلیل ناپختگی و ناآشنایی با ویژگی‌های منطقه، نتیجه عكس میدهد.
پیشنهاد می‌كنم نشریات دوزبانه‌ای كه در منطقه قفقاز شمالی راه‌اندازی شده است، تقویت شود. توسعه گردشگری، اقدام دیگری است كه حتما به دوستی بیشتر میان ایران و ملت‌های ساكن در آن منطقه كمك می‌كند. همچنین پیشنهاد می‌كنم نمادهایی از ایران و مناطق قفقاز شمالی به صورت متقابل در معابر آن منطقه و ایران به نمایش گذاشته شود.'
سمینار قفقاز از منظر كتیبه‌های فارسی، عصر دوشنبه با همت بنیاد مطالعات قفقاز و موسسه نگارستان اندیشه برگزار شد.
9163
تهران- ایرنا- مرتضی رضوانفر، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در سمیناری به بررسی كتیبه‌های فارسی و نقش آنها در فرهنگ و تاریخ منطقه قفقاز پرداخت.