مهمانشهرها، تلاشی برای تامین مسکن پناهندگان

اتباع خارجی زیادی تحت عنوان مهاجر یا پناهنده در ایران زندگی می‌کنند. تعداد آنان حدود سه میلیون نفر برآورد می‌شود. طبق آخرین آمار رسمی دولت مربوط به آمایش ۹ در سال ۲۰۱۴ میلادی، تعداد ۹۵۱,۱۴۲ پناهنده افغانستانی و ۲۸,۲۶۸ پناهنده عراقی در ایران ساکن هستند و با مشکل تامین مسکن دست به گریبان‌اند. از این تعداد، حدود ۹۷ درصد در مناطق شهری و نیمه شهری زندگی می کنند و ۳ درصد از آنان در مهمانشهرهای مخصوص پناهندگان زندگی می‌کنند. حال می‌خواهیم بدانیم مهمانشهر کجاست و ساخت و ساز آن به چه صورت بوده است؟

مهمانشهر کجاست؟

مهمانشهر، شهرک یا محلی برای سکونت و زندگی اتباع خارجی است. ابتدا دولت ایران از طریق اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور شروع به ساخت مهمانشهرها کرد و سپس کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان با وزارت کشور همراه شد و در ساخت و ساز و مجهز کردن مهمانشهرها کمک رساند. در حال حاضر ۲۰ مهمانشهر در کنار شهرهای مختلف ایران وجود دارد که از این جمله می‌توان مهمانشهر تربت جام، کرمان، سمنان، رفسنجان، یزد، میبد، اردکان، مهریز و ساوه را نام برد. برخی از مهمانشهرها قدمت زیادی دارند مانند مهمانشهر شهید ناصری ساوه که در سال ۱۳۶۷ در زمینی به مساحت ۵۰۰ هکتار ساخته شده است و در سال ۱۳۹۳ حدود ۷۵۵ خانوار که شامل پنج هزار پناهنده می‌شد، در آنجا سکونت داشتند.

مهمانشهرها برای اسکان قشر آسیب‌پذیر مهاجرین ساخته شده است. مهاجرانی که هیچ مدرکی ندارند و یا پاسپورت دارند، نمی‌توانند در مهمانشهرها ساکن شوند. اجازه سکونت در مهمانشهرها به کسانی داده می‌شود که کارت آمایش دارند و پناهنده شناخته می‌شوند. برنامه جهانی غذای سازمان ملل در ایران در مهمانشهرها، خدمات بهداشتی و درمانی رایگان به پناهندگان ارائه می‌دهد. به علاوه، خدمات آموزشی در مقطع ابتدایی نیز در مهمانشهرها ارائه می‎شود. در برخی از مهمانشهرها نیز امکان تحصیل در مقطع متوسطه هم وجود دارد. برای ادامه تحصیل در خارج از مهمانشهر تسهیلات رفت و آمدی در نظر گرفته می‌شود اما سازمان ملل فقط می‌تواند از چند صد نفر از این پناهندگان برای تحصیلات عالیه حمایت کند.

گزارش‌ها حاکی از آن است که مهمانشهرها نخست محدودیت‌های زیادی داشته‌اند، به خصوص محدودیت تردد اما رفته رفته وضعیت بهتر شده است. محمد حسن نجارزاده، مسئول مهمانشهر تربت جام، در سال ۱۳۹۵ در مصاحبه با تسنیم بیان کرده که ساکنین مهمانشهر برای تردد در سطح استان مشکلی ندارند. این در حالی است که پیش‌تر بایستی برای خروج از شهرک و حتی رفتن به مشهد برگ تردد می‌گرفتند.

با اینکه تلاش شده نیازهای اولیه پناهندگان ساکن در مهمانشهرها با ساخت مدرسه و درمانگاه برطرف شود و این افراد می‌توانند از امکانات رایگانی مانند صدور کارت کارگری و بیمه سلامت برخوردار شوند اما به دلیل دوری از مرکز شهر و محدودیت‌های آن، از این مهمانشهرها استقبال چندانی نشده است و بیش‌تر ظرفیت‌شان خالی است.

دلیل ایجاد مهمانشهرها چه بود؟

گفته می‌شود مهمانشهرها برای سکونت اقشار آسیب‌پذیر مهاجرین ساخته شده‌اند و بابت زندگی در مهمانشهر از آنان هزینه‌ای گرفته نمی‌شود مانند زنان سرپرست خانوار و افرادی که دچار بیماری‌های مزمن هستند و توان پرداخت اجاره‌خانه داخل شهرها را ندارند.

به نظر می‌رسد ساخت مهمانشهرها نه فقط به دلیل تامین مسکن اقشار آسیب‌پذیر مهاجرین بوده، بلکه در برخی موارد سویه‌های امنیتی و اجتماعی هم داشته است. از خبرها برمی‌آید که این مساله به خصوص در استان یزد به دلیل خواست مردم، مورد توجه مسئولین استانی قرار گرفته است.

امام جمعه مهریز در سال ۱۳۹۷ در پاسخ به ایرنا، به ضرورت ساخت مهمانشهر به عنوان یک مطالبه مردمی اشاره کرده است. هادی مقیمی فرماندار اردکان نیز، مهر ۱۳۹۷ به ایرنا گفته است: "ساخت ۲ هزار واحد مسکونی در دستور کار قرار گرفته و فرمانداری، استقلال جمعیتی اتباع و لحاظ ‌کردن مسائل امنیتی و اجتماعی را در این طرح دنبال می‌کند".

تربت جام، الگویی برای مهمانشهرها

مهمانشهر تربت جام به اذعان کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، الگویی برای مهمانشهرهای اسکان پناهندگان است. از مشهد تا مهمانشهر تربت جام یک ساعت و نیم فاصله است. شروع کار مهمانشهر تربت جام به سال ۱۳۶۳ برمی‌گردد اما از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۳ کارهای زیرساختی و آماده‌سازی انجام می‌شده است. از سال ۱۳۷۳ اسکان مهاجران در چادر و با کمک‌های دولت ایران در این مهمانشهر انجام شده است. در سال ۱۳۷۸ کمیساریای عالی سازمان ملل متحد این مهمانشهر را به رسمیت شناخته و کمک‌هایی به این مهمانشهر روانه کرد.

عمده هزینــه ساخت وســازها یعنی ٩٣٠ بــاب منــزل ســازمانی، ایجــاد مجتمــع تحصیلــی ابتدایی، راهنمایی و دبیرســتان، سرویس‌های بهداشتی، حمــام و کلینیک درمانی از کمک‌های جهانی تامین شــده است. برای مثال مدرسه، ۶٠ واحد مسکونی و کلینیک به همراه تجهیزات با کمک سفارت ژاپن ساخته شده اسـت.

با استقرار دولت افغانستان، سازمان ملل اعلام کرد که پناهندگان افغانستانی را به رسمیت نمی‌شناسد و کمک‌هایش به مهمانشهر قطع شد. با توجه به بخشنامه وزارت کشور در سال ۱۳۸۳ طرح شورای خودگردان در مهمانشهرها اجرا شد. در این طرح، هزینه جاری مهمانشهر باید از طریق خود ساکنین و منابع داخلی مهمانشهر تامین و پرداخت شود. دوباره از سال ۱۳۸۴ کمیساریا در قالب پروژه‌هایی به مهمانشهر کمک کرد؛ از جمله گازکشی همه خانه‌های مهمانشهر (در این پروژه یک سوم را کمیساریا و بقیه هزینه را دولت ایران پرداخت کرد)، ایزوگام کلیه پشت بام‌ها، آسفالت‌کشی بلوار اصلی مهمانشهر و برگزاری کلاس‌های آموزشی. به منظور اشتغال‌زایی در مهمانشهر تربت جام، دو پروژه به کمک سازمان ملل انجام شده است؛ راه‌اندازی یک کارگاه خیاطی بزرگ با بیش‌از ۸۰۰ متر مساحت و یک کارگاه تولیدی لباس و مانتوهای سنتی. با وجود اینکه به نظر می‌رسد امکانات این مهمانشهر خوب است اما این مهمانشهر ظرفیت خالی دارد و اغلب ساکنین از زندگی در این مهمانشهر راضی نیستند.

ساکنین مهمانشهرها ناراضی‌اند

در پژوهشی که دانشگاه شهید بهشتی با همکاری دانشگاه تورکو فنلاند در مورد شهرنشینی پناهندگان و مهاجران در ایران انجام داده است، تقریبا نصف پاسخگویان مهمانشهرها از امکانات مهمانشهر ناراضی‌اند. ۸۵ درصد جامعه هدف این پژوهش ساکنین مهمانشهرهای بنی‌نجار، بردسیر، رفسنجان و تربت جام بودند.  نصف ساکنین مهمانشهرها به طور کامل یا تا حدودی از خدمات و امکانات در دسترس برای مهاجران رضایت دارند و سه پنجم پاسخگویان موافق این موضوع هستند که به توالت، حمام و ...کافی در مهمانشهرها دسترسی دارند. تقریبا همه پاسخگویانی که خارج از مهمانشهرها زندگی می‌کردند، اعلام کردند که به توالت، حمام و...کافی دسترسی دارند. ارزیابی‌های این پژوهش نشان داده است که بسیاری از جنبه‌های فیزیکی و اجتماعی در مهمانشهرها امکان بهبود و توسعه دارد که می‌توان با کسب اطلاع دقیق‌تر در این باره به آن مبادرت ورزید.

مهمانشهرها به منظور تامین مسکن اقشار آسیب‌پذیر مهاجران در ایران به وجود آمدند. وزارت کشور با کمک کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به ساخت و ساز و تجهیز این مهمانشهرها پرداخت. کسانی که کارت آمایش دارند می‌توانند در این مهمانشهرها ساکن شوند. با وجود خدمات رایگانی که در این مهمانشهرها ارائه می‌شوند، استقبال زیادی از زندگی در این مهمانشهرها نشده است و همچنان ظرفیت خالی دارند. به نظر می‌رسد بخشی از نارضایتی و عدم استقبال از زندگی در این مهمانشهرها به محدودیت امکانات، دوری از مرکز شهر و محدودیت‌های تردد برمی‌گردد.

منابع

· سایت کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR).

· یوسی اس. یاوهیاینن و داود عیوضلو، شهرنشینی، پناهندگان و مهاجران نامتعارف در ایران، ۲۰۱۷.

· امین جلالوند، مهمانشهر؛ سقفی برای پناهجویان، جام جم، ۱۳۹۵.

· مهدی پناهی، مهمان‌شهر تربت جام، نشریه رصد، ۱۳۹۳.

· ایرنا، مهمانشهر اردکان به خارج شهر منتقل می‌شود، ۱۱ مهر ۱۳۹۷.

· ایرنا، مهریزی‌ها خواستار ساخت مهمانشهر برای شهروندان خارجی شدند، ۱ شهریور ۱۳۹۷.

· ایسنا، ساخت ۳ مهمان‌شهر جدید برای اتباع خارجی در استان یزد، ۱۰ دی ۱۳۹۶.

· تسنیم، مهمانشهر؛ از بی‌مهری سازمان ملل متحد تا تشکیل شورای خودگردان مهاجرین، ۱۳۹۵.

· ایرنا، کمیساریای پناهندگان از وضعیت بهداشتی مهمانشهر ساوه ابراز رضایت کرد، ۳۱ شهریور ۱۳۹۳.