خشكسالي متهم رديف اول در خشكيدگي خوزستان نيست

اعتراضات مردم خرمشهر و آبادان به آب شرب شور، با تكميل طرح آبرساني غدير حالا مدتي است آرام گرفته، اما فرياد بي آبي كشاورزان، نخلداران، دامداران و هزاران روستايي، همچنان بلند است.
خوزستان كه روزگاري يكي از استان هاي پرآب كشور ناميده مي شد، امروز يكي از پرچالش ترين استان ها از نظر وضعيت منابع آب است. تالاب ها و آبگيرها و مراتعش جاي خود را به كانون هاي گرد و غبار داده اند، آب رودخانه هايش كمتر از نصف شده، بيماري هاي آب شرب آلوده شايع است، دام ها و مزارعش تشنه و مردم شهر و روستاهايش فكر مهاجرت را از سر بيرون نمي كنند.
اين در حاليست كه مديريت منابع آب در خوزستان سابقه 60 ساله دارد. سازمان آب و برق خوزستان يكي از قديمي ترين نمايندگان وزارت نيرو از سال 1339 اختيار همه رودخانه ها و آبراهه ها را در دست گرفت.
خوزستان اكنون بيشترين سدهاي ريز و درشت را در خود جاي داده است؛ سدهايي كه قرار بود در روز مبادا به داد مردم برسد و حالا خود بحران زده اند و ذخايرشان 70 درصد كم شده است. مديران آب استان مي گويند كه امسال سهمگين ترين خشكسالي نيم قرن اخير را گذرانده ايم.
كارشناسان مي گويند ما به «ورشكستگي آبي» رسيده ايم. ورشكستگي كه از مديريت غلط بر منابع آب برآمده است.

*خطاي مديران آب ها
رئيس دانشكده علوم آب دانشگاه شهيد چمران مهمترين عامل چالش آب در خوزستان را سوءمديريت منابع آب مي داند.
مهدي قمشي مي گويد: بخشي از چالش در منابع آبي خوزستان، جنبه هاي طبيعي دارد و ناشي از خشكسالي و كاهش بارندگي است و بخشي هم غيرطبيعي و كاملا دستكاري بشر است البته در خشكسالي هاي گذشته در آبادان و خرمشهر و يا در كارون به اين شدت دچار مشكل نمي شديم اما اكنون به دليل دخالت عوامل غيرطبيعي، اين چالش بيشتر شده است.
وي با بيان اينكه قسمتي از عوامل غير طبيعي مربوط به اقدامات درون استاني و مقداري هم برون استاني است مي افزايد: در بخش درون استاني، بار مصرف از جنبه هاي مختلف توسعه اي مثل آب شرب و بهداشت، آبزي پروري، صنعت و كشاورزي، بدون توجه به وضعيت و كشش رودخانه افزايش يافته است؛ اقدامات برون استاني هم به طرح هاي انتقال آب بين حوزه اي و افزايش مصرف و توسعه در استان هاي بالادست رودخانه ها بازمي گردد.
قمشي تصريح مي كند: عوامل غيرطبيعي در چالش آب ناشي از نحوه مديريت منابع آب است كه متولي آن وزارت نيرو است. اين وزارتخانه بايد به صورتي برنامه ريزي مي كرد كه چنين اتفاقي رخ ندهد اما وظيفه خود را انجام نداده است و به عبارتي براي خوشايند تعدادي از استان هاي ديگر آب كارون را از سرشاخه ها انتقال داده و براي اينكه نماينده هاي مجلس را راضي كند توسعه در بالادست ايجاد كرده است و همه اين طرح ها اجرا شده بدون اينكه به اتفاقاتي كه در پايين دست در حال رخ دادن است، توجه شود كه اينها نشانه سوءمديريت منابع آب است.
وي مي افزايد: در بدنه وزارت نيرو هنوز تعريف صحيحي از مديريت منابع آب وجود ندارد و اين اشكال كلي است؛ يعني برنامه ريزي وزارت نيرو با فرض آب فراوان، بارندگي بيش از حد نرمال و آورد مناسب رودخانه ها انجام شده و اين برنامه ريزي غلط و برخلاف اصول علمي در جهان است.
به گفته وي در دنيا بخشي از آب هاي شيرين قابل استحصال، براي امور توسعه اي استفاده مي شود و مقدار زيادي از آن براي محيط زيست و جريان درون بستر رودخانه حفظ مي شود.
اين استاد دانشگاه همچنين درباره شوري آب كارون در تير و مرداد كه به اعتراضات اجتماعي مردم آبادان و خرمشهر منجر شد، مي گويد: از بهمن و اسفند پارسال، خشكسالي و كاهش آورد رودخانه پيش بيني شده و همه چيز روشن بود، ولي تصميم گيري به صراحت و به موقع انجام نشد؛ به طوري كه تا تير ماه حتي بين ادارات كشاورزي و سازمان آب و برق خوزستان هماهنگي بوجود نيامده بود كه بالاخره چه سياستي بايد در پيش گرفته شود.
وي گفت: مثلا امسال برنج نبايد كشت مي شد اما هماهنگي بين اداره كشاورزي، ائمه جمعه، نمايندگان و استانداري نبود؛ از سوي ديگر كشت برنج، با معيشت مردم گره خورده كه اين مساله مي توانست با يك الگوي كشت معقول و تضمين خريد، حل شود.
وي مي افزايد: اگر چه مشكل آب شرب مردم آبادان و خرمشهر با افتتاح طرح غدير تا حدودي مرتفع شده، اما آب نخيلات همچنان مشكل دارد، در حالي كه بايد سهم نخيلات از كارون محفوظ باشد.

*از ناكارآمدي تا ريزگرد
قمشي با تاكيد بر اجراي طرح هاي بلندمدت براي كاهش چالش هاي آب استان، مي گويد: مديريت مصرف آب در بخش شهري و صنايع، آموزش صرفه جويي به شهروندان، بازچرخاني آب و استفاده از آب هاي غيرمتعارف و پساب براي صنعت با هدف برداشتن بار مصرفي آنها از آب هاي شيرين رودخانه از جمله اين اقدامات است؛ اگر چه مصرف شهري و صنايع در حوزه كارون كم است اما همين مقدار مي تواند موثر باشد.
وي ادامه مي دهد: با توجه به اينكه90 درصد آب صرف كشاورزي مي شود، افزايش راندمان آب در اين بخش فوق العاده اثر دارد، به طور مثال راندمان آب در مزارع نيشكر قابل قبول نيست، اگر اين شركت راندمان آب را تا 55 درصد افزايش مي داد، هم در مصارف خود مشكلي نداشت و هم تاثير زيادي در منابع كارون و حل مشكل ساير مصارف از جمله آب شرب و نخيلات داشت.
عضو هيات علمي دانشگاه چمران اهواز تاكيد مي كند: براي حفظ منابع آب استان به ويژه رودخانه كارون بايد مديريت منابع آب اصلاح شود، كارون يك سال خشكسالي را مي تواند تحمل كند، ولي اكنون و با اين سياست هاي توسعه اي و سياست هاي غلط منابع آب براي هميشه دچار مشكل شده است؛ به طوري كه وضعيت 15 سال گذشته كارون مي تواند به عنوان رفتار آينده كارون هم تلقي شود.
وي توضيح مي دهد: به اين معني كه ما ديگر نمي توانيم منتظر آوردهاي گذشته در اين رودخانه باشيم، بنابراين بايد خودمان را با كم آبي كارون تطبيق دهيم و سياست هاي وزارت نيرو هم بايد متناسب با رفتار جديد كارون تغيير كند تا ما شاهد اثرات منفي آن در پايين دست نباشيم.
قمشي مي گويد: سوءمديريت منابع آب در گذشته، اكنون به شكل كانون هاي گرد و غبار در خوزستان خود را نشان داده اين در حاليست كه در گذشته پديده اي به نام ريزگرد در اين استان نداشتيم؛ اينها مشكلاتي است كه ما به رودخانه ها تحميل كرديم و ربطي به طبيعت آنها ندارد، بنابراين همه اين مسائل نشان مي دهد ما دچار چالش در منابع آب هستيم و بايد سياست ها تغيير كند و اشكالات اصلاح شود، اما بايد گفت تا كنون چشم انداز اميدواركننده اي در عملكرد وزارت نيرو نداشتيم و تغيير رويه اي مشاهده نمي شود به همين جهت نگراني ها ادامه دارد.
به گفته وي در دوره هاي قبل، وزراي نيرو اعتقادي به سهم آب براي محيط زيست نداشتند، اكنون با وجودي كه هم از آقاي چيت چيان وهم اردكانيان (وزراي نيروي دولت هاي يازدهم و دوازدهم) حرف هاي درست زياد شنيده ايم اما اين اظهارنظرها در حد حرف بوده، و در عمل هيچ چيزي مشاهده نشده است.

*خشكسالي متهم اول نيست
مديرگروه هيدرولوژي و منابع آب دانشكده مهندسي علوم آب دانشگاه شهيد چمران اهواز همچنين معتقد است: اين حرف را كه خشكسالي عامل مشكلات آب خوزستان است قبول ندارم، خشكسالي متهم رديف اول مشكلات آب در خوزستان نيست؛ بلكه خشكسالي سومين عامل و آخرين متهم است.
علي محمد آخوندعلي مي گويد: خشكسالي كه اكنون متهم اصلي معرفي شده، در واقع فقط نقش تشديد كننده را دارد و مشكل اصلي كاهش هاي هيدرولوژيكي و افزايش برداشت در بالادست است، به عبارت ديگر اگر انتقال آب از سرشاخه ها و برداشت هاي بالادست كارون نبود، خشكسالي اينگونه خود را نشان نمي داد، اين نظريه به شكل هاي مختلف خود را نشان داده و اثبات شده است.
وي مي افزايد: انتقال آب از سرشاخه ها خشكسالي مصنوعي ايجاد مي كند، كه 15 سال پيش نسبت به اين مساله هشدار داده بوديم.
آخوندعلي با انتقاد از سوءمديريت منابع آب در خوزستان، مي افزايد: اينهمه سد و بند ساخته شد كه مصيبت خشكسالي را نداشته باشيم اما ديديم كه مشكلي را حل نكردند.
وي ادامه مي دهد: در اين 50 سال كه وزارت نيرو تشكيل شده و سد و نيروگاه برقابي ساخته، روي كنترل منابع آب هم كار كرده است، توجيه احداث سدها كنترل سيلاب و جلوگيري از تخريب و ورود آن به دريا و نگهداشت آب بوده است؛ اما بايد به اين مساله توجه داشت كه اگر سد تنها به يك نگهدارنده آب تبديل شود، نقض غرض خواهد بود، اين در حاليست كه اكنون تعدادي از سدها تبديل شده اند به حوضچه نگهداشت؛ از طرف ديگر با توجه به سياست هاي اشتباه، بخش وسيعي از آبي كه سهم پايين دست است (آب آبي) صرف توسعه دامپروري و كشاورزي و آبزي پروري و... در بالادست شده است.
آخوندعلي مي گويد: روي حوزه كرخه و كارون و مارون- جراحي مجموعا 170 سد ساخته شده كه70 سد آن روي كارون است، 12 طرح انتقال آب اجرا شده يا در حال اجراست و نتيجه اين بوده كه اكنون حتي نتوانسته اند آب طرح هايي كه خود در خوزستان اجرا كرده اند را تامين كنند.
اين استاد دانشگاه توضيح مي دهد: روي آبي كه به صورت رودخانه به پايين دست (جلگه خوزستان) مي آيد، از قديم الايام برنامه ريزي شده، تمدن هاي بزرگ در كنار اينها شكل گرفته و شهرهاي بزرگ مثل شوش، دزفول، شوشتر و اهواز و خرمشهر و بسياري از شهرهاي مهم ديگر در هر جاي دنيا كنار رودخانه هاست، اما بعضي ها نظريه دادند كه چون در مركز كشور آب كم است، طرح هاي انتقال آب اجرا شود.
وي تصريح مي كند: نتيجه انتقال آب همين بحران هاي اجتماعي است كه ديديم. چه كسي پاسخگوي اين مسائل و بحران هايي است كه در خوزستان ايجاد شده؟ اين نتيجه كم درايتي، برنامه ريزي هاي غلط، خودخواهي، افزون طلبي، منطقه اي فكر كردن و ملي فكر نكردن و لابي هاي آب را دردولت هاي متعدد تشكيل دادن است و اينها همه اثبات شده است.
آخوندعلي مي گويد: حدود يك ميليون هكتار زمين كشاورزي در دشت خوزستان وجود دارد كه از قديم شكل گرفته و طراحي شده است؛ اتفاقا اينها طرح هايي است كه وزارت نيرو و دولت هاي متوالي در منطقه تعريف و طراحي كرده و طرح هاي توسعه را اجرا كردند.
وي ادامه مي دهد: به طور مثال نيشكر را برخلاف نظر كارشناسان، توسعه دادند، در حالي كه نياز آبي 80 هزار هكتار مزارع طرح توسعه نيشكر بسيار زياد و براي سه ماه حداقل 200 مترمكعب برثانيه است؛ نيشكر يك كشت پنج ساله است و اگر يك سال به آن آب نرسد همه مزارع و سرمايه گذاري از بين مي رود، اين در حاليست كه بايد در زمان اجراي اين طرح، براي پايداري آن فكر مي كردند؛ كشت و صنعت هاي نيشكر هفت تپه و كارون قبل از انقلاب پيش روي ما بودند و مصارف آنها را مي دانستيم و تجربه داشتيم.

*پيله مديريتي
آخوندعلي با اشاره به اعتراضات آبادان و خرمشهر به شور شدن آب شرب مي گويد: بخشي از شوري آب كارون به دليل نفوذ آب دريا بوده اما بخشي هم به دليل ورود پساب آلوده و شور به رودخانه است، متاسفانه اكنون براي اينكه كيفيت آب در پايين دست كارون (آبادان خرمشهر) بهتر و شوري كمتر شود آب زيادي از سدها رها مي كنند، به اين معني كه نه توانسته اند جلوي موتورپمپ هاي مسير (برداشت هاي غيرمجاز) را بگيرند و نه جلوي تخليه زهاب و فاضلاب ها را، تنها راهكار آنها رهاسازي بيشتر آب است كه اين مديريت خوبي نيست.
وي مي افزايد: با افتخار اعلام مي كنند آب از سدها رها مي شود و 350 مترمكعب آب از مقطع اهواز از كارون عبور مي كند، به ويژه سد دز كه رهاسازي اين حجم آب از اين سد و در اين فصل بي سابقه است؛ اين رهاسازي بدون مطالعه است.
آخوندعلي ادامه مي دهد: اگر آب بيش از اندازه از مخازن تخليه شود مشكل ايجاد مي كند، به طور مثال پايين آمدن تراز آب در سد گتوند به دليل ذخيره آب شور در مخزن مشكل ساز است، از سوي ديگر تكليف پائيز و نيازهاي آب كشت پائيزه چه مي شود و اگر خشكسالي ادامه پيدا كند برنامه چيست؛ در واقع هزاران مترمكعب آب در روز از سدها تخليه مي شود تا نياز 5 مترمكعب بر ثانيه تامين و شوري تعديل شود، اين مديريت سعي و خطا است كه گرفتارش شده ايم.
اين استاد دانشگاه از برنامه ريزي در زمينه آب شرب نيز انتقاد مي كند و مي گويد: ميزان مصرف آب شرب كم است اما بايد كيفي باشد و تامين نشدن آب شرب، به معني غلبه مسائل اجتماعي بر مسائل اقتصادي خواهد بود، اتفاقي كه اكنون رخ داده، اختلاط آب شرب با كشاورزي و بقيه منابع و تخليه فاضلاب و پساب به منابع آب شرب (رودخانه) است كه نتيجه آن بيماري و مشكلات گوارشي در بعضي نقاط استان بوده است، اين در حاليست كه اگر چه آب شرب بعضي شهرها از طرح غدير تامين شده، اما هنوز مساله دارد، چون اين طرح بايد از سد دز آب را تامين مي كرد و اكنون از سد كرخه تامين مي شود.
وي اضافه مي كند: اكنون مي بينيم كه استاندار هم گرفتار اين پديده شده و به جاي حل مسائل استان، در جايگاه وزير نيرو و رئيس سازمان آب و برق نشسته، كه دستور رهاسازي آب از سدها را صادر مي كند تا جلوي بحران اجتماعي را بگيرد؛ در واقع اين مديريت يك مديريت دست و پاگير و نتيجه پيله تنيدن دورخودمان است كه گرفتارش شديم.
اين متخصص آب همچنين واكنش هاي مسئولان وزارت نيرو و سازمان حفاظت محيط زيست را نسبت به مشكلات آب شرب خوزستان سياسي مي داند و اظهار مي كند: وزارت نيرو و مديريت منابع آب كه مديريتش منجر به اين مشكلات شده، طرح توسعه نيشكر را متهم به ايجاد تنش در رودخانه مي كند و كلانتري (رئيس سازمان محيط زيست و از موسسان طرح نيشكر در زمان وزارتش در جهاد كشاورزي) سد گتوند را به شور كردن كارون متهم كرده است، در صورتي كه هر دو مقصر هستند؛ اين مديريت غيرمتدبرانه 50 ساله است كه باعث اينهمه مشكل شده است.

*تكرار تاريخ شورابه
اعتراض به شوري آب اولين بار در تير ماه سال 1379 در آبادان اتفاق افتاد. حالا حدود 2 ماه از تكرار تجمع هاي اعتراضي به آب مي گذرد. كارون در پايين دست اما همچنان شور است.
سياست هاي آبي وزارت نيرو در خوزستان آيا تغيير مي كند؟
گزارش از نادره وائلي زاده
9754/6064