به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ اگوست کُنت جامعه شناس فرانسوی سده ۱۹ میلادی است که همزمان با بحران های انقلاب فرانسه به دنبال علم اجتماعی جدیدی رفت که منطبق با علوم طبیعی دیگر باشد. وی اثری ۶ جلدی به‌نام درس‌هایی درباره فلسفه اثباتی نوشت که موجب شهرت او شد؛ اثری که در آن برای نخستین‌بار اصطلاح جامعه‌شناسی را به‌کار برد. پس از آن کتابی چهار جلدی با عنوان نظام سیاست اثباتی نوشت که در آن بیشتر از آثار دیگرش قصد علمی‌ترش را در ارائه طرحی بزرگ برای تجدید سازمان جامعه آشکار کرد.
کنت اثبات‌گرایی را عامل اساسی پیشرفت انسان می دانست و مدعی بود که از طریق مشاهده، آزمایش و مقایسه می‌توان به کشف پدیدارهای اجتماعی موفق شد. بنابراین می‌توان جامعه را از طریق علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و همانند تحقیقات علمی در دیگر علوم به کشف پدیدارهای عینی نایل آمد. به همین دلیل نیز به روش اثبات‌گرایی توجه خاص کرد و بر این اعتقاد بود که بررسی شرایط اجتماعی و حل مشکلات اجتماعی فقط از طریق روش علمی امکان‌پذیر می شود.
بنابراین در جامعه شناسی ۲ اردوگاه اثبات گرایی یا پوزیتیویسم و تفهمی شکل گرفت تا جدال جامعه شناسی حول این ۲ محور شکل بگیرد که پیشرفت در ۲ اردوگاه را به دنبال داشت اما در ایران پوزیتیویسم به گونه ای با استقبال مواجه شد که به مانند تصور بانیان نخست آن، این تصور پیش می آید که یگانه راه حصول معرفت همین است و بس.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت اوگوست کُنت به گفت و گو با احمد بخارایی استاد جامعه شناسی دانشگاه و مدیر گروه فلسفه علوم اجتماعی در انجمن جامعه شناسی ایران پرداخته است.
ایرنا: با توجه به اینکه در سالروز درگدشت آگوست کنت قرار داریم، به نظر شما جامعه شناسی ایران چه نسبتی با کنت برقرار کرده است؟
بخارایی: آگوست کنت آغازگر پوزیتیویسم در حوزه جامعه شناسی است. او از فلسفه شروع می کند و به سمت جامعه شناسی می غلتد که این هم هنر بزرگ کُنت محسوب می شود که هم واضع واژه جامعه شناسی و هم اینکه به عنوان پدر جامعه شناسی است. بنابراین ما تا آگوست کُنت را درک نکنیم و پوزیتیویسم را در ساحت و فضای ذهنی او نفهمیم نمی توانیم بگوییم که آیا الان جامعه ایران به طرف کُنت متمایل شده است یا خیر؟
ایرنا: پس در مورد آگوست کُنت باید چگونه بحث کرد که جامعه شناسی ایران فارغ از آن است؟
بخارایی: آگوست کُنت را باید در یک فضایی میان فلسفه و جامعه شناسی خواند و ارزیابی کرد والا هیچ فردی نمی تواند کُنت را متوجه شود و بسیاری از افرادی که در مورد کُنت در ایران بحث می کنند تنها در حوزه جامعه شناسی بحث خود را پیش می برند و همین هم باعث می شود برداشت ناقص و نیمه تمامی از کُنت داشته باشند. بنابراین از پوزیتیویسم هم برداشت ناقصی خواهند داشت و طبیعی است که فردی که می خواهد آگوست کُنت را متوجه شود باید با مبانی کلی فلسفه آشنایی داشته باشد و کُنت را در فضای میان فلسفه و جامعه شناسی بررسی کند.
ایرنا: این گونه توجه به آگوست کُنت چه کمکی به فهم ما از او می کند و او از چه ویژگی هایی برخوردار است؟
بخارایی: اگر اینگونه به اگوست کُنت توجه شود می فهمیم که او از سه جهت برجستگی دارد که پیوندی میان جامعه، ذهن و حوزه سیاست و قدرت برقرار می کند که این اتفاق برای نخستین بار در اوایل سده ۱۹ میلادی در اروپا انجام گرفت و طرح موضوع شد. منظورم جامعه همان مراحل سه گانه الهی، فلسفی و علمی است و ذهن هم ربانی، متافیزیک و اثباتی یا پوزیتیویسم که در تناظر با اینها انواع سلطه هم سه گانه می شود؛ همان سلطه کاهنان، سلطه مردان حقوق دان و سلطه مدیران صنعتی و هدایت اخلاقی دانشمندان. بنابراین پوزیتیویسم کُنتی در دوره سوم معنادار می شود. از این رو جامعه فرانسوی آن زمان جامعه ای است که وارد مرحله سوم شده؛ یعنی جامعه به نحو اثباتی نگاه می کند و سلطه هم تقریباً در دست مدیران صنعتی است و هدایت اخلاقی توسط دانشمندان انجام می گیرد. اینجاست که آگوست کُنت حرف درستی می زند، جامعه شناسی علمی را بیان می کند، پوزیتیویسم معنا دارد و تاکید می کند که اگر ما از روش تجربی در علوم انسانی استفاده کنیم در میان علوم هفت گانه که جامعه شناسی علم هفتم محسوب می شود از کلیت متنازل و پیچیدگی متزاید برخوردار است؛ یعنی کلیت به حداقل و پیچیدگی آن به حداکثر می رسد اما در علم ریاضی برعکس می شود، کلیت آن زیاد است و پیجیدگی آن کم می شود که درک این سخن تنها در یک نگاه فلسفی، منطقی و نقادانه امکان پذیر می شود چون یک نگاه جامعه شناسانه صرف نمی تواند این سخن کنت را درک کند.
از این رو وقتی آکوست کُنت می گوید جامعه شناسی علم است این همه قید و بند برای آن به کار می برد. او جامعه شناسی را در مرحله سوم قرار می دهد و می گوید که علم محسوب می شود. بنابراین چنین کمی گرایی؛ یعنی استفاده از روش های علوم تجربی که آگوست کُنت به آن اشاره می کند و قید و شرط هایی برای آن به کار می برد.
ایرنا: به چه دلیل آن چیزی که امروز در جامعه ایران رواج دارد با اثبات گرایی یا پوزیتیویسم مدنظر آکوست کُنت همخوانی ندارد؟
بخارایی: آن چیزی که امروز در جامعه ما رواج دارد، به ۲ دلیل پوزیتیویسمی نیست که از آگوست کُنت نشات گرفته است؛ یکی اینکه پوزیتیویسمی که کُنت می گوید در یک جامعه ای امکان تحقق دارد که جامعه در مرحله سوم و علمی باشد که جامعه ما نیست. رشد ذهنی به مرحله سوم که اثباتی است رسیده باشد و از قواعد ربانی و متافیزیکی گذر کرده باشد که جامعه ما باز هم نیست. در جامعه کنونی اذهان ما اذهانی است آمیخته با اشکال ربانی، متافیزیکی و یک اثباتی معیوب و نهایتاً نوع سلطه که وقتی جامعه ما در ۲ مرحله قبلی در جایگاه خودش قرار ندارد که پوزیتیویسم معنادار شود در انواع سلطه هم به همین گونه است؛ یعنی به مدیران صنعتی و اهالی علم اندیشه تعلق ندارد. بنابراین نمی تواند در این فضا مطرح و در مورد آن بحث شود بلکه سلطه آمیخته ای میان حقوق و مذهب است.
جامعه ما آن جامعه ای نیست که پوزیتیویسم در آن شکل بگیرد و به همین دلیل اصلاً شکل نگرفته است و در آن چیزی که آکوست کُنت می گوید بسیاری از ظرافت های کیفی وجود دارد که در جامعه ما درک نمی شود زیرا اگر افراد فلسفه ندانند نمی تواند آگوست کنت را درک کنند که این اتفاق شکل نگرفته است. در صورتی که یک فیلسوف و فردی که فلسفه بداند می تواند از درون مباحث کُنت بسیاری از مطالب را بیرون بکشد. از این رو آن چیزی که در جامعه ما شکل گرفته نوعی فهم تقلیل گرایانه و معیوب از روش کمی گرایی است که آن هم به شکل معیوب آن اجرا می شود؛ چیزی که تکنیک ها به پرسش نامه و به چند آزمون آماری تقلیل پیدا کرده است، بدون اینکه تصویری از واقعیت اجتماعی در نتایج به دست آمده نشان دهند و در بعضی مواقع خودشان را عدد و رقم ها می سپارد. بنابراین پوزیتیویسم در جامعه ایران شکل نگرفته است. البته جامعه شناسی ما تلاش می کند از جامعه شناسی فرانسه ایده بگیرد اما به دلایل گفته شده نمی تواند موفق باشد.
ایرنا: حالا اگر بخواهید فارغ از این بحث ها افرادی که در حوزه جامعه شناسی پوزیتیویسمی در ایران موفق هستند نام ببرید، چه افرادی هستند؟
بخارایی: در ایران مسعود چلبی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و فرامرز رفیع پور دیگر استاد این دانشگاه تحقیق هایی در این حوزه داشته و با این روش کارهایی انجام داده اند. خود بنده هم در پایان نامه های دانشجویان از روش های پوزیتیویسمی استفاده می کنم اما شکل بارز و بهتر آن همان کارهایی است که چلبی انجام می دهد و نمونه های موفق آن است. البته تلفیق روش های کمی و کیفی بهترین شیوه تحقیق است.
گزارش از مهدی احمدی
نظر شما