به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا؛ بیش از 70 سال پیش و در آذر ماه 1325بود كه پس از ختم غائله «فرقه دموكرات»، آذربایجان، قلب تپنده ایران زمین، دوباره به آغوش مام میهن بازگشت و كشور از خطر تجزیه در امان ماند. در طی این سال ها، بحث بر سر كارنامه یكساله فرقه دموكرات و عملكرد اعضای این حزب در آذربایجان، همچنان ادامه دارد و كارشناسان به بحث و بررسی این اتفاق می پردازند. پرونده ای كه هنوز نقاط مبهم و سوالات بسیاری درباره آن وجود دارد.
** دست فرقه دموكرات از آستین شوروی
پس از اشغال ایران به دست قوای متفقین، مقرر شد با پایان جنگ و ظرف شش ماه، قوای اشغالگر از ایران خارج شوند؛ اما با پایان جنگ، قوای شوروی، حاضر به ترك ایران نشدند و با حمایت از اعضای گروهی كمونیستی به نام «فرقه دموكرات» و با رهبری «سید جعفر پیشه وری» تلاش كردند تا آذربایجان را از ایران جدا كنند. اعضای این فرقه در آذرماه 1324 بیانیه اعلام خودمختاری آذربایجان را منتشر كرده و در تلگراف به مقامات شوروی و شخص «زوژف استالین» از او درخواست كردند كه به شوروی بپیوندند. اعضای فرقه دفاتر و مراكز دولتی را اشغال كردند و مدعی تملك اراضی خان های محلی و بازتوزیع ان در میان مردم شدند.
هرچند برخی كارشناسان معتقدند كه اقدامات رضاشاه در سركوب مردم آذربایجان، از جمله دلایلی بود كه اعضای فرقه اعلام خودمختاری كردند؛ اما همانطور كه «داوود دشتبانی»، پژوهشگر تاریخ بیان می دارد امروزه و با انتشار اسناد بایگانی دولت شوروی در آن زمان، جای انكار نیست كه دولت شوروی، پشتیبان اصلی و طراح ایجاد «فرقه دموكرات» برای جداسازی آذربایجان بوده است.
«كاوه بیات»، پژوهشگر برجسته تاریخ معاصر نیز در همین ارتباط می گوید كه توطئه جداسازی آذربایجان از فردای شهریور 1320 و ورود متفقین به ایران آغاز شد. نیروهای شوروی در آذربایجان به دستگیری گسترده مخالفین خود پرداختند و بسیاری از ملاكین مناطق شمالی ایران از جمله خراسان، استان های شمالی و آذربایجان، به دلیل نفوذ شوروی، با آنان همكاری كردند. در همین زمان برخی از وكلای مجلس كه با نفوذ شوروی به مجلس راه یافته بودند نیز در این تلاش ها مشاركت داشتند.
بیات ضمن تاكید بر نقش دولت روسیه تزاری و شوروی در گسترش باورهای قوم گرایانه در منطقه آسیای میانه و قفقاز، معتقد است كه از زمان گسترش رویكرد استعماری روسیه تزاری در دوران قاجار، عوامل روس با همین ترفند، بخش هایی از ایران را جدا كردند و قصد آن ها این بود كه دوباره همین نقشه را در آذربایجان نیز پیاده كنند.
دشتبانی در همین ارتباط نكته دیگری را نیز بیان می كند: فشارهای حاصل از سیاست فرهنگی حكومت رضاخان، باعث ایجاد بستری برای سوءاستفاده اعضای فرقه شد. اعضای فرقه بر استفاده از زبان تركی در تمامی مكاتبات و رسانه ها تاكید داشتند، در حالی كه تا پیش از این و در هیچكدام از جنبش های منطقه چنین چیزی دیده نشده بود. بطور مثال «شیخ محمد خیابانی» روحانی مبارز ترك، به رغم مبارزه سرسختانه با یكجانبه گرایی دولت مركزی به دلیل احتمال نفوذ عثمانی با چنین اقداماتی مخالف بود.
دشتبانی تاكید دارد كه اگر نقش و نفوذ نیروهای شوروی نبود، چنین فرقه ای هرگز بدین شكل ظهور نمی كرد و باید این نقش را بیش از پیش مورد بررسی قرار داد.
«رحیم نیكبخت» پژوهشگر و مورخ نیز در همین ارتباط اشاره می كند: نفوذ استالین بر فرقه دموكرات غیرقابل انكار است. این نفوذ تا جایی پیش رفت كه نیروهای ملی در شهر «مرند» به استالین تلگراف زدند و گفتند كه به هیچ وجه خواهان پیوستن به شوروی نیستند، استالین دستور قتل تمامی آنان را صادر كرد و حتی گفت كه باید تلگرافچی نیز كشته شود. پس از قتل عام این افراد به دست اعضای فرقه، تا چند روز اگر كسی به قصد دفن اجساد نیز نزدیك محل حادثه می شد نیز به قتل می رسید.
** شاهسون ها و مردم اردبیل، سردمداران مبارزه با فرقه دمكرات
در زمانی كه اعضای فرقه در تلاش برای پیوستن به شوروی بودند و حكومت مركزی نیز منفعلانه نظاره گر حوادث بود، شاهسون های دلیر، به نبرد با عوامل شوروی و فرقه پرداختند. پیش از این نیز شاهسون ها در جنگ های ایران و روسیه و نهضت مشروطه، نقشی فعال در نبرد با استعمار خارجی نشانه داده بودند. «میرنبی عزیززاده» مدرس تاریخ و پژوهشگر تاریخ آذربایجان در همین ارتباط می گوید: شاهسون ها به صورت تاریخی با روس ها دشمن بودند. خاطره تلخ جنگ های ایران و روس و حمله متفقین به ایران، بر ذهن این ایل دلیر سنگینی می كرد. از همین رو آنان به هیچ وجه به اندیشه ای كه از پیوستن به شوروی طرفداری كند خوشبین نبودند. شاهسون ها نقشی جدی در مبارزه با نیروها و اعضای فرقه و عوامل شوروی داشتند و توانستند بارها بر آنان پیروز شوند.
دشتبانی نیز تاكید می كند كه نقش مردم اردیبل در مبارزه با فرقه نیز بسیار مهم است. مردم اردبیل به هیچ وجه حاضر به پذیرش اقدامات فرقه نبودند و با آن مخالفت داشتند.
نیكبخت نیز می افزاید كه به دعوت علما در ارسباران نهضتی توسط شاهسون های ایل «محمدخان لو» علیه فرقه به راه می افتد كه به دلیل عدم حمایت از این ایل، مهمات آنان به پایان رسیده و همگی آنان توسط اعضای فرقه به دار آویخته می شوند و به شهات می رسند.
** نقش علما در مبارزه با فرقه
علمای شیعه اغلب در بزنگاه های تاریخ معاصر ایران، نقشی بی بدیل داشته و با دشمنان ایران به نبرد پرداخته اند. از فتوای تحریم تنباكو توسط «میرزای شیرازی» تا رهبری «امام خمینی (ره)»، تاریخ معاصر ایران، علمای مبارز بسیاری به خود دیده است. در ماجرای فرقه دموكرات نیز وضعیت به همین صورت بوده است. نیكبخت در همین ارتباط توضیح می دهد كه علما به صورت كلی مخالف كمونیسم بوده اند. بطور مثال «میرزا علی اكبر مجتهد اردبیلی» حكم داد تا شاهسون ها در نبرد با بلشویك ها، آنان را متوقف كنند یا «آِیت الله یونس اردبیلی» یكی از مراجع تقلید زمان، علیه حزب توده فتوا صادر كرده و مردم را از پیوستن به آن منع می كند.
نیكبخت می افزاید: پس از آغاز گسترده فعالیت فرقه، «آیت الله شهیدی» گروهی از شاگردان خود را مسوول نفوذ به فرقه می كند. همچنین این مجاهد نستوه، با برگزاری مراسم های متعدد مذهبی در سوگ «آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی»، مرجع تقلید برجسته زمان، با تلاش های فرهنگی فرقه، مبارزه می نماید. مجموعه این تلاش ها، یكی از عوامل رویگردانی مردم از فرقه بوده است.
** تبعید خودخواسته اعضای فرقه و رنج بی پایان در سرزمین موعود
با شكست اعضای فرقه از نیروهای ارتش و مردم مبارز، بسیاری از شهروندان عادی، به دلیل تبلیغات اعضای فرقه به شوروی می گریزند. اعضای فرقه این گونه تبلیغ كرده بودند كه در صورت ورود قوای ارتش به آذربایجان، همه مردم قتل عام خواهند شد. همچنین تبلیغات شوروی در آن زمان، تصویر یك سرزمین موعود از این كشور ساخته بود و مردم گمان می كردند كه با پیوستن به شوروی، از رنج و گرسنگی و بی عدالتی در امان خواهند بود. همین تبلیغات باعث شده بود تا پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از كشورها خود داوطلبانه به شوروی بپیوندند؛ اما پس از مدتی اغلب این كشورها همچون مجارستان، لهستان، یوگوسلاوی، رومانی و مانند آن، تبدیل به عرصه ای برای مبارزه با ستم شوروی گشتند.
«علی درازی» محقق و پژوهشگر تاریخ كه در زمینه بررسی مهاجرت پناهندگان فرقه دموكرات به شوروی، تحقیقات فراوانی صورت داده است، در این باره می گوید: برآوردها نشان می دهد كه حدود 25 تا 30 هزار ایرانی كه اغلب آنان روستاییان ساده و فریب خورده بودند، از ترس انتقام گیری و به دلیل تبلیغات فرقه، به شوروی می گریزند. درازی تاكید می كند كه اغلب این مهاجران، روستاییان فقیری بودند كه فریب تبلیغات فرقه را خورده و گمان می كردند كه شوروی بهشت موعودی است كه با مهاجرت می توان بر خان نعمت آنان نشست و در دنیای زیبا و عدالت محور زندگی كرد.
درازی می افزاید: دولت شوروی این مهاجرین را در اردوگاه های بسیار سخت و بدون امكانات همچون اردوگاه «شاماخیر باكو» نگاهداری كردند و بعد از آن، اعضای جوان و توانمند این مهاجرین را به عنوان كارگر یدی مورد استثمار و بهره كشی قرار داده و از جسم آنان در معادن سیبری، قزاقستان، ازبكستان و تركمنستان بهره بردند. درازی می افزاید بسیاری از مهاجرین شنیده بودند كه قرار است ظرف چند روز به وطن بازگردند، اما نیاز دولت شوروی به نیروی كار كه در اثر تلفات سنگین جنگ جهانی دوم ایجاد شده بود، برای آنان تراژدی تلخی رغم زد.
هجرت این جمعیت در برفی سهمگین و بدون سرپناه و آذوقه آغاز شد و كشور میزبان هرگز با آنان به درستی برخورد نكرد. درازی می افزاید كه دولت پهلوی نیز هرگز تلاش نكرد این مهاجرین را بازگرداند. این در حالی است كه این مهاجرین هنوز خود را ایرانی و شیعه می دانند و به ایران علاقمند هستند.
بیات نیز در همین ارتباط می گوید كه متاسفانه جنگ سرد، سرنوشت مهاجرین را به نحو دیگری رقم زد و به دلیل قرار گرفتن ایران در جبهه بلوك غرب، همواره به این مهاجرین، به صورتی بدبینانه نگریسته می شد. امری كه باعث شد تا آنان نتوانند هرگز به وطن بازگردند.
** فرقه دموكرات و پرونده ناتمام
در رابطه با برخی مسائل فرقه، همچنان ابهامات فراوانی وجود دارد. در همین ارتباط «احسان هوشمند» پژوهشگر و روزنامه نگار به نكته جالبی اشاره كرده و می گوید: نواقص بسیاری در اسناد مربوط به فرقه دموكرات وجود دارد. وی اعلام كرد كه اسناد فرقه دموكرات در مجلس چهاردهم، متاسفانه مفقود شده است! وی ادامه می دهد: نه اینكه اسناد وجود دارد و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی قصد نمایش آنان را نداشته باشد. ما دریافته ایم كه كارتن این اسناد خالی است و مشخص هم نیست این اسناد اكنون كجا است.
بیات نیز اشاره می كند كه اكنون اسناد جدیدی در حال تدوین و انتشار است. وی در همین مورد به یادداشت های «اسماعیل مجدی»، از اعضای كنسولگری ایران در باكو، درباره تلاش های استالین در سال 1324 در حال بازخوانی و بررسی است. این اسناد می تواند بخش های جدیدی از نقش شوروی در ایجاد فرقه دموكرات را روشن و مشخص نماید.
نشست یكروزه «نجات آذربایجان از چنگال اهریمن» كه چهارشنبه، 21 آذر، در دانشكده ادبیات و علوم انسانی و به همت گروهی از كارشناسان، پژوهشگران و مورخین همین مناسبت برگزار شد، نیز تلاشی بود در راستای بازخوانی این پرونده ناتمام كه نیاز است همچنان اسناد و مدارك آن مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
پژوهشم**ب-ا**1552
تهران- ایرنا- آذرماه امسال و در سالگرد بازپس گیری آذربایجان از فرقه دموكرات، پرونده این فرقه و تلاش های آنان برای جدایی آذربایجان، دوباره محور بحث های كارشناسان و مورخین قرار گرفت.