نقش ترجمه در حفاظت از میراث فرهنگی در سطوح داخلی و بین المللی- سوسن چراغچی*

حقوق بین الملل میراث فرهنگی، تاثیر بسزایی در شكل گیری قوانین و مقررات كشورها از جمله ایران داشته و دارد. به طوری كه با الحاق كشور به هر یك از معاهدات بین المللی مصوب یونسكو، هم مفاهیم جدیدی به حوزه میراث فرهنگی افزوده می شود و هم این كه با تصویب مقررات و قوانین جدیدِ متاثر از این معاهدات، دامنه وظایف مربوط به حمایت از میراث فرهنگی گسترش می یابد. به عنوان مثال با تصویب قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به كنوانسیون 2003 یونسكو راجع به صیانت از میراث فرهنگی ناملموس (مصوب 1384 مجلس شورای اسلامی) بود كه مفهوم میراث فرهنگی ناملموس (شامل فرهنگ عامه ای فولكلور، آیین ها و اقدامات جمعی، هنرها، فنون و دانش سنتی و مانند آنها) به حقوق میراث فرهنگی ایران وارد شد.
پیش از تصویب این قانون، اگرچه پژوهش های مردم شناسی، بخشی از وظایف سازمان میراث فرهنگی كشور قلمداد می شد اما اصطلاح «میراث فرهنگی ناملموس» به مفهوم گسترده ای كه در كنوانسیون 2003 یونسكو پیش بینی شده است، وجود نداشت. به دنبال تصویب قانون نامبرده، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، شناسایی و ثبت مصادیق میراث فرهنگی ناملموس كشور در فهرست های ویژه داخلی و یا معرفی مصادیق منحصر بفرد ایران به منظور ثبت در فهرست های جهانی به یونسكو را آغاز كرد. این فرایند همچنان ادامه دارد و در نتیجه آن تعداد 13 مصداق ارزشمند در فهرست های جهانی و تعداد قابل توجهی از مصادیق دیگر در فهرست های داخلی میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده اند. افزون بر این اقداماتی نیز در زمینه پیشنهاد وضع قوانین مربوط به صیانت از این مصادیق و حمایت از دارندگان و ذیحقان آن ها به مراجع قانون گذار كشور در شرف انجام است.
با این مقدمه می توان به نقش مهم ترجمه در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی پی برد. چرا كه انتقال مفاهیم موجود در اسناد و معاهدات بین المللی به صاحب نظران و دست اندركاران داخلی ، قبل از هر چیز مستلزم ترجمه درست این اسناد به زبان فارسی است. همچنین برای آگاهی از تجارب بهینه سایر كشورهای پیشرو در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی، لازم است مطالعات تطبیقی قوانین و مقررات آن ها صورت گرفته و یا از پژوهش های انجام شده در عرصه بین المللی استفاده كرد. بدین ترتیب ترجمه نقش اساسی را در زمینه گسترش مفاهیم و وظایف و فعالیت های میراث فرهنگی ایفا می كند.

** نقش ترجمه در بازگرداندن اموال تاریخی به سرقت رفته ایران از جمله سنگ برجسته منقش به سرباز هخامنشی تخت جمشید
اموال فرهنگی تاریخی كشور كه از موزه ها و یا اماكن فرهنگی تاریخی سرقت شده و بطور غیر قانونی از كشور خارج شده اند، عمدتا توسط موسسات حراجِ این گونه اموال در كشورهای هدف به معرض فروش گذارده می شوند. از آن جا كه بیشتر این گونه اموال، چندین دهه پیش از این و به طور مخفیانه و غیرقانونی از كشور خارج شده اند، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هیچ گونه اطلاعی از محل وقوع یا متصرف فعلی آن ها در اختیار ندارد و صرفا بواسطه حراج و دسترسی به كاتالوگ های حراج از این ردیف موضوعات مطلع می شود. طبعا با توجه به فوری بودن حراج، اقدام لازم برای توقیف فروش اثر متعلق به ایران نیز مستلزم عكس العمل شتابان مراجع ذیربط داخلی و بین المللی است.
در این میان تسلط كارشناسان بر ترجمه تخصصی علاوه بر وظیفه ذاتی ادرای ایشان، یكی از پیش شرط های موفقیت در انجام درست این گونه اقدامات است. زیرا با توجه به فوریت و حساسیت موضوع، فرصت كافی برای ارجاع ترجمه حجم زیادی اسناد و مكاتبات مربوط به دارالترجمه های رسمی وجود ندارد و برای اقدام عاجل و سریع لازم است این كار توسط كارشناسان ذیربط و یا مترجمان موجود در مجموعه انجام شود. در غیر این صورت علاوه بر تحمیل هزینه های گزاف ترجمه به دولت، خسارت قابل توجهی-از حیث حراج شیء فرهنگی تاریخی مورد نظر - به كشور وارد می شود. بدین ترتیب ترجمه در این مورد نیز از حساسیت مهم و تاثیرگذاری برخوردار است.

** فدراسیون بین المللی مترجمان و نقش آن در حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس
فدراسیون بین المللی مترجمان (FIT) یك سازمان غیر دولتی بین المللی است كه بیش از صد انجمن حرفه ای ترجمه وابسته به خود با بیش از 88 هزار مترجم در 55 كشور جهان از جمله ایران دارد. هدف و فعالیت این فدراسیون در راستای تثبیت و بهبود وضعیت حرفه مهم ترجمه و حقوق مترجمان در سراسر جهان است. این ارگان دارای سه مركز منطقه ای در اروپا، آمریكای لاتین و آمریكای شمالی است و مركز آسیا نیز در حال شكل گیری است.
فدراسیون بین المللی مترجمان، سازمان همكار یونسكو است و به موضوع میراث فرهنگی با رویكرد ترجمه نیز توجه جدی دارد. گواهی بر این ادعا موضوع انتخاب شده برای نام گذاری روز جهانی ترجمه در 30 سپتامبر 2017 و 2018 است. ذكر این مقدمه لازم است كه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه ای در در 24 مه 2017، سی ام سپتامبر هر سال را بعنوان روز بین المللی ترجمه اعلام كرده است.
در این راستا ، فدراسیون بین المللی مترجمان، عنوان «ترجمه: ترویج میراث فرهنگی در زمان های گذار» را برای سال 2018 برگزید. انتخاب این عنوان، متاثر از اعلام سال 2019 تحت عنوان سال بین المللی زبان های بومی از سوی سازمان ملل متحد است. در واقع میراث فرهنگی، علاوه بر بعد مادی آن یعنی یادمان ها، اماكن و بناها و اشیای فرهنگی تاریخی، دارای زمینه معنوی هم است كه امروزه آن را به نام میراث فرهنگی ناملموس می شناسند. این میراث، شامل فرهنگ عامه (فولكلور) دانش سنتی، آیین ها و اقدامات جمعی، هنرهای سنتی و مانند آن هاست كه توسط جوامع سنتی و محلی ایجاد شده و در تعامل با تاریخ و طبیعت، استمرار داشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. این مصادیق میراث نیز همراه با جوامع آفریننده آن ها تداوم و حیات مستمر دارد. از این رو یونسكو میراث ناملموس را میراث زنده نامیده است. به تعبیر یونسكو «درك میراث فرهنگی ناملموس جوامع مختلف، به گفتگوی میان-فرهنگی كمك كرده و احترام متقابل به شیوه های زندگی دیگران را ترغیب می كند.» و اینجاست كه نقش ترجمه در این گفتگوی میان فرهنگی و نهایتا احترام به تنوع فرهنگی جوامع و كشورها آشكار می شود. فدراسیون بین المللی مترجمان با نام گذاری سال 2018 كوشیده است جایگاه ترجمه را در ترویج درك میراث فرهنگی ناملموس جوامع و احترام به تنوع فرهنگی نمایان كند. این فدراسیون برای نام گذاری سال 2017 نیز بنوعی از موضوع میراث فرهنگی بهره گرفته و عبارت «ترجمه و تنوع» را برگزیده بود. این موضوع نیز ارتباطی مستقیم با مقوله تنوع فرهنگی داشته كه از این رهگذر نیز با زبان های بومی بعنوان حامل میراث فرهنگی ناملموس و هویت ارتباط موضوعی دارد. این امر موید نقش مهم ترجمه و مترجمان در نگهداشت و ارتقای میراث فرهنگی ناملموس و معرفی آن به سایر كشورهای جهان است.

** یونسكو و حمایت از ترجمه و مترجمان
یونسكو با هدف حفظ صلح و امنیت جهانی از رهگذر همكاری های علمی، فرهنگی و ارتباطی میان كشورهای جهان تاسیس شده است. از منظر این سازمان، صلح از اذهان مردم شروع می شود. كنوانسیون صیانت از میراث فرهنگی ناملموس كه در سال 2003 به تصویب كنفرانس عمومی یونسكو رسید زبان را بعنوان حامل میراث ناملموس در نظر می گیرد. در واقع زبان، نقش كلیدی در حفظ و انتقال میراث به نسل های حال و آینده ایفا می كند. زبان های بومی یا محلی و سنتی باید با یكدیگر تعامل داشته باشند. بنابراین پیداست كه ترجمه، تاثیر مهمی در تبادلات و تعاملات فرهنگی ملت های جهان دارد. حمایت از حقوق مترجمان نیز در دستور كار یونسكو قرار داشته است. كنفرانس عمومی این سازمان در سال 1976 «توصیه نامه حمایت و ارتقای وضعیت حقوقی و اجتماعی ترجمه ها و مترجمان» را به تصویب رسانده است كه این خود نقطه عطفی در تاریخ ترجمه و توجه جامعه جهانی به این حرفه مهم به حساب می آید.

** سازمان ملل متحد و حمایت از ترجمه و مترجمان
ضرورت احترام به هرگونه حقوق مالكیت كه شامل حقوق مالكیت فكری مترجمان نیز می شود، مورد تاكید عمده اسناد حقوق بشر، مصوب سازمان ملل متحد از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر قرار گرفته است. همچنین مجمع عمومی ملل متحد در سال 2017 قطعنامه سازمان ملل متحد راجع به نقش ترجمه حرفه ای در پیوند دادن ملت ها با یكدیگر و پرورش صلح، درك و توسعه» را تصویب كرد. این امر با هدف افزایش آگاهی عمومی مردم سراسر جهان در مورد حرفه ترجمه صورت گرفت. به تصریح این قطعنامه، ترجمه حرفه ای، نقش مهمی در نزدیك كردن ملت ها به یكدیگر، تسهیل گفتگو، درك و همكاری، كمك به توسعه و تقویت صلح و امنیت در جهان به همراه دارد. از دیگر اقدامات مجمع عمومی سازمان ملل متحد، تصویب قطعنامه حقوق مردمان بومی در سال 2016 است كه طی آن، سال 2019 را سال بین المللی زبان های بومی اعلام كرده است. این نام گذاری با هدف جلب توجه جهانی به خطر آسیب و حتی فقدان زبان های عمومی و انجام اقدامات ملی و بین المللی برای مقابله با این خطر جدی صورت می گیرد. این قطعنامه از یونسكو خواسته است با همكاری نهادهای مرتبط، اقداماتی را برای برگزاری و گرامیداشت این سال انجام دهد.

** زبان فارسی؛ عامل همبستگی ملی در ایران
كشور ایران متشكل از اقوام گوناگون است كه هر یك از آن ها میراث فرهنگی ناملموس خود را دارند. با وجود این، بسیاری از مصادیق آداب و رسوم و سنتها و آیینها و دانش سنتی از محدوده جغرافیایی مناطق گوناگون فراتر رفته و در سراسر كشور گسترش یافته و در تعامل با فرهنگ‏ها و مصادیق دیگر تكامل یافته است. در نتیجه، بسیاری از مصادیق میراث فرهنگی ناملموس ایران از نوع ملی و فراملی است و شناسایی و تفكیك ریشهها و مبدأ پیدایش هر یك از آنها امری دشوار یا محال است. زیرا اقوام بسیاری در پویایی و تكامل آن ها مشاركت داشته اند و نسبت بدان احساس تعلق میكنند. همچنین برخی از مصادیق میراث فرهنگی ناملموس ایران از سطح ملی نیز فراتر رفته و به دیگر كشورهای واقع در حوزه ایران فرهنگی گسترش یافتهاند. بعنوان مثال می توان به نوروز اشاره كرد كه بطور مشترك به نام ایران و چند كشور دیگر در «فهرست معرف یونسكو» ثبت شده است.
زبان فارسی یكی از عوامل مهم این تعامل فرهنگی در ایران و سایر كشورهای فارسی زبان است. این زبان مهم در عین حال كه خود حامل میراث فرهنگی ناملموس ایران به شمار می رود از عوامل مهم گفتگوی فرهنگی میان اقوام و گروههای محلی ایران نیز به شمار می رود؛ چرا كه همه این اقوام با وجود زبانها و گویشهای گوناگونِ مختص به خود، به این زبان واحد و تاریخی سخن میگویند. بدین ترتیب زبان فارسی نقش مهمی در همبستگی و وحدت ملی ایران ایفا كرده و در تعامل فرهنگی مردم ایران با سایر فارسی زبانان حوزه ایران فرهنگی نیز موثر بوده است. با این توضیح می توان به نقش مهم ترجمه در ارتقای زبان فارسی پی برد. ترجمه درست می تواند به پویایی این زبان مهم، كمك و زمینه تعامل آن با دیگر زبان های دنیا را فراهم كند. در این راستا می توان از ظرفیت مهم فدراسیون بین المللی مترجمان بواسطه ایجاد ارتباط و همكاری حرفه ای میان مترجمان ایران و سایر نقاط جهان بهره گرفت و از این رهگذر به گفتگوی فرهنگی كمك كرد.

** حقوق ترجمه و مترجمان درقوانین و مقررات ایران
قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان از حقوق مترجمان در برابر آثار ترجمه شده ایشان حمایت می كند. ماده 76 منشور حقوق شهروندی نیز بر لزوم احترام و حمایت از حقوق مالكیت فكری شهروندان –كه شامل ترجمه نیز می شود- تاكید دارد.

** نقش انجمن صنفی مترجمان ایران در پیشبرد و ارتقای میراث فرهنگی
انجمن صنفی مترجمان ایران، نماینده معتبر و قانونی ایران نزد فدراسیون بین المللی مترجمان (FIT) است. طبعا این انجمن می تواند با ارتباط پیوسته خود با این فدراسیون، زمینه بهره مندی مترجمان ایران از برنامه های بین المللی این فدراسیون و یونسكو را فراهم آورد و بدین وسیله در ارتقای حقوق مترجمان در هر دو عرصه داخلی و بین المللی موثر واقع شود. این انجمن كه دارای مجوز رسمی از كمیسیون ماده ده احزاب و تشكلها و انجمن های صنفی وزارت كشور است، طبق اساسنامه خود و پس از طی كردن تشریفات و اخذ استعلامات قانونی از سه وزراتخانه ذیربط به عنوان تنها نماینده مجاز ایران، مسئولیت ایجاد ارتباط میان مترجمان ایرانی و این فدراسیون را برعهده گرفت. بدین ترتیب انجمن می تواند نقش قابل توجهی در گفتگوی فرهنگی و حمایت از میراث فرهنگی ناملموس جوامع و كشورها ایفا كند. انجمن همچنین می تواند با ایجاد زمینه همكاری موثر میان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و فدراسیون بین المللی مترجمان، نقش موثری در حمایت و معرفی میراث فرهنگی ایران به سایر كشورهای جهان داشته باشد. در همین راستا شایسته است كه انجمن با همكاری مراجع ذیربط از جمله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تلاش موثری را برای پیشنهاد طرح استفاده از زبان فارسی به فدراسیون و از آن طریق به یونسكو بعنوان یكی از زبان های رسمی این سازمان و یا حتی سازمان ملل متحد ارائه كند كه با توجه به محوریت ایران و میلیونها فارسی زبان در سراسر جهان، ظرفیت های خوبی را برای گسترش ارتباطات فرهنگی با سایر فرهنگها ایجاد خواهد كرد.

*كارشناس حقوقی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و عضو انجمن صنفی مترجمان ایران
فراهنگ** 9053