پرسش از امكان امر دینی باید 100 سال پیش مطرح می شد

به گزارش روز دوشنبه خبرنگار گروه دانشگاه ایرنا، عبدالكریمی، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی به مناسبت روز جهانی فلسفه در تالار فرهنگ پردیس فارابی دانشگاه تهران در قم سخنرانی كرد ، اظهارات وی برگرفته از كتاب اخیر او به نام «پرسش از امكان امر دینی در جهان معاصر» بود.
عبدالكریمی (متولد ۱۳۴۲ در تهران) فیلسوف ایرانی و دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال است.
وی از اعضای هیات مدیره انجمن فلسفه میان ‌فرهنگی ایران است. پژوهش‌های او عمدتاً در حوزه نقد سنت‌های فكری، فلسفه هایدگر، فلسفه فرهنگ و فلسفه سیاسی است.
عبدالكریمی دوره كارشناسی و كارشناسی ارشد فلسفه را به ترتیب در سال‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۷۳ در دانشگاه تهران به پایان رساند و در سال ۱۳۸۰از دوره دكتری فلسفه در دانشگاه اسلامی علیگر هند فارغ‌التحصیل شد.
دانشیار فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی در ابتدای ارائه نكات خود ضمن دینی خواندنِ سنت تاریخی و نظری ما در عین حضور مؤلفه های دیگر گفت: پرسش از امكان امر دینی در جامعه ما می بایست صد سال پیش مطرح می شد. در عین اینكه رضا داوری اردكانی در مراسم رونمایی از كتاب در نكته ای متفاوت گفته است كه این كتاب می باید بیست سال بعد چاپ شود!
در ادامه عبدالكریمی جامعه امروز ایران را بعد از همان اولین مواجهه ها با غرب در یك طیف، قابل تصور و تحلیل و دسته بندی در دو قطب معرفی می كند. قطب سنت گرایانی كه دنیای مدرن و مؤلفه های جهان جدید را به رسمیت نمی شناسند و قطب نوگرایانی كه در ضدیت با سنت، سنت را عامل عقب ماندگی و امتناع تفكر در جامعه ایران می دانسته اند دوگانه كردن این تحلیل در جهت تصور بهتر است و نافی طیفی بودن مواضع و تعدد گرایش ها میانه این طیف نیست.
به نظر عبدالكریمی دوقطبی سنت گرایی و نوگرایی در مشاهدات روزمره اجتماعی و حتی در تاریخ معاصر نیز قابل ردگیری و مشاهده است. گروهی از مردم تعطیلات را در مراكز زیارتی و گروهی آن را در جزیره های تفریحی می گذارنند. مشروعه خواهی و مشروطه خواهی، دو طیف نهضت ملی نفت و قطب های درگیر در فضای بعد از انقلاب به روشنی گواه این تضاد و اصطكاك باورها است .
عبدالكریمی گفت : نزاع اصلی میان این دو قطب به واسطه دینی بودن سنت ما بر «امر دینی» است. قطب سنت گرا بر دین گرایی تاكید دارد و قطب نوگرا بعضاً با تكیه بر ملی گرایی یا با آن می ستیزد و یا آن تاكید و تعمیم امر دینی به همه مناسبات و حوزه ها را نمی پسندد و روا نمی دارد.
پرسش اصلی و محوری عبدالكریمی این است كه در این نزاع محل مناقشه مشخص نیست. یعنی در این میان معلوم نیست كه امر دینی دقیقا به چه معناست كه یك سو از آن دفاع می كنند و پسوند دینی را به همه حوزه ها تعمیم می دهند و طرف دیگر به این رویكرد حمله می كند و درصدد طرد و تحدید آنند.
به بیان دیگر دعوا برقرار است، اما موضوع دعوا دقیق تعریف نشده است. گویی دین در این مناقشات تنها اشتراكی لفظی است كه گروه ها و دسته های مختلف از آن مرادهای مختلفی را برداشت می كنند. از این رو اولین گام مشخص كرن محلّ بحث و معركه اختلاف و مراد دقیق تر و تحلیلی تر از «امر دینی» ست.
ادامه تلاش و بیان بیژن عبدالكریمی در روشن كردن معنا و تبیین سلبی و ایجابی از معنای امر دینی و زدودن مغالطه های پیرامونی این مفهوم است.رویكرد او سلبی ست. از نظر او امر دینی در این بیان، دست كم چهار چیز نیست. چیزهایی كه بعضاً به اشتباه با امر دینی یكسان گرفته می شوند و از اساس مغالطه های اختلاف برانگیزی را موجب می شوند. اولاً دین فرهنگ نیست. فرهنگ به معنای رویدادگی یا آنچه در بیان های فلسفیfacticity (واقع مندی یا مجعولیت) می نامند.
«مجعولیت یعنی موارد و مؤلفه هایی كه ما در آنها به تعبیری قرار داده یا پرتاپ شده ایم. اینكه مثلا ایرانی هستیم، اینكه در زمانه حاضر به دنیا آمده ایم، اینكه رنگ پوستمان فلان است، والدین مان فلان افرادند و ... همه از سنخ مجعولیت یا واقع مندیهای غیرارادی و غیراختیاریِ فرهنگی مایند. به این اعتبار دین هم می تواند جزئی از مجعولیت غیراختیاری و فرهنگی به ارث رسیده ی ما باشد. با این بیان امر دینی امری فرهنگی نیست. دوماً دین نظام اعتقادی و كلامی و فقهی نیست. یكسان انگاشتن دین با مجموعه ای نظام اعتقادی و كلامی و فقهی تقلیل امر دینی به مجموعه ای از گزاره های معرفتی و احكام فقهی ست. »
وی می افزاید : پیامبران در این تحلیل آورنده ایمانند و این متكلمین و فقیهانِ پس از پیامبرانند كه دست به ساختارمند كردن و نظام سازی اعتقادات حاصل از آن ایمانِ گرم اولیه می زنند. چیزی كه حتما معادل و مترادف آن گوهر ایمان و امر دینی نیست. سوماً منظور از امر دینی اُبژه و موضوع پژوهش بودنِ دین هم نیست. یك شخص می تواند دین پژوه باشد و در عین حال اصلا از نظر شخصی دیندار و مؤمن نبوده و طعم ایمان دینی را نچشیده باشد. همچنانكه كثیری از دین پژوهان مشهور عالم مدرن سالها دلبسته و دغدغه مند پژوهش در امر دینند، اما به آن اعتقاد و ایمانی نمی ورزند. همچنانكه كسی میتواند بی آنكه مزه عاشقی را تجربه كرده باشد، در رابطه با عشق پژوهشی مفصل كند.
به بیان عبدالكریمی در هیچ دوره ای از تاریخ بشر به اندازه زمانه معاصر درباره دین پژوهش های گسترده نمی شده است و در هیچ دوره ای هم به اندازه زمانه امروز فقدان امر دینی حس نمی شود! این پارادوكسی تأمل برانگیزست. همچنانكه همزمان با مرگ عالم شرق در جهان امروز، جهان پُر از پژوهش های شرق شناسانه است. چهارماً دین ایدئولوژی نیست. ایدئولوژی اساساً پدیده ای مدرن و متعلق به انسان اومانیستی ست كه می خواهد جهان را به دست و اراده خود بنیاد خود تغییر دهد. نمونه ای بومی از رویكردهای ایدئولوژیك به دین در تاریخ معاصر تبلیغات و اعتقادات گروه های نظیر فرقان بود كه همه گونه پسندهای پیشینی خود را از دل قرآن استخراج می كردند.
دین از نظر استاد فلسفه دانشگاه آزاد واحد تهران شمال، وقتی ایدئولوژیك می شود، اتفاقاً سكولار می شود. به گواه تاریخ و تجربه بشر رشد سكولاریسم در یك همزمانی خردسوز، با تقلیل دین به ایدئولوژی و ترویج و تحمیل دین ایدئولوژیك بوده است.
دانشیار دانشگاه آزاد در ادامه سخن خود برای تعریف امر دینی كه به ظن او محل مناقشه و پرسشی تبیین نشده است، اظهار داشت: «اگر سخن از فقدان امر دینی در جهان امروز می گویم، به معنای مرگ و فقدان مرادهای مغالطه برانگیز قبلی نیست. اتفاقا دین در هر چهار تعریف كه سخنش رفت، امروزه به قوّت و شدّت حاضر است.
« امر دینی به تلقی من نه یك فرهنگ و نه یك نظام اعتقادی و نه یك موضوع مطالعاتی و نه یك ایدئولوژی سیاسی و فكری ست. بلكه یك نحوه تحقق انسانی، یك نحوه هستی انسانی، مأوا گزیدن در ساحت قدس و خانه كردن در الوهیت و ظهور و تجلی امر قدسی در احساس و اندیشه و زبان و كنش فرد است. چیزی كه ما آن را در حضور یك فرد بهره مند از این امر، با بهجت و مغناطیس حضور احساس می كنیم. به این معانی كه شرحش رفت، تحقق امر دینی در جهان معاصر اگر نگویم ممتنع، بلكه بسیار سخت است. كسی كه خام اندیشانه از دینی كردن همه چیز سخن می گوید، نمی داند چی می گوید و از عمقِ چه تحقق سخت و ممتنعی در جهان معاصر سخن می راند.»
ادامه سخن این استاد دانشگاه به بیان دلایل سختیِ تحقق امر دینی با توجه به ویژگی های زمانه حاضر اختصاص یافت. از نظر عبدالكریمی، انسان موجودی تاریخی ست. در عصر پوچ گرایی و سوبژكتیویسم اثبات گرا (پوزیتیویستی) و رواج نسبی گرایی معرفتی و ... امر دینی به معنای گشودگی در عالم امر قدس برای بشر امروز دیریاب است. گواه این موضوع جایگاه و كاركرد متون مقدس در جهان امروز در نسبت با جهان سنت است. جایگاهی كه این كتب گویی برای انسان امروز رسالت وجود شناسانه سابق را ایفا نمی كنند. انسان جدید آن نسبت و مواجهه وجودی و درونی ای كه انسان جهان سنت با كتب مقدس برقرار می كرد، نمی تواند برقرار كند.
وی تصریح كرد : در نسبت با انسان قدیم، قرآن برای حتی یك مسلمان و انجیل برای یك مسیحییِ معتقد كمتر جایگاهی شفابخش و نقشی سیرابگر را ایفا می كند.
عبدالكریمی در تشریح بیشتر این نكته می افزاید: متون مقدس و دینی قوام بخش عالَمیت خود بودند. اصلا عالمیت جهان قدیم مبتنی بر معارف كتب مقدس بود. منظور از عالَمیت، كلیت اجزاء ، تصویر و تعاریفی ست كه انسان از عالم پیرامونی خود در ذهن دارد و به آن اجزاء منتسب می كند. عالَمیت عالَم دینی با ظهور دنیای مدرن به پایان می رسد و ذهن و ضمیر انسان مدرن قواره ی تازه ای به قامت هستی می دوزد. قواره ای كه تابع علم و معارف مدرن با همه مشخصات مقبول یا نامقبولش است.
«در جهان معاصر عالمیت جهان گذشته كمرنگ شده است. عالمیتی كه جهان را رازآلود می كرد و رسیدن به فراسوی آگاهی را برای انسان قدیم ممكن می ساخت. در جهان علمی جدید پس از ظهور كسانی چون دكارت و كانت و مدعای امثال آنان مبنی بر عدم امكان دسترسی انسان به ساحات فراآگاهی، دسترسی به بُعد فراآگاهی سخت و شك آمیز شده است و خود این یكی از مولفه های مهم عالَمیت جدید است. عالَمیت امری محقق شده در بیرون از ماست و فارغ از داوری و باورهای ما، حاكی از اتمسفر حاكم و حاضر بر شاكله ذهن هاست.

استاد فلسفه دانشگاه آزاد در پایان ضمن شنیدن و مرور پرسش ها و نقد های حاضرین، به سوالات چالشی آنان پاسخ گفت. در بیرون از سالن برگزاری نشست نیز كتاب های منتشره بیژن عبدالكریمی و به ویژه كتاب تازه انتشار مورد بحث یعنی «پرسش از امكان امر دینی در جهان معاصر» با تخفیف به دانشجویان، اساتید و علاقه مندان عرضه شد.
**ع.م **1601**