به گزارش ايرنا هرگز خاطرات شب هاي بلند پاييز و زمستان سال هاي كودكي را فراموش نمي كنم آنگاه كه مادرم سفره شام را زودتر پهن مي كرد، چشمهايم برقي مي زد و در دلم قند آب مي شد و هنگامي كه پدرم كتش رو مي پوشيد، ذوق و شوق كودكانه سراپاي وجودك را فرا مي گرفت كه قرار است براي شب نشيني به منزل يكي از اقوام بريم و چون مثل خيلي از مردم ماشين نداشتيم، از همان سرِ شب بدون فوت وقت آماده مي شديم براي رفتن به يك شب نشيني كه هميشه منتظرش بوديم.
چندين سال قبل انگار سر زدن به ديگران و انجام صله رحم جزئي از وجود خانواده ها شده بود و تك تك اعضاي خانواده اگر اين سنت را به جا نمي آوردند دچار عذاب وجدان مي شدند.
شادي و خوشي بچه ها در آن سال ها به اين بود كه هر شب با خانواده به شب نشيني بروند و براي اين لحظات ثانيه شماري مي كردند، راستش آن زمان ها مثل اين روزا نبود كه بيشتر بچه ها سرشان به گوشي و تبلت گرم باشد و به هزاران بهانه از جمله داشتن درس، كنكور و آزمون از رفتن به مهماني امتناع كنند.
خلاصه ما هم مثل خيلي از مردم بدون هماهنگي قبلي به خانه يكي از اقوام مي رفتيم و ميزبان و بچه‌ها هم از ديدن ما ذوق زده مي شدند و تا پاسي از شب به بازي و تفريح و گفت و شنود مي گذشت و درازي شب هاي پاييز و زمستان اين گونه سپري مي شد.
اما در ميانتمام اين شب ها، 'يلدا' تنها شبي بود كه همه اعضاي فاميل و خانواده براي آن برنامه داشتند و مي دانستند كه در آن شب كه به بلندترين شب سال و شب چله معروف است منزل كدام يك از اقوام دعوت هستند.
به يلدا كه نزديك مي شديم كدبانوهاي همداني در تدارك مراسم شب چله (يلدا) براي خود و خانواده برنامه هاي خوبي را آماده مي كردند صداي مادرم اختر بانو كه به آقا جانم مي گفت 'شب چله نزديكه خريد كله پاچه فراموشت نشه' هميشه در ذهنم هست.
شب چله هر سال، مادرم بر طبق آداب و رسوم بيشتر ايرانيان و از جمله همداني ها دوست داشت همگي دور هم جمع باشيم و با پخت كله پاچه بلند ترين شب سال را با خوبي و خوشي سپري كنيم.
پاي صحبت هاي اختر بانو كه 80 پاييز رنگارنگ را گذرانده، نشستم تا برايم از شب يلداهاي قديم بگويد؛ چين و چروك هاي دست و صورتش حكايت از تجربه هاي بسياري است كه هر كدام از آنها برايم به اندازه يك دنيا ارزش دارد.
اين بانوي همداني كه هرسال تمامي نوه ها و نتيجه ها را در شب يلدا دور خود جمع مي كند و بلندترين شب سال را در كنار آنها سپري مي كند با اشاره به روزهاي سپري شده از عمرش در كهن شهر همدان گفت: همدان از قديم الايام به دليل قرار گرفتن در منطقه كوهستاني، آب و هواي بسيار سردي را در فصل زمستان تجربه مي كرد و به خاطر كمبود امكانات در آن سال ها و نبود وسايل گرمايشي مختلف، مردم براي گرم كردن خانه از كرسي استفاده مي كردند.
وي ادامه داد: 'كرسي' علاوه بر گرم كردن خانه موجب همبستگي و جمع شدن اعضاي خانواده دور هم مي شد و در شب يلدا نيز بزرگان هر فاميل فرزندان، نوه ها و نتيجه هاي خود را دور هم جمع مي كردند و با گشودن سفره يلدا بر روي كرسي و تزيين زيباي آن، غروب شب يلدا را به طلوع اولين روز زمستان پيوند مي زدند.
اختر بانو از زنان همداني به عنوان كد بانوهاي با سليقه ياد كرد و گفت: بانوان همداني از روزها قبل به فكر تهيه ملزومات شب چله از جمله كشمش، آجيل، انار، هندوانه و انواع مختلف تخمه شامل هندوانه و كدو تنبل گرفته تا تخمه خربزه بودند.
وي ادامه داد: انجير خشك، شاهدانه، نخود، گردو ، بادام، گز، مويز، شاني (شاهاني)، كشمش سبز، انگور بند، توت خشك و گندم از تنقلات و خوراكي هاي خوشمزه اي بود كه در شب يلدا در ظروف خاص به ويژه ظروف سفالي ريخته و از مهمانان پذيرايي مي كردند.
در اين گفت و گوي جالب ناگهان چشمان مادرم برقي مي زند كه انگار نكته جالبي در مورد شب يلدا به ذهنش رسيده باشد از من پرسيد: در مورد 'شام محبت' چه مي داني؟ من كه از قبل چيزهايي در اين زمينه شنيده بودم از او خواستم در اين باره توضيح بيشتري بدهد.
اختر بانو پس از مكثي كوتاه با لباني خندان گفت: در كهن شهر همدان شام ويژه شب يلدا به نام شام 'محبت' معروف بود به اين ترتيب كه اگر بين دو خانواده اختلاف و رفت و آمد قطع مي شد در شب يلدا بزرگ فاميل، آن دو خانواده اي را كه با هم كدورت داشتند به خانه خود دعوت مي كردند و شامي كه براي برقراري صلح و صفا بين آنها پخت مي شد به 'شام محبت' معروف بود.
اين بانوي سالمند همداني به يكي ديگر از آداب و رسوم همداني ها براي شب يلدا اشاره كرد و گفت: 'مهره ريزان' نوعي بازي بود كه يك هفته قبل از شب يلدا در خانه اي كه بنا بود همه افراد قوم و خويش براي آئين آن شب در آنجا جمع شوند تدارك ديده مي شد.
مادر كه با ذكر اين خاطرات انگار به دوران كودكي هايش سفر كرده بود با لبخندي كودكانه و از سر شوق گفت: در اين بازي، دختر خانمي سه يا چهار ساله كوزه سفالي را پر از آب كرده و به درب خانه افرادي كه بنا بود در آن شب در خانه بزرگ فاميل جمع شوند، مي برد.
وي با بيان اينكه افراد آن خانه با انداختن سنگ و مهره هايي چون انگشتر، سكه، سنجاق، دكمه و مهره، شركت خودشان را در مهماني شب يلدا اعلام مي كردند ادامه داد: اين كوزه در تمامي خانه ها برده مي شد و افراد خانواده اي كه بنا بود در شب يلدا شركت داشته باشند با انداختن وسيله اي در آن آمادگي خود را براي شركت در مهماني و بازي مهره ريزان اعلام مي كردند.
اختر بانو در توضيح اين بازي گفت: صاحب خانه كه قرار بود شب يلدا همگي در منزل وي جمع شوند كوزه را از سقف خانه آويزان مي كرد و منتظر شب يلدا مي شد و با فرا رسيدن اين شب و گذشتن پاسي از شب كوزه مهره را پايين آورده و در بغل دختر بچه اي نابالغ قرار داده و توري قرمزي سر دختر بچه كشيده و به آن عروس مي گفتند.
وي ادامه داد: بعد تمام افراد شركت كننده در مهماني به دور عروس حلقه زده و با خواندن ابياتي از اشعار دلنشين بوستان سعدي ، حافظ و يا اشعار محلي براي هر وسيله اي يك بيت خوانده و بعد از عروس مي خواستند آن را بيرون آورد.
اختر بانو ادامه داد: بيت شعري كه خواند مي شد همراه هر شي كه از كوزه بيرون مي آمد به عنوان فال صاحب شي تلقي شده و توسط بزرگ خانواده تفسير و نتيجه فال و نيت شركت كننده معلوم مي شد.
وي گفت: بازي مهره ريزان يكي از سرگرمي هاي جذاب و مورد توجه خانواده هاي همداني است كه علاوه بر شب يلدا در شب و روز عيد قربان نيز اجرا مي شد و البته اكنون خانواده هايي هستند كه همچنان اين آداب و رسوم را به جا مي آودند.
به گفته مادرم ، متل گفتن يا همان قصه گويي، شاهنامه خواني و خواندن اشعاري از حافظ و بازي 'تاك يا جفت' و 'پر يا پوچ' از ديگر بازي هايي بود كه بيشتر خانواده هاي همداني در شب يلدا با همراهي بچه ها اجرا مي كردند تا با خوشي آخرين روز پاييز را سپري و فصلي سرد را آغاز كنند.
به آخر مصاحبه با مادرم كه رسيدم از او پرسيدم پس امسال هم همانند سال هاي قبل بساط كله و پاچه در شب يلدا به راه است؟ مادرم اما اشكي از گوشه چشمش به راه افتاد و با ناراحتي گفت: عزيزم امسال هم همانند سال هاي قبل دور هم جمع مي شويم اما بايد از هزينه هاي اضافي و اسراف خودداري كنيم چرا كه در نزديكي ما خانواده هاي داغدار به دليل زلزله شرايط سختي دارند و بايد به فكر آنها هم باشيم و نگذاريم شب يلداي آنها در داخل چادر و زير آسماني سرد و باراني رقم بخورد.
به مادرم آفرين گفتم و او ارا تحسين كردم چراكه هر كدام از سخنانش همان دُري برايم با ارزش است و به قول قديمي ها بايد اين سخنان را با طلا نوشت و به ديوار آويزان كرد.
مردمان فرهنگ دوست شهركهن همدان با داشتن فرهنگي غني چندهزارساله براي برگزاري آئين سنتي شب يلدا آداب و رسوم و برنامه خاصي دارد كه براي توضيح بيشتر آن پاي صحبت هاي كارشناس مردم شناسي اداره كل ميراث فرهنگي استان همدان نشستم.
فريبا نعمتي با اشاره به آداب و رسوم كهن شهر همدان در شب يلدا گفت: برگزاري آيين فال سوزن يكي از آداب و رسوم شهر تاريخي همدان است كه اين آيين در شب يلدا توسط بيشتر خانواده هاي همداني رواج دارد و بانوان، دختران و پسران جوان و دم بخت علاقه زيادي به برگزاري آن دارند.
وي ادامه داد: در اين آيين يك تكه پارچه تازه (آب نديده) را به دست دختر بچه نابالغي مي دهند و آن دختر كوچك روي پارچه كه بهتر است رنگ آن قرمز باشد سوزن مي زد و در اين ميان زنان سالمند خانواده از شعرهايي كه از ساليان دور در خلوت با خود زمزمه مي كردند، مي خوانند و حاضران مجلس پيش از خوانده شدن شعر و با هر بار سوزن زدن در دل نيتي مي كنند و شعر خوانده شده را پاسخي براي نيت خود مي دانند.
اين كارشناس مردم شناسي مي گويد: زنان همداني معتقد هستند كه هر سوزني كه به آن پارچه توسط دختر بچه زده مي شود در واقع مهر تاييدي براي برآورده شدن آرزوهاي آنان است و زنان آن آرزو را برآورده شده مي دانند.
نعمتي گفت: فال سوزن يكي از آداب و رسوم مردمان استان همدان است كه به لحاظ اهميت در سال 93 ثبت ملي شده است.
وي اضافه كرد: در حال حاضر و با گسترش وسايل ارتباطات جمعي اجراي آيين هايي همانند شب يلدا با آداب و رسوم گذشته بيشتر در مناطق روستايي كه از خانواده هاي گسترده تري برخوردار هستند متداول است و اكنون بر پايي همه اين آداب و رسوم همانند گذشته در بين جوانان به دلايل مختلف كمرنگ شده است.
وي ادامه داد: مهمترين درس آيين شب يلدا وفاق اجتماعي و خانوادگي است و در اين شب احترام و تكريم بزرگ ها به عنوان حلقه اتصال بين اعضاي خانواده بسيار مورد توجه و تاكيد است.
نعمتي اظهار كرد: آداب و رسوم شب يلدا همچنان در بيشتر نقاط استان همدان باقي است اما برگزاري اين آيين ها با تكنولوژي روز آميخته شده است.
وي در ادامه با بيان اينكه براي احياي آداب و رسوم ايراني، ميراث فرهنگي از چند سال گذشته برنامه هاي مختلفي را در نظر گرفته است گفت: براي حفظ و احياي اين آيين ها كارشناسان مردم شناسي استان هاي كشور آداب و رسوم منطقه خود به ويژه در عيد نوروز را جمع آوري كرده و با همكاري ساير دستگاه ها و بخش خصوصي اين آيين ها را براي مردم اجرا مي كنند.
وي با بيان اينكه اين برنامه ها موجب مي شود كه كودكان و نوجوانان ايران اسلامي بيشتر با اين فرهنگ و آداب و رسوم آشنا شوند گفت: استفاده از ظرفيت رسانه ها و صدا و سيما و گنجاندن اين آيين ها در كتاب هاي درسي دانش آموزان مي تواند راهكار خوبي براي احياي اين آداب و رسوم باشد.
مسئول مركز اخترشناسي ابن صلاح همداني نيز درباره علت علمي پيدايش بلندترين شب سال (يلدا) در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود: در بين صور فلكي شناخته شده، 12صورت فلكي مهم وجود دارد كه صورفلكي دايره البروج ناميده مي شوند كه مسير حركت ظاهري خورشيد در آسمان است.
اكرم باقرپور امامي افزود: وقتي زمين خورشيد را دور مي زند به نظر مي رسد كه در زمينه ستارگان آسمان حركت كرده و هر ماه در يكي از اين صور فلكي قرار مي گيرد.
وي اضافه كرد: صور فلكي دايره البروج به ترتيب شامل حمل، ثور، جوزا، خرچنگ، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جدي، دلو و حوت است.
وي افزود: استواي سماوي تصوير استواي زمين بر روي كره سماوي است يعني دايره اي فرضي كه آسمان را به دو نيمكره شمالي و جنوبي تقسيم مي كند.
باقر پور امامي خاطرنشان كرد: خطوط فرضي دايره البروج و استواي سماوي كره آسمان را در دو نقطه قطع مي كنند نواحي بالاي استواي سماوي نيمكره شمالي و نواحي زيرين آن نيمكره جنوبي محسوب مي شود.
وي اظهار داشت: هنگامي كه خورشيد روي منحني دايره البروج از نيمكره جنوبي آسمان صورت فلكي حوت وارد نيمكره شمالي صورت فلكي حمل مي شود نقطه تقاطع اوليه دو خط اعتدال بهاري، يعني زماني كه طول مدت شب و روز با هم برابر است.
وي ادامه داد: در اين هنگام زاويه ميل خورشيد صفر است و در تمام نقاط روي سطح زمين طول روز 12ساعت و طول شب نيز 12ساعت است.
اكرم باقرپور امامي افزود: هنگاميكه خورشيد به تدريج صور فلكي بهاري را پشت سر مي گذارد ميزان كشيدگي آن بيشتر شده تا به نقطه انقلاب تابستاني مي رسد كه بيشترين كشيدگي را نسبت به استواي سماوي دارا است.
وي اضافه كرد: به اين دليل در اين زمان ميزان ساعات تابش خورشيد در نيمكره شمالي به بيشترين مقدار خود مي رسد، بنابراين بلندترين روز سال يعني اول تير را خواهيم داشت.
وي بيان كرد: پس از آن به تدريج كشيدگي خورشيد كاهش يافته تا دوباره از نقطه تقاطع بعدي عبور كند در اعتدال پاييزي باز هم برابر بودن ساعات روز و شب را شاهد خواهيم بود.
وي گفت: در اين زمان خورشيد وارد نيمكره جنوبي آسمان مي شود بنابراين در نيمكره جنوبي تعداد ساعات تابش نور خورشيد بيشتر و در نيمكره شمالي عكس اين حالت اتفاق مي افتد تا اينكه خورشيد در نيمكره جنوبي به بيشترين كشيدگي رسيده و بلندترين روز سال در اين نيمكره و بلندترين شب سال را در نيمكره شمالي خواهيم داشت اين نقطه انقلاب زمستاني است كه آن را با نام شب يلدا مي شناسيم و خورشيد ساليان سال است كه اين نظم خاص را بي وقفه دنبال مي كند و اين تنها گوشه اي از نظم جهان هستي است.
2087/1181
گزارش از زهرا پيرنيا** انتشاردهنده: الهام تدين
همدان - ايرنا -'يلدا' ، نه فقط بلندترين شب سال كه تكرار شيرين آيين و سنت هاي قديمي است كه با خاطره هاي دل انگيز يلداهاي كودكي پيوند خورده و طعم با هم بودن هاي گذشته را به ياد مي آورد.