ایجاد مشكلات زیست محیطی پیامد تخریب مادیها در اصفهان

به گزارش ایرنا، مادی ها به همراه جوی های منشعب از آنها مانند شبكه ای در سطح شهر گسترده شده و آب باران و برف را در مسیر مناسب هدایت می كردند و درنتیجه آبگرفتگی در معابر و گذرگاههای محلات بوجود نمی آمد.
كارشناسان طول این مادیها را با سرشاخه های آن هزار كیلومتر در گسترده جغرافیایی شهر اصفهان اعلام كردند كه آیا امروز خبری از این مجاری طبیعی آب وجود دارد؟
این مجاری انتقال آب همچون شریانی منظم و گسترده جریان آب را در سطح شهر مدیریت می كرد و موجب شكل گیری فضاهای سبز زیبایی و رشد درختانی انبوه شده كه این عرصه هم اكنون نیز به منزله باغ های كوچكی در جای جای شهر اصفهان مشاهده می شود.
مادی های نه تنها در توزیع بلكه در جمع آوری روان آبها و سیلابها و بهره گیری از نزولات نیز كاركردی موثر داشتند.
با گسترش شهر، شهرنشینی، ازدیاد جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و ساخت و سازهای بی رویه در كنار نابودی بخش زیادی از اراضی زراعی داخل شهر كه در گذشته از مادی ها مشروب می شدند، بخشی از مادی ها و شعبات فرعی آنها نیز از بین رفته است.
تخریب سردهنه مادی ها، مسدود شدن انتها و یا قسمتی از مسیر نهر، تأثیر فاضلاب ها ، ساخت و سازهای بی رویه ، تبدیل مسیر نهر به جاده و دیواره سازی غیر اصولی از جمله عوامل نابودی مادی های اصفهان در چند ساله اخیر است . برخی از مسیر این مادی ها یا نهر به پارك و فضای سبز تبدیل شده است.
بطور كلی در زمان صفویه از سرچشمه زاینده رود تا باتلاق گاوخونی 154 مادی و نهر از رودخانه زاینده رود منشعب می شد كه تعدادی از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
مادی در لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی بوده كه از رودخانه كوچكتر و از نهر بزرگتر است و این واژه در گویش اصفهانی به نهرهای فراخ و گشاده ای گفته می شود كه برای آبرسانی از رودخانه زاینده رود به اطراف این شهرستان منشعب می شده است.
برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی، سابقه و قدمت و جه تسمیه مادی های اصفهان را برگرفته از واژه عربی 'ماء الوادی' و برخی دیگر پیدایش این واژه را به اردشیر بابكان و سلسله ماد مرتبط می دانند.
بر همین اساس و بر طبق متون تاریخی و یافته هایی كه از تمدن های مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادی ها به قبل از صفویان و به قرن های پیش از اسلام باز می گردد.
وجود تمدن های مختلفی چون ماد، هخامنشی، اشكانی و ساسانی در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادی ها را تایید می كند زیرا شكل گیری این تمدن ها با آب و حاصلخیزی زمین ارتباط داشته و حیات اهالی شهر را تضمین می كرده است.
از جمله مادی های درون شهری اصفهان در آن زمان می توان به نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، آیتقوش (قومش)، ماربین سرا ، فدین و مادی جوی شاه اشاره كرد كه آب آن برای عمارات و باغ های سلطنتی صرف می شد و نصف مادی فرشادی آب داشت.
مادی نیاصرم كه از آن به عنوان بزرگ ترین مادی های اصفهان یاد شده از كنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از كنار محله لنبان می گذرد.
در این مادی به هنگام پر آبی در حدود 200 سنگ آب جریان می یافت و مادی فرشادی كه بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه منشعب می شد، پس از مشروب ساختن محله های چهارسو و شمس آباد به طرف محله خواجو حركت می كرد.
مادی دیگر فدین نام داشت كه آب آن را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود كرده بودند، این مادی كه بالاتر از سه مادی دیگر قرار گرفته بود پس از عبور از میدان دروازه دولت كنونی به شعبات كوچك تری تقسیم می شد و یك شعبه آن به درون باغ چهلستون هدایت می شد و دیگر انشعابات آن بین محله ها اطراف دولت خانه عصر صفوی تقسیم می شد.
مادی های اصفهان از رودخانه زاینده رود منشعب و بصورت شبكه ای منظم و شاخه ای در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر كاربریهای كشاورزی و آبیاری به آبادانی و زییایی محیط زیست كمك كند.
سرزندگی این نهرها همواره بسته به احیای جان زاینده رود داشته زیرا با جریان رودخانه زیبا، آب حیات بشكلی منظم و بسان رگ های حیات در همه نقاط شهر تقسیم و توزیع شود.
مادی ها بصورت كانال های وسیع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شیب یك در هزار پس از طی چند كیلومتر به زمین های آبخور رسیده و در این قسمت با جوی های كوچك در سطح زمین جاری شده و در نهایت در طول مسیر خود روستاهای متعددی را تغذیه و آبیاری می كرده و در پایین دست هرزآب آنها به چشمه ها و یا مادی های دیگری سرازیر می شده است.
مادی ها با بناها، سازه ها و شیب اراضی همجوار از نظر بصری و معماری و كاربری متناسب بوده و درپاره ای از بناهای عمومی به جز حمام ها، مادی ها به درون بنا برده می شد و جریان آب در حیاط درونی بنا جاری می شد.
جریان مادی ها در چشم انداز كاخ های صفوی نیز نقشی موثر و برجسته داشتند، در محله ی جلفا، بسیاری از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادی ها، ایوان هایی بر فراز این نهر ها دارند و در معماری این منطقه و شكل دهی مسیر ها و معبرها نقشی تعیین كننده دارند.

مادی ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمین ها و دشت های حاشیه ی رودخانه همواره موجب تقویت سفره های آب و افزایش سطح آب های زیرزمینی می شدند.
در طول مسیر مادی و پس از تقسیم آن به جوی های متعدد، آب در زمین فرو رفته و سفره آب زیرزمینی را تقویت می كند و با تقویت و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی چاههای آب شهر كه محل تامین آب خانه ها و اهالی شهر بود، پرآب می شد.
به تاكید كارشناسان با توجه به كاركردهای مادی ها به عنوان بخشی از هویت شهر اصفهان و عملكردی قابل توجه و اهمیت باید تلاش كرد تا به رغم تغییرات ایجاد شده شبكه مادی ها، حفظ و احیا شود.
در همین ارتباط خبرگزاری ایرنا استان اصفهان میزگردی با عنوان' اهمیت و نقش مادیهای اصفهان در زیست بوم و فرونشست زمین' با حضور ناصر حاجیان عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان، حشمت الله انتخابی اصفهان شناس و پژوهشگر، مهدی فصیحی هرندی پژوهشگر حكمرانی و دیپلماسی آب، عبدالرضا لقمانی رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره كل راه و شهرسازی استان اصفهان ) برگزار كرد.
دیگر مدعو این میزگرد شهرداری اصفهان بود كه حضور نیافتند.

**تخریب مادی ها در فرونشست زمین اثرگذاشت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان گفت: مادی ها نقش كلیدی در زیست بوم از گذشته تاكنون داشته اند كه تخریب آن ها مشكلاتی در نشست زمین و دفع آبهای سطحی ایجاد كرده است.
ناصر حاجیان به نقل از شاردن جهانگرد فرانسوی یادآور شد: وقتی از بالا به شهر اصفهان نگاه می كنیم مثل یك جنگل است كه فقط چند مناره در آن پیداست و این گفته یعنی اینكه اصفهان با كمترین ساختمان سازی و بیشتر فضای سبز بوده است.
وی ادامه داد: این گفته شاردن حكایت از آن دارد كه این درخت های بلند قامت و جنگل، رود خانه و مادی وجود داشته است كه با گذر زمان این سبزی ها و مادی ها از بین رفته است.

** آیا هزار كیلومتر مادی اصفهان قدیم امروز وجود دارد؟
این استاد دانشگاه با اشاره به هزار كیلومتر مادی در این شهر،خاطرنشان كرد: این مادی ها از زمان 'ماد ها' با توجه به اینكه كانال های فرسایش داشته، ایجاد شده است.
وی طراحی مادی ها را در انتقال آب كارآمد و مهم اعلام كرد و گفت: آب در قالب این مادی ها به دشت های اصفهان انتقال داده می شد كه سرعت جریان آب در پیچ و خم ها برای جلوگیری از تخریب تحت كنترل بود.
وی ادامه داد: با وجود این مادی ها و انتقال آب كمبود آب وجود نداشت و همواره آب رودخانه در این مسیرها هم انتقال داده می شد.
حاجیان مادی ها نقش كلیدی در شهر داشتند، خاطرنشان كرد: جلوگیری از نشست ها و تامین آب مادی ها نقش موثری داشته اند و باید این بخش شهر احیا شود.

** حذف مادیها باعث خشك شدن چاه ها شد
وی حذف مادی ها را عاملی در كم آب شدن چاه های آب اعلام كرد و گفت: با حذف مادی ها و زمین های كشاورزی كه از آب آن استفاده می كردند، از آن منبع بی بهره شدند زیرا این آب در زمین فرو می رفت و چاه های آب هم از آن استفاده می كردند.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان ادامه داد: مادی ها به طور دائمی آب داشتند و این آب موجود باعث استفاده منابع زیر زمینی می شد كه البته نفوذ آب در زمین اتلاف منابع نیست بلكه سرمایه گذاری در زیر ساخت های آبی است و این موضوع به تامین آب چاه ها كمك كرده و مانع از نابودی كشاورزی می شود.
وی اضافه كرد: اگر آب در مادی ها جریان داشت، چاه های آب كاهش نمی یافت و با كمترین میزان آب امكان حفظ مزارع و باغ ها وجود داشت.
این استاد دانشگاه لایروبی مادی ها را مهم دانست و گفت : منابعی كه در مسیر مادی مانده است را برای كود دهی درختان اطراف مادی موثر بود.

** مادیها با ایجاد تغییر ساختار شهر از بین رفته اند
اصفهان شناس و پژوهشگر گفت: مادی ها تنها برای كشاورزی نبوده و كاركردهای زیادی برای شهر داشته اند كه از 50 سال پیش این مجاری انتقال آب از بین رفت و با تغییراتی در شهرسازی ایجاد شده این مادی ها از بین رفته اند.
حشمت الله انتخابی ادامه داد: اراضی كشاورزی در گذشته بیش از حال حاضر بود و منازل مسكونی هم باغ خانه بودند و آپارتمانی نبودند كه برخی از آن خانه ها مثل باغ خلیفه كه الان هم وجود دارد ساخته شده و این چنین ساختمان هایی آب مادی ها را و یا درختان اطراف آن ها از مادی ها آب مورد نیاز را تامین می كردند.
وی با بیان اینكه مادی ها زیر مجموعه و شاخه هایی داشتند، خاطرنشان كرد: هر مادی مثل یك درخت شاخه های زیادی مثل جوی داشت كه برخی از آن هم وجود دارد و درختان تنومند و 50 ساله اصفهان از آن ها آب می گرفتند.
وی اضافه كرد: مساجد در گذشته از آب جاری استفاده می كردند و مردم برای وضو گرفتن از آب رود در حال عبور استفاده می كردند و 50 یخچال هم علاوه بر آب برف ها از آب مادی ها استفاده می كردند.
این استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست به دیگر كاركردهای مادی ها اشاره كرد و گفت: حمام های قدیمی، غسالخانه ها، روستاهای كهن و مردم بیشترین استفاده به جز مصرف خوراكی آب مورد نیاز جاری خود را از مادی ها می گرفتند و با توسعه شهرسازی كاركرد آن ها كاهش یافت.
وی یادآورشد: با نگاهی به عكس های هوایی دهه 40 مشاهده می شود كه باغ و فضای سبز بیشترین نسبت به ساختمان ها در اصفهان وجود داشته كه با توسعه ساختمان سازی این بافت های سبز از بین رفته و فرونشست پیامد این تغییر بوده است.

** در 35 سال گذشته حریم مادیها ساخت و ساز شد
انتخابی با اشاره به اینكه فرونشست هایی در مناطق اصفهان مثل كوشك، شمال شرق اصفهان، اطراف پل چمران وجود دارد، تصریح كرد: تخریب مادی ها و برداشت زیاد از حد از چاه های آب موجب چنین اتفاقی در شهرها شده است.
وی بیان كرد : مادی ها روان آب های شهر جمع آوری می كردند و این خدمات را مدیریت شهری و جلوگیری سیلاب ها داشتند و به همین خاطر مادی ها به زاینده رود منتهی می شدند.
وی یادآورشد: با توجه به اهمیت مادی ها، مردم در گذشته محافظ آن ها بوده و حریم این مجاری انتقال آب را رعایت می كردند و در حریم آن ها ساخت و ساز نمی كردند.
این پژوهشگر آب با اشاره به ساخت و سازها و تصرف هایی كه در اطراف این مادی ها انجام شده است، گفت: در 35 سال گذشته با واگذاری این حریم ها به مالكیت عمومی ساخت و سازهای زیادی در حریم مادی ها انجام شده كه اگر مالكیت شخصی داشت چنین اتفاقی نمی افتاد.
** با تخریب مادیها مشكلات اقتصادی و اجتماعی ایجاد شد
وی یادآورشد: ظل السلطان با وجود قدرت زیاد و تخریب هایی كه در كشور انجام داد اما مادی ها را از بین نبرد ولی مدیریت های غلط این مجاری انتقال آب را از بین برد و مشكلات اجتماعی ایجاد كرد.
**تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است
پژوهشگر سیاستگذاری در حوزه آب با اشاره به نقش مادی ها در جامعه گفت: با توجه به كاركرد مادی ها برای جامعه تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است.
مهدی فصیحی هرندی در این میزگرد ایرنا اصفهان افزود: مادی ها و تبعات آن ها باید بیش از بیش شكافته شود و تخریب هایی كه بر سر قنات ها و مادی ها ایجاد شد تبیین و تحلیل شود و از نگاه اجتماعی و تكنیكی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی ادامه داد: سیستم میرآب ها كه در گذشته وجود داشته و با تخریب آن ها مادی ها هم از بین رفتند و ساختاری خدمات انتقال آب به صورت طبیعی انجام نمی شود.
وی با بیان این كه یكی از مسیرهای مناسب و خوب در انتقال آب مادی ها بودند، تصریح كرد: ساخت سد زاینده رود، ایجاد شبكه های آبرسانی و حذف مادی ها به عنوان محور انتقال آب، ایجاد كانال های سیمانی باعث حذف میرآب ها شد و پس از این اتفاقات فقط یك شركت مثل احیا میراب ها راه اندازی شد اما پیش از این اتفاقات مردم این میراب ها را مدیریت می كردند و به صورت ریش سفیدی اداره می شد و مردم اجازه تخریب آن ها را نمی دادند.
وی با بیان این كه در زمان های گذشته مثل ظل السطان فقط حكومت یك نماینده در میراب ها داشت، اظهارداشت: این مدل مدیریت كاركردهای زیادی به سبب جنبه مردمی داشت و اگر كوتاهی در مدیریت این كار صورت می گرفت كدخداها با آن ها برخورد می كردند اما تغییر روش های و از بین رفتن میراب ها باعث نبود نظارت بر بهره برداری از مادی ها شد و این مادی ها از بین رفتند.
فصیحی با اشاره به اینكه در مدیریت میراب ها و مادی ها نظام اجتماعی و تكنیك های خاص آن غالب بود، اضافه كرد: شكست این نظام اجتماعی و تخریب تكنیك های آن ها باعث از بین رفتن كاركردهای روش های انتقال آب شد.
وی با بیان اینكه بعضی در این جریان تصورشان این بود كه قنات ها انتقال آب را انجام می دادند، تصریح كرد: قنات ها در انتقال آب نقشی نداشتند بلكه قنات ها خود آب نگهدار بودند و مادی ها نقش انتقال آب را داشتند اما همین موضوع باعث شد كه بخشی از مادی های موجود را سیمانی كردند و آخرین ضربه به این مسیر انتقال آب زده شد.
وی یادآورشد: بتونی و سیمانی شدن كف مادی ها با این توجیه كه آب در مادی ها از بین می رود و شهر هم زیبا بشود انجام شد اما چنین دلایلی باعث از بین رفتن كاركرد آن ها شد و با خشكی مادی ها نشست در شهر شروع شد.
این پژوهشگر معتقد است پیش از خشك شدن زاینده رود با سیمانی كردن مادی ها و كانال ها مجاری نفوذ آب به زمین بسته شد و با چنین وضعی فرونشست اتفاق افتاد كه این نشان از بی تدبیری در بهره گیری از این مهندسی گذشته است.

**احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم است
این پژوهشگر حكمرانی و دیپلماسی آب تخریب مادی ها را تعدی به جامعه برشمرد و گفت: احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم و باید نظام حكمرانی زاینده رود اصلاح شود و مدیریت مادی ها و مواردی از این قبیل در حوزه آب از شهرداری ها خارج شود و نهادی برای میراث داری از منابع آبی راه اندازی شود.
وی تعریف نظام حكمرانی مادی ها و بازنگری در مدیریت فعلی آن را در حفظ این مسیرهای انتقال آب ضروری خواند و اظهارداشت: صرفا با تعریف قانون قادر به حفظ این مهندسی نیستیم و باید این میراث مهم را با تعریف یك حوزه موثر انجام شود.
فصیحی اضافه كرد : نقش اجتماعی و تكنیكی مادی ها باید احیا و تعریف جدیدی از آن داشت و نقش اجتماعی در حفظ و حراست از این مادی ها را تقویت كرد زیرا آب ماهیت اجتماعی دارد و باید نقش مردمی در آن حفظ شود.

** احیا تمدن اصفهان به مادی ها وابسته است
وی احیا نظام تقسیم آب سنتی را یكی از ضرورت ها دانست و گفت: الان نظام تخصیص واقع شده و باید سنت های قدیمی احیا شود زیرا تمدن اصفهان به احیا مادی ها و آب وابسته است و و این مدل مدیریتی جدید ساختار تاریخی این شهر را تخریب می كند.

** جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی جدید حفظ شود
وی با بیان اینكه باید حریم درختان و نهرها را حفظ كرد، اضافه كرد: جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی حفظ شود و مردم نسبت به این موضوع دغدغه داشته باشند.
پژوهشگر حكمرانی و دیپلماسی آب خاطرنشان كرد: با توجه به اهمیت جایگاه مادی ها، باید از این ظرفیت برای رفع مشكلات شهر استفاده كرد و در میز سیاستگذاری های شهری قرار گیرد.
وی فرونشست یك تهدید برای شهرسازی محسوب می شود و باید برای رفع این تهدید احیا مادی ها روی میز سیاستگذاری های رفع این معضل شهری قرار گیرد.

***مادی ها در نفوذ آب به زمین نقش داشتند
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره كل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: مادی ها در نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرونشست نقش آفرین بودند.
عبدالرضا لقمانی افزود: زاینده رود در گذشته شاهراه اصلی انتقال آب در اصفهان بود و مادی ها به عنوان رگ های این رودخانه در شهر نقش ایفا می كردند و این موضوع در شهرسازی از اهمیت خاصی برخوردار بود اما با تغییر در ساختار شهری و حذف مادی ها مشكلات به وجود آمد.
وی ادامه داد: در مقطعی از زمان شهرسازی به دلیل حذف جریان های اصلی شهری مثل مادی ها دچار بی نظمی شد و نقش شهر و شهروندی كمتر مورد توجه قرار گرفت.
وی با بیان این كه اصفهان شهری با جوی های روان بوده است، تصریح كرد: انتقال آب، جمع آوری آب های سطحی و محل هایی برای نفوذ آب به زمین توسط این جوی ها و مادی ها انجام می شد.
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره كل راه و شهرسازی اصفهان ادامه داد: در گذشته كه این مجاری انتقال آب وجود داشت، آب روان ها به واسطه آن جمع آوری و به منبع تغذیه انتقال می یافت اما با شبكه كشی فاضلاب و آسفالت تمامی معابر راه نفوذ آب بسته شده و آب بارندگی ها به بیابان ها می رود و یا سبب آبگرفتگی در شهر می شود.

** مداخلات انسانی عامل مشكلات زیست محیطی است
وی مداخلات انسانی در محیط طبیعی را عامل بروز مشكلات زیست محیطی و تخریب زیرساخت های شهری بیان كرد و گفت: وجود مادی ها در گذشته علاوه بر جمع آوری آب و نفوذ در زمین به ایجاد فضای سبز در شهرها كمك می كرد كه این چنین فضای شاد بدون هزینه برای مدیریت شهری بود.
وی با تاكید بر ضرورت نفوذ آب در زمین خاطرنشان كرد: استفاده از سنگ فرش، احیا مادی ها و استفاده از آسفالت نوین دارای روزنه های نفوذ آب در زمین به نفوذ آب به زمین كمك می كند و مانع از فرونشست خواهد شد.

**مادی ها شاهكار زندگی كویرنشینان باید احیا شود
لقمانی با اشاره به معماری گذشته و سنتی شهری، اظهارداشت: مادی ها شاهكار زندگی كویر نشینی است كه باید این نیاز شهری برای رفع مشكلات احیا شود.
وی با بیان اینكه كاهش منابع آب زیر زمینی از مهمترین عامل فرونشست است، یادآورشد: برداشت زیاد از منابع آبی زیر زمینی و نبود نفوذ آب منجر به زلزله خاموشی یعنی فرونشست می شود و اگرچاره اندیشی برای این موضوع انجام نشود، اصفهان خالی از سكنه خواهد شد.
وی ادامه داد: بی توجهی به جذب آب به زمین باعث خسارت به منازل مسكونی به صورت تدریجی می شود و حاصلخیزی خاك از بین رفته و در هنگام بارندگی سیل و آبگرفتگی ایجاد می شود كه برای حل این مشكل باید مادی ها احیا و كانال های بتونی برای جذب آب به زمین حذف شود.
لقمانی با بیان اینكه آب های خاكستری و آب های تجدید پذیر در شبكه فاضلاب قرار می گیرند، تصریح كرد: باید برنامه ریزی برای جداسازی و استفاده از این آب ها انجام شود و این اختلاط صورت نگیرد تا اینكه از آب های تجدید پذیر برای تامین منابع آبی زیر زمینی استفاده شود.
در كلانشهر اصفهان اكنون 2 میلیون نفر سكونت دارند.
7131/6026/