نیازمند قانون حمایت از افشاكنندگان فساد هستیم

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری، انتشار اخبار مرتبط با اختلاس‌ها، ورشكستگی موسسات مالی، فرار متهمان مالی از كشور و ... افكار عمومی را نسبت به مساله فساد حساس‌تر كرده‌است.
مسوولان نیز در این زمینه احساس خطر كرده‌ و مواضع قاطع و شفافی درباره مبارزه با فساد اتخاذ كرده اند اما این مبارزه آسان نیست، به خصوص زمانی كه دامن بسیاری از اقشار را گرفته باشد. به همین خاطر مبارزه با فساد نیز نیازمند كاربرد شیوه هایی كارشناسی شده است.
پژوهشگر ایرنا در همین خصوص با «یحیی پروندی»، تحلیلگر سیاستگذاری و مشاور مبارزه با فساد در كمیسیون اجتماعی دولت گفت وگو كرده‌است.
از منظر این تحلیلگر، فساد همچون یك بیماری عفونی است كه همه افراد حاضر در جامعه هم ناقل آن هستند و هم قربانی آن. اما دولت برای مبارزه با فساد باید پیشقدم شود و با افزایش اعتماد عمومی و شفافیت، برخی از اقدامات عملی و تكنیكی را دنبال كند. از جمله اینكه سازمان‌های دولتی نسبت به اتخاذ فرایندهای اداری پیشگیرانه و همچنین اخذ گواهی‌ها و ایزوهای (ISO) مربوطه مكلف شوند. در ادامه شرح این گفت وگو را می خوانیم؛

**ایرنا: فساد و مبارزه با آن در حوزه های مختلف، مساله روز كشور است. چه تعریفی از این پدیده دارید؟
*پروندی: پیش از شروع بحث برای فهم ماهیت فساد بهتر است از یك تمثیل استفاده كنیم. فساد مانند یك بیماری عفونی واگیردار است. كشوری كه دچار فساد است، مانند یك فضای بیمار است كه در آن همه اعضا هم ناقل بیماری هستند و هم قربانی آن. این تمثیل از این جهت اهمیت دارد كه برخی گمان می كنند در شرایط فساد، مردم قربانی هستند و دولت عامل اصلی فساد، در حالی كه در واقع چنین نیست. مردم و دولت هر دو درگیر فساد هستند. همه افراد حاضر در جامعه هم در شكل‌گیری و پیشرفت فساد سهم دارند و هم از آن آسیب می‌بینند.
بعد از این مقدمه می‌توانیم فساد را تعریف كنیم. همه ما وقتی واژه فساد را می‌شنویم یاد اختلاس و دزدی می‌افتیم. اما فساد محدود به این موارد نیست، وقتی برای كاری كه در عرض 10 روز می تواند انجام شود، 20 روز زمان صرف می شود نیز با یك نوع فساد یا زمینه فرآیندی فسادزا مواجه هستیم. تعاریف زیادی از فساد ارایه شده‌است. اما رایج‌ترین تعریف این است كه «فرد از قدرت و اختیاری كه به او داده‌شده‌است در راستای منافع شخصی سواستفاده كند.» اختلاس و مانند آن شكل‌هایی از فساد هستند، اما اشكال دیگری را نیز شامل می‌شود. مثلا وقتی ناكارآمدی نظام اداری منجر به ترویج رشوه می‌شود هم با شكلی از فساد مواجهه هستیم.

**ایرنا: چه عواملی زمینه فساد را فراهم و آن را تشدید می‌كند؟
*پروندی: آن چیزی كه باعث تشدید این بیماری عفونی واگیر می شود از بین رفتن اعتماد عمومی است. وقتی مردم به این باور برسند كه دولت درگیر فساد است و هیچ اقدامی برای مبارزه با فساد انجام نمی‌شود، بیشتر به فساد روی می‎‌آورند. به زبان عامیانه مردم با خودشان می‌گویند «دولتی‌ها كه می خورند، ما هم بخوریم.» چنین نگرشی تعاملات مردم با دولت را فساد آلود می‌كند، مردم از پرداخت مالیات، عوارض و ... شانه خالی می كنند كه خود شكلی از فساد است.
از طرف دیگر روابط و تعامل بین مردم نیز درگیر فساد می شود. چرا كه در چنین شرایطی افراد سودجو و منفعت طلب گمان می‌كنند با پرداخت رشوه می‌توانند از قانون بگریزند و با خیال راحت دست به كلاهبرداری و ... می‌زنند. پس اولویت اول آوردن اعتماد عمومی به جامعه است. در فقدان اعتماد عمومی هم تعاملات مردم با دولت و هم تعاملات بین خود مردم آلوده به فساد می‌شود.

**ایرنا: دولت‌ها همواره مدعی مبارزه با فسادند و در این زمینه اقدامات گوناگونی را سامان می‌دهند، اما بسیاری از آن‌ها موثر نیست. دولت چه طور مداخله خود را سامان دهد كه واقعاً موثر باشد؟
*پروندی: در رتبه بندی سال 2017 موسسه شفافیت بین الملل، كشور ما رتبه 130 از بین 180 كشور را دارد، یعنی وضعیت شفافیت خیلی ضعیف بوده و فساد بالایی وجود دارد. پس هم دولت و هم مردم موظف به اتخاذ اقداماتی برای مبارزه با فسادند. وظیفه دولت در دو سطح استراتژیك و تكنیكی قابل بیان است. در سطح استراتژیك دولت علاوه بر تمركز بر مساله اعتماد عمومی باید در پی افزایش شفافیت باشد و بعد از آن افرادی را برای مبارزه با فساد برگزیند كه خودشان مورد اعتماد مردم باشند.
ثانیا باید وجود فساد را بپذیرند و به آن اذعان كنند؛ این مساله اعتماد عمومی را افزایش می دهد. همچنین برای مبارزه با فساد روش‌های علمی و مورد اجماع جهانی وجود دارد كه افراد باید آموزش‌های لازم را در این زمینه ببینند و از رفتارهای مدیریتی سلیقه‌ای پرهیز كنند.
نكته دیگر آنكه نباید شعارهای نشدنی در این زمینه سر داد. مبارزه با فساد یك مبارزه قدم به قدم است. نمی‌توان یك شب فساد را ریشه كن كرد. باید مردم را نسبت به طولانی بودن فرایند تغییر آگاه كرد. با فراهم آوردن این مقدمات دولت می‌تواند فعالیت‌های ضدفساد را تشویق كند و اقدامات عملی برای مبارزه با فساد سامان دهد. برای تشویق فعالیت‌های مبارزه با فساد، از جمله بر ملا كردن فساد، نیازمند بستر حقوقی مناسب هستیم. باید قانون حمایت از افشا كنندگان فساد تصویب و اجرا شود. این ها اقدامات دولت در سطح استراتژیك است.

** ایرنا: در سطح تكنیكی و عملیاتی دولت باید به چه شكلی ورود كند؟
*پروندی: در این سطح دولت باید سازمان‌های دولتی را نسبت به اتخاذ فرایندهای اداری پیشگیرانه مكلف كند. به این معنا كه فرایندهای اداری و دولتی به طوری باید اصلاح شود كه امكان فساد به حداقل خود كاهش یابد. برای این كار ابزارهایی مثل مدیریت فرآیندهای سازمانی (BPM) با رویكرد ضدفساد، بسیار كمك كننده است.
به شرایط امروزی ما نگاه كنید. مثلا در خصوص فسادهای بانكی، ما فقط بعد از وقوع فساد و وقتی كه وام های كلان میلیاردی بدون پشتوانه به افراد اعطا شد، از آن مطلع شده و در مواردی با عوامل آن برخورد می‌كنیم. در حالی كه اگر فرایند وام دهی و اعطای امتیازات، یا مزایده‌ها و مناقصه‌ها از قبل به صورتی پیشگیرانه طراحی و اصلاح شده بود، اساساً امكان فساد و سواستفاده وجود نداشت.
مهمترین اصلاح دولت برای مبارزه با فساد همین «فرایندهای سازمانی اصلاح شده» (BPM) است كه مبتنی بر یك دانش تخصصی است و نقش پیش‌گیری دارد. دولت باید سازمان‌ها را مكلف كند در بخش هایی كه امكان سواستفاده هست، فرایندهای سازمانی را اصلاح كنند. دولت باید سازمان های زیر مجموعه خود را نسبت به اخذ گواهی ها و ایزوهای (ISO) مربوطه مكلف كند. یك سری ایزوهای بین المللی شناخته شده در این زمینه وجود دارد. راه دیگراستفاده از ابزارهایی مانند دولت الكترونیك است كه میزان مداخله انسان را در فرایندها كمتر می كند و به افزایش شفافیت و كاهش فساد كمك می كند.

**ایرنا: آیا علاوه بر دولت، مردم هم می‌توانند برای كاهش فساد قدمی بردارند؟
*پروندی: مردم باید از طریق نهادهای مدنی فعال ورود كنند. اَشكال گوناگون فساد را آموزش دهند، وجدان اجتماعی را برانگیزند و به مردم عادی راه‌های مبارزه با فساد را آموزش دهند. همچنین ما بستر اعتقادی بسیار خوبی در این زمینه داریم كه به خوبی می‌توان از آن استفاده كرد. در این راه، جامعه مدنی می تواند بسیار كمك كننده باشد.

**ایرنا: گسترش فساد چه پیامدهایی برای جامعه دارد؟
*پروندی: فساد هم پیامد منفی اقتصادی دارد هم پیامد منفی اجتماعی. پیامدهای اقتصادی آن كه بسیار روشن است. از جمله همه می‌دانیم گسترش فساد منجر به كاهش سرمایه گذاری می‌شود. مطالعات نشان داده یك واحد افزایش در فساد، 2.5 درصد سرمایه گذاری را كاهش می دهد. در خصوص فساد به پیامدهای اجتماعی آن كمتر توجه می‌شود در حالی كه فساد موجب تشدید فقر و نابرابری، تضعیف حاكمیت قانون در میان مردم و ضعیف شدن ثبات سیاسی می‌شود. همچنین طبق مطالعات انجام شده به ازای افزایش یك واحد فساد، 5 درصد نرخ ثبت نام در مدارس كاهش می یابد. یا با افزایش یك واحد فساد دو سال و نیم از امید به زندگی افراد كاسته می شود.

**ایرنا: برخی معتقدند افشای فساد و رسانه‌ای كردن آن به مبارزه با فساد كمك می‌كند، در مقابل گروهی رسانه‌ای شدن مفاسد را باعث بی‌اعتمادی مردم به دولت می‌دانند. با این اوصاف آیا افشاگری در زمینه فساد مفید است یا خیر؟
*پروندی: بستگی دارد كه افشای فساد از جانب چه كسی و با چه هدفی صورت گیرد. اگر بازیچه‌ رقابت و مبارزه های سیاسی شود و از طرف نیروهای سیاسی برای از میدان به در كردن رقبا مطرح شود (مانند آنچه بعضاً در مناظره های انتخاباتی شاهدش هستیم) به اعتماد عمومی ضربه می‌زند. چون هدف مبارزه با فساد نیست. ولی زمانی كه فسادی از سوی جامعه كشف و رسانه‌ای شود، با تیغ دولبه مواجه می شویم.
اگر به صورت قاطع و نظام‌مند با فساد كشف شده برخورد شود و برخوردها هم شفاف اطلاع رسانی شود اعتماد عمومی را افزایش می دهد. اما اگر فسادی كشف شد ولی خبر آن در رسانه‌ها خاموش شد، به اعتماد عمومی ضربه می‌زند. زمانی كه فسادهای افشا شده، لاپوشانی شوند یا مردم احساس كنند اراده‌ای برای برخورد با فساد وجود ندارد، اعتماد عمومی خدشه دار می‌شود. اما اگر برخورد صورت پذیرد و آن هم رسانه‌ای شود، بسیار موثر خواهد بود.
پژوهش**س.ا**9279