باز هم جا مانديم

در اين گزارش به قلم حسن دهقان آمده است: هشت شهر ادبيات يونسكو يا همان شهرهاي عضو شبكه شهرهاي خلاق ادبي معرفي شدند و شيراز باز هم در اين ليست جايي ندارد. اين در حالي است كه در دو سال گذشته وعده هاي متعددي در خصوص تكميل پرونده شيراز براي عضويت در اين شبكه داده شد و انگار اتفاقي نيفتاده و حسرت زادگاه سعدي و حافظ 11 ساله شد!
درست خوانديد؛ 11 سال! سال 2004 (1383 شمسي) بود كه ادينبورگ از كشور اسكاتلند خود را به عنوان اولين شهر خلاق ادبي جهان معرفي كرد و كمي بعد زمزمه هايي براي معرفي شيراز در فضاي رسانه اي شيراز پيچيد. پرونده شيراز «كج دار و مريز» ارسال شد اما به جايي نرسيد با اين حال در فضاي رسانه اي ارسال پرونده، مساوي با معرفي شيراز به عنوان «دومين شهر ادبيات يونسكو» تلقي شد تا آنجا كه حتي سياستمداران و مسئولين هم در سخنراني هايشان از اين عنوان براي شيراز استفاده مي كردند.
در سال 2006 ملبورن با هزينه بودجه اي معادل 10 ميليون دلار اين عنوان را براي استراليا كسب كرد و بعد آن هم شهرهاي ديگر جهان يكي پس از ديگري به شبكه شهرهاي خلاق ادبي يونسكو پيوستند.
قبل از پرداختن به اين حسرت تاريخي بايد گفت كه پيوستن به اين شبكه صرفاً نشان دهنده داشتن تمام شاخص هاي ادبي نيست همانطور كه برخي از 10 شهر برتر ادبي جهان كه توسط سايت Tourism-Review معرفي شده اند همچون استراتفورد، كنكورد، سانفرانسيسكو و رم در اين شبكه جايي ندارند با اين حال اغلب شهرهاي عضو شبكه شهرهاي خلاق ادبي جهان، علاوه بر داشتن زمينه هاي ادبي، تلاشي چشمگير براي دستيابي به شاخص هاي ادبيات انجام مي دهند. بغداد در سال 2015 به اين شبكه پيوست در حالي كه درگير جنگ بود و حافظ و سعدي را هم نداشت! اما برنامه ريزي مدون و هم افزايي در فضاي رسانه اي و فرهنگي اين عنوان را براي اين شهر به ارمغان آورد.
موضوع مهم ديگر در خصوص انتخاب شهرهاي خلاق ادبي عدم اهميت تقدم و تأخرِ انتخاب است و به عنوان مثال شهري كه به عنوان چهارمين شهر انتخاب شده است الزاماً از شهر پنجم يا بيستم از نظر ادبي شايستگي بيشتري ندارد و رتبه در اين شبكه عملاً بي معناست اما نشان دهنده تلاش و دغدغه براي پيوستن به شبكه و استفاده از برند و ظرفيت هاي آن دارد.
با اين وجود عنوان «دومين شهر ادبي جهان» براي شيراز آنچنان جا افتاد كه زماني كه ملبورن بعد از ادينبورگ اين عنوان را به دست آورد مسئولان كميته يونسكو در ايران را به واكنش واداشت. سعيد زاهد كه در سال 1385 براي ارسال پرونده شيراز تلاش زيادي انجام داد و در سال 1387 نيز اين تلاش را تكرار كرد پس از عدم موفقيت در كسب اين عنوان با درخواست مكتوبي از رسانه‌ها خواست از عنوان «دومين شهر ادبي جهان» براي شيراز استفاده نكنند بر اين مسئله كه استفاده از عنوان «دومين شهر ادبي» براي شيراز يك سوء تفاهم بوده، گفته بود: يونسكو نيز از ما گله داشت كه چرا عده‌اي در ايران در حالي از اين عنوان براي شيراز استفاده مي‌كنند كه هنوز پرونده‌ شيراز را به طور كامل بررسي نكرده‌ايم و استفاده از اين عنوان تصويب نشده بوده است.»
ايجاد «شبكه شهرهاي خلاق» يكي از برنامه‌هاي سازمان جهاني يونسكو و در چارچوب رويكرد توسعه پايدار است كه از سال 2002 برنامه‌ريزي‌هاي آن آغاز و سال 2004 با تائيد كشورهاي عضو نهايي و به تصويب رسيد.‌ هدف يونسكو از تصويب شبكه «شهرهاي خلاق» معرفي «ايجاد خلاقيت» به‌عنوان موتور چالاكي و طراوت فرهنگي در شهرها است. خلاقيت مردم در7 شاخه صنايع دستي، معماري، ادبيات ، طراحي، رسانه، موسيقي و غذا به عنوان شاخصه هاي شهر خلاق اعلام شده است.
در سال 2015 رشت در حوزه «غذا» و اصفهان هم در حوزه صنايع دستي به شبكه شهرهاي خلاق پيوستند و امسال اميدواري زيادي براي انتخاب شيراز در ليست شهرهاي خلاق ادبي وجود داشت اما ديروز با اعلام منچسترِ كشور انگلستان در كنار دوربان در آفريقاي جنوبي، ليلهامر در نروژ، كبك در كانادا، اوترخت در هلند، سياتل در آمريكا، ميلان در ايتاليا و بوچئون در كره جنوبي به عنوان شهرهاي ادبيات آب سردي بر پيكر وعده ها ريخت!
آنطور كه يونسكو اعلام كرده است شهرها بايد زمينه فعالي در حوزه‌هاي هنر مردمي و فولكلور، ادبيات، موسيقي، ناشران فعال، حضور شعر در زندگي روزانه، حمايت از انتشار ادبيات خارجي، مراكز فرهنگي، حمايت از زبان ملي و ادبيات بيگانه و حمايت از ادبيات در رسانه‌ها داشته باشند تا مورد توجه واقع شوند.
به عنوان مثال اين موفقيت براي منچستر با همكاري و همراهي شوراي شهر منچستر، دانشگاه منچستر، دانشگاه متروپوليتن منچستر و جشنواره ادبي منچستر به دست آمد. همياري نويسندگان شهر و سازمان‌هاي ادبي و ناشران نيز نقش مهمي در اين زمينه داشت. انجمن سلطنتي ادبيات و انجمن ادبيات انگليسي نيز در اين زمينه نقش مهمي داشتند.
با اين انتخاب، اين شهرها موظف مي‌شوند تا برنامه‌هاي بيشتر ادبي تدارك ببينند كه فستيوال كتابخانه‌ها، تاسيس مركز نويسندگان براي حمايت از نويسندگان جديد و برنامه‌هايي براي ترجمه، ترانه‌نويسي و تشويق نويسندگي در ميان شهروندان شهر از جمله آنهاست.
منچستر نويسندگان شاخصي چون آنتوني بورخس، آلون لوييز شاعر جنگ و بري آنسورت برنده جايزه بوكر، سوفي هانا نويسنده پرفروش و جانت وينترسان دارد.
تاسيس مدرسه نويسندگي در متروپوليتن منچستر توسط كارول آن دافي ملك‌الشعراي بريتانيا با تجربه‌اي بيست ساله، نيز يكي از دستاوردهاي مهم اين شهر در سال‌هاي اخير در حوزه ادبيات بوده‌است. چهره‌هاي ادبي اين شهر با اقبال از اين انتخاب آن را عاملي براي بارور شدن بيشتر غناي ادبي و ميراث فرهنگي شهر دانسته‌اند كه شهر را به صحنه زنده ادبي بدل مي‌كند و سطحي جهاني براي آن فراهم مي‌آورد.
اما شيراز در 10 سال گذشته موفق نشد اين شاخص ها را فراهم آورد يا لااقل دستگاهي نتوانست اين شاخص ها را گردآوري كرده و پرونده شسته و رُفته اي به يونسكو ارسال شود. با اين وجود سال گذشته تلاش نسبتاً خوبي انجام شد و در فضاي رسانه اي هم موج گسترده اي براي كسب اين عنوان به وجود آمد.
24 آذر ماه 1394 بود كه مدير گروه بخش فرهنگي كميسيون ملي يونسكو از كانديدا شدن شيراز به عنوان «شهر ادبيات» خبر داد و آتشي زير خاكستر دوبازه جان گرفت. عبدالمهدي مستكين گفته بود كه شيراز آوريل 2016 معرفي مي‌شود و اميد مي‌رود كه در سال 2017 در فهرست شهرهاي خلاق يونسكو به ثبت برسد.
او البته نهايي شدن اين نامزدي را وابسته به همكاري شهرداري شيراز دانسته و بر اين باور بود كه بايد نوع نگاه به شهرها از حالت سنتي خود خارج شود و شهرداران به توسعه پايدار شهرها و فراهم آوردن و گسترش زيرساخت‌هاي فرهنگي يك شهر توجه كنند.
او به ضرورت تغيير در نگاه شهرداران و متوليان فرهنگي اشاره و تأكيد كرده بود: امروز پراگ، يكي از شهرهايي است كه سالانه گردشگران بسياري را جذب مي‌كند چراكه متوليان اين شهر، به ارزش نويسنده‌اي چون كافكا پي برده‌ و اين نويسنده را به يك سرمايه فرهنگي و اجتماعي تبديل كرده‌اند. حتي مسير پياده‌روي او در اين شهر را شناسايي و ثبت و ضبط كرده‌اند. با اينكه كافكا هم، چون حافظ، هرگز از شهر خود خارج نشده اما ما نمي‌دانيم حافظ كجا زندگي كرده‌است. گردشگري ادبي در كشور ما به زيارت مقابر خلاصه مي‌شود در حالي‌كه ما براساس پاره‌‌اي مستندات مي‌توانيم محل زندگي حافظ و سعدي را شناسايي و بازآفريني كنيم.
انتخاب «كِبِك» از كشور كانادا در ليست شهرهاي ادبي يونسكو امسال سخنان مستكين را تائيد مي كند. برتري‌ها و ويژگي‌هاي خاص فرهنگي شهر كبك موجب شده كه اين شهر از سوي يونسكو به عنوان جديدترن شهر خلاق جهان معرفي شود. كبك نخستين شهر فرانسوي‌زباني است كه به شبكه شهرهاي خلاق يونسكو در حوزه ادبيات پيوسته است.
شهردار كبك در اين باره گفته است: «كبك، شهري است كه به خاطر پويايي، خلاقيت و حيات ادبي‌اش معروف است. اين شهر همواره شاهد برگزاري نشست‌ها و همايش‌هاي فرانسوي‌زبان‌ها، انگليسي‌زبان‌ها و بوميان اين منطقه بوده است. كبك همچنين جزء نخستين شهرهايي بوده كه كتابخانه‌هايش، كتا‌ب‌هاي الكترونيك امانت مي‌دادند. يك خانه ادبي نيز به مدت دو سال است كه در كبك افتتاح شده است.»
بنابراين مهمترين هدف يونسكو از تاسيس شبكه شهرهاي خلاق ترويج همكاري‌هاي بين‌المللي ميان شهرهاي عضو و تسهيل سرمايه‌گذاري در حوزه خلاقيت به عنوان راهبر و توانمند‌ساز توسعه شهري پايدار و ترويج مشاركت اجتماعي و طراوت فرهنگي است.
شهرهاي مختلف با پيوستن به شبكه شهرهاي خلاق متعهد به همكاري جهت به اشتراك‌گذاري بهترين شيوه‌ها براي تقويت مشاركت در زندگي فرهنگي و ادغام فرهنگ در استراتژي‌ها و برنامه‌هاي توسعه اقتصادي و اجتماعي اقدام مي كنند.
سال گذشته جلسات متعددي با محوريت معاونت گردشگري استانداري فارس تشكيل و گويا پرونده شيراز در اسفندماه ارسال شد اما آنچه از نتيجه بر مي آيد اين شهر باز هم از قافله شهرهاي ادبي جهان جا مانده است.
شبكه اي كه شهرهاي ناآشنايي همچون ليوبليانا از كشور اسلووني، مونته ويدئو از اورگوئه، ناتينگهام از انگلستان، اوبيدوس از پرتغال، اوليانوفسك از روسيه در كنار شهرهاي مطرحي همچون بارسلون اسپانيا، ملبورن استراليا، آيوا سيتي آمريكا، دوبلين ايرلند، پراگ از كشور چك و ... در آن جاي گرفته اند.
پرونده شهرهاي خلاق بايد توسط شهردار هر شهر امضا و ارسال شوند و شهردار شيراز تازه امروز 16 آبان ماه بعد حدود دو ماه بلاتكليفي بالاخره رسماً معارفه مي شود و شايد چرايي جا ماندن شيراز را بتوان بعدها از كرسي نشينِ بلديه جويا شد.
اما چرا نپيوستن به اين فهرست اين قدر مهم است. مي توان مزاياي عضويت در شبكه شهرهاي خلاق را از دو جنبه بررسي كرد. اول آن كه با توجه به وجود معيارهاي موجود در هر يك از دسته بندي ها، عضويت در اين شبكه نيازمند تلاش براي دستيابي به معيارهاي شبكه جهاني شهرهاي خلاق است؛ بنابراين هر شهر با دستيابي به اين معيارها پيشرفت قابل توجهي در يكي از دسته بندي هاي شهرهاي خلاق خواهد داشت. با اين پيشرفت، شهر خود به خود به عنوان قطب دسته بندي مورد نظر عمل كرده، جذب گردشگر و نيز افزايش اشتغال محلي را تجربه خواهد كرد.
با ثبت شهر در شبكه شهرهاي خلاق، شهر در سطح جهان شناخته مي شود كه اين امر، جذب گردشگر و سرمايه خارجي و رونق بيشتر شهر را در پي دارد؛ در نتيجه شهر از لحاظ اقتصادي در مسير پايداري گام بر مي دارد. لزوم استفاده از مواد و مصالح بوم آورد در رونق هر يك از دسته بندي ها (كه در معيارهاي عضويت تصريح شده است)، شهر را در دستيابي به توسعه پايدار زيست محيطي ياري مي كند.
ارتباط با فرهنگ هاي گوناگون و در نتيجه شناخت بيشتر خود و تلاش براي گسترش عدالت اجتماعي در استفاده از صنايع خلاق، حركت در مسير پايداري اجتماعي را موجب مي شود. اين پيشرفت ها، در درازمدت، مي توانند با همكاري هاي بين المللي كامل شوند. بنابراين همكاري هاي بين المللي راه را براي پيشرفت در دسته مورد نظر و نيز بيشتر شناخته شدن شهر نزد كشورهاي مختلف هموار مي كنند.
بيشتر شناخته شدن ويژگي خاص شهر خلاق نزد جهانيان، موجب جذب گردشگر به آن شهر خلاق مي شود و جذب گردشگر علاوه بر رونق بخشي به آن خلاقيت خاص، مي تواند توسعه صنايع جانبي شهر را در پي داشته باشد. در نتيجه رونق صنايع خلاق و نيز ارتباطات بين المللي ميان شهرهاي خلاق مي تواند به رونق اقتصاد و افزايش اشتغال در شهر و نيز ارزآوري در سطح ملي بينجامد.
از جمله ويژگي هاي عمومي هر شهر خلاق اين است كه مكاني جذاب براي كار و زندگي شهروندان (به ويژه نسل جوان)، مكاني جذاب براي گردشگران (صنعت گردشگري)، توانمند در شكوفاسازي بخش هاي مختلف اقتصادي (از راه به كارگيري فناوري و مديريت صحيح آن) و نيز مركز جذب بنگاه هاي مختلف اقتصادي نوظهور (خوشه ها و مراكز تحقيقاتي به ويژه در زمينه فناوري هاي برتر) محسوب مي شود.
ادينبورگ پايتخت اسكاتلند اولين شهري بود كه در دسته بندي ادبيات يونسكو، عنوان شهر ادبي را به خود اختصاص داده است. ادينبورگ كه در سال 2004 ميلادي به شبكه جهاني شهرهاي خلاق پيوسته، پس از حدود 10 سال اهداف و پيشرفت هاي خود را تشريح كرد.
بنابر اين گزارش، افزايش بازديدكنندگان از سايت شهر، برگزاري جشنواره جهاني كتاب ادينبورگ با شركت 59 نويسنده جديد و برگزاري 21 رويداد جديد نويسندگي، برپايي مراسم بزرگداشت زادروز يكي از شاعران بزرگ ادينبورگ به نام رابرت لويي استيونسن، حمايت از جامعه ادبي با احداث 10 سالن به ظرفيت 500 نفر، مشاركت با شركاي جهاني با دعوت از نويسندگان به ادينبورگ و نيز ترويج آثار نويسندگان اسكاتلندي در خارج از اين كشور و در نتيجه افزايش ورود گردشگران ادبي به ادينبورگ، از مهمترين كارهاي انجام شده از سال 2012 تا 2013 ميلادي بوده است.
اصفهان كه لااقل در فضاي گردشگري و فرهنگي هميشه به عنوان رقيب شيراز از آن ياد مي شود در دروه گذشته توانست در اين شبكه البته در حوزه صنايع دستي نامي براي خود دست و پا كند. اصفهان به همراه 46 شهر ديگر در بيستم آذر 1394 به عضويت شبكه جهاني شهرهاي خلاق درآمد. پيگيري امور علمي اين عضويت بر عهده جهاد دانشگاهي دانشگاه اصفهان و پيگيري بخش اجرايي بر عهده شهرداري اصفهان بود. اصفهان تا پيش از عضويت در شبكه جهاني شهرهاي خلاق، هم در زمينه فراواني توليدكنندگان منطقه اي و هم از نظر افراد خلاق و ماهر در صنايع دستي بومي، از امكانات مناسبي برخوردار بود و همين ظرفيت موجب پيوستن آن به شبكه هاي شهرهاي خلاق شد.
اصفهان در زمينه قلم كاري، فيروزه كوبي، ميناكاري،خاتم سازي، قالي بافي، منبت كاري، نمدمالي، مليله سازي و بسياري صنايع محلي ديگر، منحصر به فرد است. وجود اين صنايع دستي و برندشدن اين صنايع در سطح جهاني با پيوستن به شبكه شهرهاي خلاق، جذب گردشگر و در نتيجه ارزآوري را براي اصفهان و در نتيجه ايران موجب مي شود. اين جذب، موجب رونق بيشتر صنايع دستي در اصفهان از يكسو و رونق ديگر صنايع ديگر مي شود؛ بنابراين اشتغال در شهر افزايش مي يابد. در روند پيوند اصفهان به شبكه جهاني شهرهاي خلاق، يكي از مهمترين تلاش هاي مسئولان اصفهان، ثبت «هفته نكوداشت اصفهان» بود. در اين هفته- كه به طور معمول در هفته اول ارديبهشت هر سال برگزار مي شود- جشن هاي گوناگوني در مناطق پانزده گانه اصفهان با هدف آشنايي بيشتر با فرهنگ بومي اصفهان برپا مي شود با پيوستن اصفهان به شبكه جهاني شهرهاي خلاق، تلاش براي ثبت اين هفته در يونسكو به عنوان تلاش براي دستيابي به معيارهاي شهر خلاق در جريان است.
«ماهي را هر وقت از آب بگيري تازه است!!» شايد اين تنها ضرب المثلي باشد كه بتوان براي حال و روز اين روزهاي شهر شيراز به زبان آورد و اميدوار بود پرونده شيراز سال آينده با قدرت بيشتري و با استفاده از تجارب شهرهاي ديگر، به يونسكو ارسال شود تا بعد از انتخاب 28 شهر، شيراز بتواند برندي مهم و بين المللي را كه خيلي زودتر بايد به آن مي رسيد، به دست آورد.
1876/ 2027
دريافت: غلامرضا مالك زاده ** انتشاردهنده: سيداحمد نجفي