البته اسكاف 1300 سال پیش اینطور نبود؛ در داستان ها روایت شده او همیشه نانی را برای مستمندی كنار می گذاشت و اگر روزی، نیازمندی هم پیدا نمی شد، نان را بی آنكه جار بزند، به دجله می انداخت.
و آنطور كه در برخی منابع تاریخی آمده، ضرب المثل «تو نیكی می كن و در دجله انداز، كه ایزد در بیابانت دهد باز» نیز براساس شرح حال اسكاف در دوره متوكل عباسی رایج شده است؛ ضرب المثلی كه این روزها كمتر كسی آن را باور دارد زیرا الان بسیاری از انسان ها حتی كاری برای دیگری انجام نداده باشند هم آن را جار می زنند.
نمی توان با اطمینان گفت همه انسان ها كارهای نیكو در حق همنوعانشان را نه برای كمك به دیگران، بلكه تبلیغ، منفعت و خودنمایی خودشان انجام می دهند اما آنچه مشخص است اینكه فرهنگ كار خیر كردن هم تغییر یافته است.
این پدیده را جامعه شناسان از جمله دكتر سید یعقوب موسوی استاد دانشگاه الزهرا با عنوان «ناهنجاری مزمن اجتماعی» توصیف می كنند؛ دردی كه این روزها گریبان خیلی ها را گرفته است و در این رهگذر حتی به آبرو، زندگی و حقوق شهروندی و قانونی افراد نیازمند هم رحم نمی كنند.
بسیار دیده ایم برخی سلبریتی ها (شخصیت مشهور)، صاحبان كارخانه یا مسئولی، صحنه های كمك به برخی شهروندان را در شبكه های اجتماعی به نمایش می گذارند؛ از قبض واریزی پول عكس می گیرند و نشان می دهند یا فرد نیازمند را به دفعات به تصویر می كشند بی آنكه به تبعات این اقداماتشان كمترین بهایی بدهند.
حتی گاه مشاهده شده برخی رسانه های رسمی نیز به این پدیده كمك كرده اند و آنطور برداشت می شود كه این افراد بیش از آنكه قصدشان كمك به فردی نیازمند باشد، قصد كمك به خودشان و منفعت اندوزی بیشتر را از طریق تبلیغ خودشان دارند.
چرا چنین شده ایم و تبعات این پدیده در آینده چیست، از جمله مسائل مهمی به شمار می رود كه باید از منظر جامعه شناختی به آن پرداخت.
گرچه برخی كارشناسان بویژه در حوزه مذهبی اصرار دارند برای ترویج فعالیت های نیكوكارانه بد نیست برخی اقدامات بیان شود، اما این موضوع با جار زدن فعالیت ها و بردن آبرو و شانیت برخی شهروندان نیازمند بسیار تفاوت دارد.
آنچه مهم است اینكه كاری كه برای جار زدن در حق دیگران انجام دهیم، حتی براساس روایات دینی هم، دیگر در تعریف كار خیر و نیكوكاری نمی گنجد و حتی نكوهش هم شده است.
**ویترین خودخواهی افراطی
دكتر احمد بخارایی جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور معتقد است: انسان ها نیازمند كنش های اجتماعی هستند؛ فرد در جامعه انتظار دریافت واكنش های مناسب را برای رفتارهای خود دارد اما این موضوع در مورد رفتارهای نوعدوستانه صدق نمی كند.
وی ویترین سازی را راهی برای جبران واكنش های دریافت نشده از سوی جامعه می داند و اعتقاد دارد اینكه افراد برخی رفتارهای خیرخواهانه یا نوع دوستانه خود را به نمایش می گذارند، برای همین ویترین سازی و ایجاد انگیزه نیز می تواند باشد.
بخارایی با تاكید بر اینكه در جامعه مدرن باید منافع جمعی بر فردی ارجح دانسته شود اظهارداشت: در حالی كه فردگرایی مختص جوامع سنتی است، در جامعه «شبهِ مدرنِ مفلوجِ ایران» این وضعیت یك بام و دو هواست و هر دو جنبه فردگرایانه و سنتی و جمع گرایانه و مدرن مشاهده می شود.
این جامعه شناس به سرنوشت شخص دریافت كننده كمك در جریان این ویترین سازی اشاره و خاطرنشان كرد: اینكه چهره و هویت فرد در این نمایش كار خیر به تصویر در می آید، یك نوع مصرف كردن دیگران به نفع خود است.
وی با اشاره به تبعات نشان دادن و معرفی انسان های نیازمند توسط كسانی كه مدعی كمك به آنها هستند ادامه داد: متاسفانه اینجا انگار خودِ فرد اولویت دارد و نه شخص مقابلی كه از اعتبار و آبرویی برخوردار است؛ نفس عمل كمتر مطرح و منِ فاعلِ كار خیر مهمتر نشان داده می شود كه پیامد آن همان خودخواهی های افراطی است.
بخارایی همچنین درباره تاثیرات ادامه چنین رفتارهایی هشدار داد: به دنبال این نوع كنش ها بتدریج فرآیند تعامل بین انسان ها معیوب می شود، ارزش ها جای خود را از دست می دهند و مردم نسبت به انجام كار خیر و نوع دوستانه بی تفاوت می شوند.
** مرا به خیر تو امید نیست
«حفظ آبروی مومن» شرط نخست كار خیر به شمار می رود این جمله ای است كه دكتر سید محسن میرطالبی استاد دانشكده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران می گوید و ادامه می دهد: همه روایت های دینی ما بر مخفیانه انجام دادن كار خیر تاكید دارند تا با آبروی كسی به این طریق بازی نشود.
وی تاكید می كند: در اسلام حفظ آبروی انسان ها موضوع بسیار مهمی است، اینكه شخصی كار خیری انجام می دهد با بیان كردن و نشان دادن آن، آبروی فرد نیازمند را می برد.
میرطالبی تصریح می كند كه اگر واقعا قصد انجام دادن كار خیر برای قرب الهی را داریم، باید آن را پنهان كنیم.
این روانشناس در خصوص افرادی كه كار خیر انجام شده خود را در فضای مجازی به نمایش می گذارند، معتقد است: برخی از این افراد اطلاع ندارند كه كار اشتباهی انجام می دهند و بر آنان حرجی نیست اما زمانی فردی می داند و اینچنین رفتار می كند كه در این حالت مشخص نیست فرد مومن است یا خیر، چون فرد مومن كار خیر خود را جار نمی زند.
وی می افزاید: اعمال به نیت افراد وابسته است، هرچه كار خیر پنهانی و در خفا باشد بهتر است اما اگر برای جلب توجه و ریاكاری حركت و رفتاری انجام شود، خود فرد باید در محضر خدا پاسخگو باشد.
**آفتی به نام بی تفاوتی
دكتر سید یعقوب موسوی جامعه شناس نیز با بیان اینكه این روزها نمی توان به نیت و قصد حقیقی افراد پی برد، اظهارتاسف كرد كه در جامعه تمایل به نمادسازی و لوكس سازی افزایش یافته است.
به گفته وی برخی انسان ها از یكدیگر یاد می گیرند كه نمایش دهند و بخشی از رفتارهای خود را بزرگ كنند.
موسوی می افزاید: آنچه در شبكه های مجازی و تبلیغات تلویزیونی شاهدیم، شاید یك نوع ناهنجاری مزمن اجتماعی است كه می تواند تبعات بسیاری برای آینده جامعه داشته باشد.
این جامعه شناس هشدار می دهد: جامعه ای كه به اینگونه فرآیندها عادت كند، دچار نوعی بی تفاوتی می شود و این پدیده ها، جنبه انحرافی و معنای منفی خود را از دست می دهد.
وی تاكید می كند: این خطر بزرگی است كه ریا و تظاهر به یك روند اجتماعی تبدیل و به مرور مردم نسبت به آن بی تفاوت شوند، همانگونه كه این روزها جامعه در مقابل دروغ های بزرگی كه می شنود، بی تفاوت شده است.
موسوی، ثمره این رفتارها را حساسیت زدایی از جامعه نسبت به مشكلات همنوعان برشمرد، آن را رنج مضاعف و غیرقابل تحمل خواند و هشدار داد كه ساماندهی آن بسیار دشوار خواهد بود.
موسوی سخنان خود را اینگونه به پایان می رساند كه به مرور با چنین رفتارهایی تمامی اصول فرهنگی و ارزش هایی كه مضامین اعتقادی افراد را می سازند از دست می رود و بازگردادن آن سال ها زمان می برد.
** نمایش كار خیر به شرط تشویق دیگران
اما مساله دیگری كه برخی كارشناسان دینی بر آن تاكید دارند، ضرورت اطلاع رسانی از كارهای خیر است آن هم به شرط ترویج آن كه در این زمینه جلال نوری كارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: در فرهنگ دینی ما بحث صدقه دو قالب دارد؛ یكی پنهان كاری كه اصولا جلو ریا و خودشیفتگی را می گیرد و وجهه افراد خراب نمی شود و دیگری هم اینكه كار خیر تبلیغ شود یعنی اگر كسی كار خیرش را نمایش داد به قصد و نیت ترویج آن باشد.
وی تاكید دارد كه برای تبلیغ كار خیر به منظور تشویق دیگران باید تلاش كرد تا به حیثیت اجتماعی افراد لطمه نخورد و با هدف مطرح كردن خود، غرور و تكبر نباشد.
نوری در مورد نمایش كار خیر در فضای مجازی هم ادامه می دهد: این حركت ها غالبا نیت خیر، جنبه و اهداف روشنی ندارند؛ فضای مجازی فضای دوگانه ای برای نمایش هویت واقعی صاحبان صفحه است و در آن صدق و كذب ماجرا مشخص نیست.
این كارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: فضایی كه در آن اعضای یك گروه همدیگر را می شناسند و قصد كمك به مستمندی را دارند با فضایی مانند اینستاگرام تفاوت اساسی دارد؛ این شبكه مجازی از محیطی چندگانه و مبهم برخوردار است و چه بسا افرادی پس از اعتماد، پولی به كسی پرداخت كنند كه ادعایش از ابتدا دروغ باشد.
وی تاكید می كند كه بزرگترین ركن جامعه، سرمایه اجتماعی است و این سرمایه از اعتماد مردم به اركان آن جامعه ساخته می شود، زمانی كه مردم با دروغ مواجه می شوند محمل راستگویی در این فضا گم می شود.
** كفران نعمت نكنیم
سید محمدرضا آقامیری از دیگر كارشناسان مسائل فرهنگی و دینی هم معتقد است كه كار خیر كردن دارای شرایطی است و نباید بر سر كسی كه كمكی دریافت می كند منت گذاشت.
وی تاكید دارد: اگر فردی فرصت كمك كردن به دیگری را یافتد، درواقع این توفیق را به دست آورده كه نباید آن را با جار زدن و منت گذاشتن بر سر دیگران از بین ببرد و كفران نعمت كند.
به گزارش ایرنا « اروینگ گافمن» از جامعه شناس معروف بویژه در حوزه نظریه «كنش متقابل نمادین» كه نظریه «نمایشی» را مطرح كرده معتقد است جامعه مانند صحنه نمایش برای افراد است چون هر یك از اعضا سعی می كنند نقش خود را به گونه ای كه مطلوب خودشان یا جامعه باشد، ایفا كنند.
به زعم گافمن اینگونه می شود كه فرد از خودِ حقیقی و شخصیت اصلی خود دور و به بازیگری تبدیل می شود كه دیگران از آن راضی باشند؛ درست مانند وضعیتی كه این روزها برخی مردم در جامعه به آن مبتلا هستند و درواقع هدف اصلی شان كمك كردن به دیگران نیست بلكه هدف، تبلیغ و افزودن به منفعت خودشان است.
در این شرایط جامعه شناسان هشدار می دهند باید مراقب بود زیرا در صورت تغییر روند برخی رفتارهای اجتماعی شهروندان و از دست رفتن سرمایه های اجتماعی و اعتماد انسان ها نسبت به یكدیگر یا برخی پدیده ها، براحتی نمی توان به وضعیت قبل یا ریل صحیح فرهنگ اصیل بازگشت و تبعات این پدیده ها نیز بسیار مخرب خواهد بود.
گزارش از مینا افشاری ترك و داود میاندهی
تهرام/3001/ 1008
تهران- ایرنا- «محمد اِسكاف» خیلی پیشرفت كرده، حالا دیگر موبایل دارد، تكه نان خشكی را هم اگر به دجله بیندازد عكس و فیلمش را می گیرد و در اینستاگرامش می گذارد!