به گزارش ایرنا، قلعه ها مهم ترین تجلی اندیشه دفاعی بشر به شمار می روند، همچنان كه نخستین اصل در زمانی كه انسان خانه سازی را آغاز كرد توجه به امنیت و امكان دفاع از خود در برابر تهدید ها و دشمنان بوده است.
ویژگی بارز قلعه بنا به اظهار كارشناسان تاریخ، ساخت آن در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه است تا مدافعان در بالاترین مكان قرار بگیرند.
قلعه ها ابتدا با تركیب گل و چوب ساخته می شدند اما با گذشت زمان از سنگ نیز در ساخت آنها استفاده شد، به این ترتیب دوام و استحكامشان بیشتر شد.
در معماری قلعه ها به تعبیه قسمت هایی برای نگهداری طولانی مدت آذوقه و دام توجه شده است تا چنانچه دشمن محاصره قلعه را طول می داد مردم و ارتش توان تامین قوت روزانه را داشته باشند.
قلعه واژه ای تركی از ریشه قالاماق و قالماق (روی هم نهادن و ماندگار شدن) است، بنایی با ویژگی های خاص كه از استحكام و ماندگاری حیرت انگیزی برخوردار است، قلعه ها در زمان صلح و آرامش كاربردی شبیه به كاخ و تفرجگاه داشتند.
در بررسی تاریخچه ساخت قلعه در ایران در می یابیم كه فرقه اسماعیلیه بزرگترین و مستحكمترین قلعه‌ها را در ارتفاعات رشته كوه های البرز بنا نهاد.
باستان شناسان قلعه های ایران را به دو نوع جلگه ای و كوهستانی تقسیم بندی می كنند، نوع جلگه ای به شكل مربع و یا مربع مستطیل است كه در چهار گوشه آن برج های مدوری برای دفاع ساخته شده و مصالح به كار رفته در آن بیشتر از خشت و گل است، اطراف برخی از این قلعه ها خندق حفر می كردند و برای رفت و آمد به آن از پل های متحرك بهره می بردند.
قلعه های كوهستانی هم بیشتر در گذرگاه های صعب العبور كوهستان ها و منطبق با موقعیت طبیعی صخره ها بنا می شدند از این رو طرح هندسی مشخصی نداشتند، این قلعه ها دارای كنگره مخصوص كمانداران بود، در پایین دست این قلعه ها پرتگاه های عمیق تعبیه می شد و مصالح به كار رفته در آن نیز بیشتر از نوع سنگ های كوه یا رودخانه ها بود.
یافته های باستان شناسان نشان می دهد بیشه كوچك، حیاط بیرونی و محاط، برجك دفاع، دیوار حایل، اتاق نگهبان دروازه، خندق، كنگره های بالای دیوارها، هردنجس (سازه‌هایی چوبی بودند كه در بالای دیوار قرار می‌گرفتند)، درز پیكان‌ها و دروازه زندان از بخش هایی مشترك قلعه هاست.
شواهد تاریخی حاكی از آن است در قرن دوازدهم هجری ایجاد قلعه در گذرگاه ها به شیوه گذشته متوقف و پاسگاه ها و سربازخانه هایی به شیوه جدید احداث شد، همچنین در كرانه خلیج فارس قلعه هایی با سبك معماری غربی ساخته شد.
ساخت قلعه با آنكه روش های دفاعی پیشرفته تر شد همچنان تا قرن 16 ادامه یافت، تا اینكه دستیابی بشر به باروت و توپ، سرانجام توپخانه ها را با قلعه ها جایگزین كرد، از آن پس قلعه ها به اقامتگاه شاهان و بزرگان تبدیل شد اما در عین حال كاربری سنگر یا زندان نیز داشت، در همین زمان بود كه زیبایی و معماری قلعه ها اهمیت یافت چرا كه نماد قدرت و اعتبار ساكنان آن به شمار می رفت.
در گوشه و كنار كهن دیار نصف جهان نیز قلعه هایی استوار از هزاره های دور بر جای مانده كه از دریچه هریك از آنها می توان فراز و فرود تاریخ را به نظاره نشست.
كارشناسان وجود قلعه ها و ارگ های مختلف در پهنه اصفهان را دلیلی برای تمدن اصیل این خطه می دانند، این پراكندگی آثار تاریخی و باستانی نصف جهان را به جورچینی از مقصدهای گردشگری تبدیل كرده است.
**ارگ گوگد، دومین بنای خشتی ایران
این قلعه فاخر تاریخی در زمان صفویه درمسیر جاده معروف ابریشم ساخته شده و در زمان صلح به عنوان كاروانسرا، محل استراحت كاروان تجار و حاكمان ولایات ایران بوده و در زمان جنگ نیز به عنوان دژ نظامی از آن استفاده می شد.
وجود اتاق های سنتی در كنار حیاط سرسبز با حوضی بزرگ و پر آب، حكایت خانه های قدیمی و باغ های ایرانی را به بازدید كنندگان و گردشگران یاد آوری می كند.
این قلعه تاریخی در پنج كیلومتری شهر گلپایگان، در سال 1378 با نظارت اداره میراث فرهنگی بازسازی و به شماره 2574 در فهرست آثار ملی ثبت، و در سال 1390 به بخش خصوصی واگذار شد.
این قلعه دیدنی كه به عنوان دومین بنای خشتی و گلی ایران زمین از آن یاد شده، به شكل مربع و به وسعت 6 هزار و 400 متر مربع ساخته شده و دارای چهار برج قرینه هر كدام به ارتفاع 12 متر است.
وجود پنجره های منبت كاری شده با دیوارهای كاهگلی، با رنگی خوش و فرح بخش و شبستان های تو درتوی ارگ گوگد نیز جاذبه فرح بخش این بنای تاریخی است.
ارگ گوگد اكنون با دارا بودن 20 اتاق و سوئیت های زیبا در 2 طبقه ، رستوران، چایخانه سنتی و تالار پذیرایی و جاذبه های متنوع و زیبای گردشگری به عنوان مكانی برای بازدید، اقامت و استراحتگاه گردشگران و مسافران مورد استفاده قرار می گیرد.
**ارگ بیاضه، استوار در دل كویر
این قلعه كه نمونه بارز یك ارگ و دژ كویری است در 53 كیلومتری خور و بیابانك از توابع شهرستان نایین در روستایی به نام بیاضه قرار دارد، این قلعه به سبك معماری عهد ساسانی قرن ها به عنوان دژ مستحكم و تسخیرناپذیر كویر مركزی ایران كاركردهای گوناگون دفاعی و مسكونی داشته است.
به گفته مورخان، ناصرخسرو هنگام عبور از مسیر نایین به طبس در این روستا توقف داشته و در سفر نامه خود از قلعه كهن آن یاد كرده است، در دوره های معاصر نیز جهانگردان غربی مانند سون هدین ، آلفونس گابریل و مك كرگور هنگام عبور از كویر مركزی ایران از این بنا سخن گفتند.
اتاق های متعدد و طبقات مختلف قلعه تا چند سال قبل به عنوان محل نگهداری اموال و انبار غله روستاییان مورد استفاده قرار می گرفت.
قلعه باستانی بیاضه كوهی از خشت و گل و دژی بزرگ كه محوطه عظیمی را به خود اختصاص داده است . دور تا دور آن را خندقی به عمق7 تا13 متر دربرگرفته است، درون آن تعداد زیادی اتاقك و راهروهای پیچ در پیچ وجود دارد، چاه های متعدد و كانال داخلی خندق از دیگر تجهیزات قلعه است. آسیاب های دستی و سه میدانگاه از دیگر سازه های آن است، بخشی از خندقی كه دور آن بوده، در سال 1367 توسط افراد ناآگاه برای احداث جاده پر شده، باروهای بلند آن خراب شده و برج های بزرگ آن كم كم رو به نابودی است.
این قلعه در كنار آثار باستانی چون بازار زرگرها، مسجد جامع، حسینیه قدیمی و همچنین وجود درخت زیتونی با قدمت هزار ساله جاذبه های خوبی برای جهانگردان داخلی و خارجی به شمارمی آید.
**قلعه دیو اصفهان بر فراز صفه
قلعه شاه دژ اصفهان كه به قلعه دیو شهرت دارد، بر بالای كوه صفه قرار گرفته است. این بنا نزدیك به 15 هكتار وسعت دارد و باستان شناسان قدمت آن را به قرن پنجم یعنی زمان حاكمیت سلجوقیان نسبت داده اند، این بنا معماری شبیه به معماری های قلعه های ساسانی دارد، در این قلعه حفره هایی سنگی وجود دارد كه یادآور استودان های (استخوان‌‌دان‌های) زرتشتی است كه در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود، فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزییناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است، قلعه شاه دژ بنایی سنگی است كه سفت كاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاك و گچ نماسازی شده و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است.
این قلعه شامل ارگ مركزی، سربازخانه ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، كارگاه آهنگری و چرم سازی، انبار و آشپزخانه و محل پخت و پز است، بناهای دیگری مثل آب انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج های دیده بانی و دیوار بزرگ دفاعی در محدوده قلعه ساخته شده است.
به گفته كاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد، طراحی این ساختار به طور كامل باستانی است، چندین لایه فشرده از ارگ مركزی آن محافظت می‌كنند كه دیوار بزرگ دفاعی، برج های دیده بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.
این بنا بر اساس اسناد تاریخی در دوره های گذشته گنج‌خانه، سلاح خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است، قلعه شاه دژ در گذشته با نام دزگوه نیز شهرت داشت، اكنون مسیر دسترسی به این قلعه كوهستانی از طریق تل‌كابین مهیا شده است.
** دیوارهای مهیب قلعه روستای گرمه
گرمه یكی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان نایین است در مسیر مهرجان به چونان قرار دارد. این قلعه كه به گفته مورخان متعلق به دوران ساسانیان است مانند تمام قلعه های منطقه كاربرد مسكونی و دفاعی داشته است.
دروازه جنوبی این قلعه منظری خوش را برای نظاره گران به ارمغان آورده است در حالی كه دیوارهای بلند و مستحكم ضلع شمالی قلعه صحنه ای مهیب و اسرار آمیز را در پیش چشمان گرشگران می گستراند.
**قلعه برزو نیستانك، نمادی از ادیبات ایران
این قلعه به فاصله كمی از كاروانسرای قدیمی در وروردی روستای نیستانك واقع شده است، ساكنان بر این باورند روستای نیستانك متعلق به 'برزو' پسر سهراب و نوه رستم است كه از توران به ایران می آید و ناشناخته با نیای خود رستم می‌جنگد و سرانجام پس از چندین نبرد، نژادش شناخته می شود و به سپاهیان ایران می پیوندد.
بنای این دژ سه طبقه است كه طبقه اول آن از یك هشتی با سه اتاقك و یك راهروی كوتاه و در سنگی عظیم تشكیل شده است، همچنین، دارای راهی مخفی است كه خروجی آن گم شده یا در زمان حاضر نامعلوم است، این دژ از بیرون یك مكعب مستعطیل عظیم و از درون یك هشت ضلعی كوچك و مدور است .
**رد پای كتاب در قلعه سارویه اصفهان
قلعه سارویه اصفهان یا 'كهن دژ' یا 'تپه اشرف' بنایی است با قدمت هفت هزار ساله كه در كناره شمالی زاینده رود واقع شده است، این قلعه كه در بیش از هزار و چهارصد سال قبل كتابخانه بزرگی بوده با حمله اعراب به ایران ویران می شود و در زمان حاضر بقایای آن به شكل یك تپه دیده می شود.
ابو مشعر بلخی می گوید: اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می كنند و بسیاری از كتاب ها به این روش نابود می شود، اما از آنجا كه مخزن كتابخانه در دالان های مخفی زیر زمینی بوده است، به شماری از كتاب ها آسیبی نمی رسد تا اینكه در سال 350 قمری، بر اثر فروریختن سقف یكی از دالان ها، مخزن كتابخانه نمایان می شود، به دستور خلیفه بسیاری از این كتاب ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می شود و بسیاری دیگر از كتاب ها در همانجا نابود می گردد.
برخی از تاریخ شناسان قدمت این بنا را به تهمورس، سومین پادشاه سلسله پیشدادیان نسبت می دهند، اما برخی دیگر معتقدند این بنا در دوران گشتاسب، از پادشاهان كیانی ساخته شده است، این اثر در 26 آبان 1375 به شماره‌ی 1770 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در فلسفه ساخت این بنا در این محدوده آورده اند كه: ایرانی‌ها پس از این كه بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین مكان جهت بنیاد كتابخانه و گنجینه كتاب به جستجو پرداختند، جایی كه از زمین لرزه بر كنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان های محكم و پابرجا پسندیده باشد، پس از كنجكاوی بسیار سرانجام شهرستانی كه همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود، در آن جا هم پس از كاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مكان یافتند، در جی، 'كهن دژ' را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را 'سارویه' نامیدند.
**قلعه عاشورگاه نایین
قلعه عاشورگاه (محمدیه) از بناهای دوره زرتشت به شمار می رود و در گذشته از آن به عنوان دژ ایمن استفاده می شد، این قلعه بالای كوهی مشرف بر محله محمدیه قرار دارد و از جاده نایین به انارك قابل مشاهده است، مورخان بر این باورند قدمت این قلعه قرنها پیش از به وجود آمدن شهرنایین است، در گذشته از این قلعه به عنوان دژ دفاعی استفاده می شد.
در زمان حاضر كارگاههای عبابافی محمدیه نایین در فاصله بسیار اندكی از این قلعه قرار دارند.
**قلعه سیزان نوش آباد
این قلعه دارای دو ورودی ازشمال شرقی و شمال غربی است كه ورودی اصلی درب شمال غربی آن بوده است. این بنا با هدف دفاع نظامی ساخته شده ولی به مرور زمان كاربری مسكونی پیدا كرده است ، بدین معنی كه در هنگام حمله دشمن خانواده و مال و منال خویش را برداشته و به درون قلعه پناه می بردند ، در دوران گذشته نفوذ سیلاب قسمتهایی از قلعه را تخریب كرده است.
این قلعه در شهر نوش آباد واقع در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرارد دارد .ارتفاع این قلعه از دریا 900 متر بوده و در فاصله هفت كیلومتری شهر كاشان قرار دارد .
**قلعه كرشاهی روایتگر نبردهای تاریخی
قلعه كرشاهی در شهرستان بادرود و شمال شهر ابوزیدآباد واقع در جنوب كویر بندریگ، و در نزدیكی ارتفاعات كوه یخ آب در استان اصفهان قرار دارد. این قلعه كه متعلق به دوران ایلخانی است از جهت سازماندهی و انسجام فضایی، یكی از كامل‌ترین و مستحكمترین قلعه‌های منطقه محسوب می‌شود.
**قلعه تبرك، زرادخانه حكومتی
قلعه تبرك ( تبره ) یا طبرك؛ یكی از بزرگ ترین و غیر قابل نفوذ ترین دژهای مستحكم تاریخی ایران بوده است. مورخان بنای آن را به 'ركن الدوله دیلمی' و تكمیل و توسعه آن را به 'علاء الدوله' نسبت می دهند. از قلعه تبرك عكس های متعلق به بیش از 100سال پیش در دست است كه در این عكس ها قلعه هنوز پایدار دیده می شود گرچه اكنون از آن اثری برجای نمانده و در محل آن در محله پاقلعه در خیابان ملك امروزی خانه سازی شده است.
**قلعه انوشیروان، ترواش زندگی
جندق ادغام شده 'جنب دق' و به معنی حاشیه كویر و زمین صاف ، از توابع شهرستان خور استان اصفهان از جاذبه های كویری ایران است كه قدمت آن براساس آثار باقیمانده از ادوار گذشته به 2 هزار سال می رسد. این شهر در حاشیه مسیر جاده معروف و تاریخی ابریشم قرار داشته و به عنوان بندرگاه كویر محل استراحت كاروان های عبوری بوده است.
قلعه انوشیروان جندق تنها قلعه كشور است كه هنوز هم مردم در آن سكونت دارند، این قلعه بزرگ از یك چهار دیواری كه در هر گوشه آن برجی دارد، تشكیل شده و دارای دروازه ای است با دو برج به ارتفاع 22 متر كه به سمت شرق باز می شود. این قلعه دارای خانه های بسیار زیبا و قدیمی است.
از آثار باقی مانده از دوران گذشته در جندق، دژ اردبیل و یا قلعه انوشیروان ساسانی است كه از قلعه‌های باقی مانده متعلق به دوره پیش از اسلام است.
** قلعه نهچیر مباركه
این بنا دارای وسعت 20000 متر مربع و زیربنای بیش از 7000 متر مربع است كه در سال 1376 به شماره 1895به ثبت آثار ملی رسید. قسمتی از این قلعه سبك معماری قرینه و قسمتی از آن دارای سبك معماری زیبای زندیه است. قدمت قسمت هایی از قلعه نیز مربوط به دوران صفویه و قسمتهایی از آن هم مربوط به اوایل قاجار است.
**قلعه خان آباد، بنایی با 6 برج نگهبانی
قلعه خان آباد مربوط به دوره قاجار است كه در بخش جلگه، دهستان امامزاده عبدالعزیز، روستای قهی در مزرعه خان آباد واقع شده است. این بنا در تاریخ 14 اسفند 1385 با شمارهٔ ثبت 17814 به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه با مساحت 3 هزار متر مربع در یك طبقه بنا شده است. این قلعه كه مسكونی است 6 برج نگهبانی دارد. ورودی آن در ضلع شرقی واقع شده كه ارتباط با درون قلعه را از طریق یك هشتی امكان پذیر كرده است. در زمان حاضر برج های شمال شرقی و جنوب غربی آن از بین رفته است. نقاشی سقف فضای بالاخانه و بخاری دیواریاین بنا از ویژگی های دیگر آن است.
**برج و باروی جلالی كاشان
این بنا در 3 اسفند سال 1355 به شماره 1350 در میراث تاریخی كشور ثبت و در آغاز دهه 70 شمسی مرمت شد.
این دژ مستحكم در اواسط قرن پنجم هجری قمری به همت یكی از رجال نامدار و سخاوتمند، در دولت سلجوقیان به نام 'خواجه مجدالدین ابوالقاسم كاشانی' ساخته شده و بارها جان مردم كاشان را از دست مهاجمان و اشرار نجات داده است، بر اساس اسناد تاریخی قلعه ، برج و باروهای اطراف شهر كاشان در طول قرنها به خوبی از مردم شهر محافظت كرده است.
این حصار و بارو تا اواسط دوران قاجار پابرجا بوده و محدوده ای كه امروز به عنوان بافت تاریخی كاشان از آن نام برده می شود را پوشش می داده است.
به استناد كتب تاریخی، دیوارهای دور كاشان در اصل توسط زیبده خاتون ، همسر هارون الرشید ساخته شد. او بانی بسیاری از فعالیتهای توسعه در شهرهای مختلف كشورهای اسلامی بود . در اوایل دوره سلجوقیان ، ملك شاه اول دستور به مرمت دیوارها و تقویت دو قلعه آن داد و بدین شكل بود كه قلعه جلالی در قسمت غربی شهر ساخته شد.
6026/9861
اصفهان- ایرنا- وجود قلعه های تاریخی با ویژگی های منحصر به فرد در پهنه نصف جهان، گواه روشنی بر تمدن این كهن دیار شگفت آمیز است، بناهایی استوار كه از دریچه هر یك از آنها حقایق جالبی از زندگانی گذشتگان به چشم می آید.