1- پيش درآمد:
' تاريخ شفاهي ' روش‍‍ي ن‍وي‍ن براي جمع آوري، حفظ و ن‍گ‍‍ه‍د‌ار‌ي اطلاعات م‍ت‍ن‍و‌ع از خاطرات گفته اما ثبت ن‍ش‍ده است كه از طري‍ق م‍ص‍‍اح‍ب‍ه با اف‍ر‌اد ص‍‍اح‍ب‍ن‍ظر در زمينه هاي سياسي، اجتماعي، اق‍ت‍ص‍‍اد‌ي و فرهنگي تهيه مي شود.
تاريخ شفاهي ن‍وي‍ن براي نخستين بار، در سال 1948 در دانشگاه ك‍ل‍م‍ب‍ي‍‍ا ت‍وس‍ط آل‍ن ن‍وي‍ن‍ز در ق‍‍ال‍ب م‍ص‍‍اح‍ب‍ه هايي در ب‍‍اره زندگي مردم آمريكا، شكل گ‍رف‍ت، وظيفه خود مي دانيم در تكميل و غني سازي تاريخ شفاهي اين خطه از كشور، قدمي هر چند كوچك بردارم و اين بار به معرفي هنر لحاف دوزي مي پردازم.
2- آغاز سخن:
مجموعه هنرهاي سه گانه لحاف دوزي، تشك دوزي و بالشت يا متكادوزي كه به اختصار لحاف دوزي ناميده مي شوند، از جمله هنرهاي ايراني است كه هنوز در كتابي ريشه تاريخي آن نيافته ام، اما قراين و شواهد غيرمستند حاكي است نخستين زمستان بعد آغاز خلقت، تهيه رو انداز به مجموعه نيازهاي حضرت آدم و حوا اضافه و توليد آن آغاز شده است.
از سوي ديگر و تا آنجا كه من اطلاع دارم تنها در شهر كرد در استان چهار محال و بختياري و در سال 1391، بازار لحاف دوزان اين شهر به شماره 12424 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
حتي در تربت حيدريه نيز اكنون همان اندك استاد لحاف دوزي هم كه در قيد حيات هستند، نتوانستند اطلاعات فاخري در خصوص ريشه تاريخي اين هنر در اين خطه كه مهد ابريشم جهان است، در اختيارم بگذارند.
عمق فاجعه زماني بيشتر هويدا مي شود كه بدانيم متوليان حوزه ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري تربت حيدريه نيز بانك اطلاعاتي در پيوند با اين مهم جمع آوري نكرده اند كه البته توجيه شان تا حدودي منطقي است: 'ميراث فرهنگي وظيفه اش حفظ و آموزش صنايع دستي بومي و محلي است ' و لحاف دوزي يك رشته هنري عمومي مي باشد.
غالبا عمده ترين وسايل و ابزار كار يك لحاف دوز نخ ( نخ پنبه يا نخ تركيبي از پنبه و نايلون ) سوزن لحاف دوزي يا تمنه، كمان پنبه زني و انگشتانه يا انگشت دانه است.
ايده شكل و فرم انگشتانه از شكل كلاهخود سربازان جنگي ايران قبل از اسلام گرفته شده طوري كه كلاهخود سربازان از جنس فلز سخت بود و مانع ضربه خوردن به سر سربازان مي شد.
3- اسرار مگو:
شايد يكي از دلايلي كه در خصوص هنر لحاف دوزي آن طور كه بايد و شايد سخن به ميان نيامده و كمتر پژوهشگري به تبيين ابعاد فرهنگي و اجتماعي اين هنر پرداخته، آن باشد كه در مخيله ما ايرانيان لحاف و سرويس خواب در زمره ' اسرار مگو ' يا ' حريم خصوصي' تلقي مي شده است.
به عبارت بهتر ما ايرانيان در طول تاريخ همه ريزه كاري هاي زندگي شخصي خود را براي نزديك ترين دوستان و اقوام بازگو مي كرده ايم، اما به موضوعاتي چون اتاق خواب و سرويس خواب كه مي رسيده ايم، از بيان آن اكراه داشته ايم.
بر همين اساس بنا داشتم در اين گزارش به ريشه تاريخي ' مراسم پاتختي ' كه يكي از سنن ازدواج در ايران قديم و البته مرتبط با لحاف بوده است، بپردازم كه بواسطه حاكميت همين تفكرات در حال حاضر از تشريح آن امتناع مي ورزم.
اين در حالي است كه به نقل از يكي استادان دانشگاه ام در آمريكا ' دايره المعارف فحش ' موجود است و همه ساله تازه ترين فحش ها در آن به ثبت مي رسد زيرا آن ها معتقد هستند وقتي چيزي در جامعه عرف و رايج است، دليلي بر پنهان كاري و اختفاي آن وجود ندارد.
4- لحاف دوزي هنري زنانه كه به اشتباه مردانه شده:
بر خلاف تصور عامه، ' شهين پزشكي ' اهل مشهد كه در زمينه تاريخ سوزن دوزي در ايران هم كار پژوهشي انجام داده و هم اكنون هنرجويانش را در تهران آموزش مي دهد، مي گويد: لحاف دوزي در طول قرن ها هنري بوده كه 99 درصد شاغلانش را بانوان ايراني عهده دار بودند، اما چون بر پيشاني زن ايراني حك شده بود كه بايد در كنج عزلت و پستوي خانه خود را از چشم نامحرمان و ناپاكان مخفي نگه دارند، لذا در خانه به دوخت و دوز لحاف مي پرداخت و بتدريج اين مرد ايراني بود كه اين هنر را از همسران خود به عاريه گرفته و در حجره هاي خود سندش را به نام خويش زدند.
وي با بيان اينكه براي همين است كه امروز در هيچ صفحه از تاريخ فرهنگ و هنر ايراني نام حتي يك زن لحاف دوز به چشم نمي خورد، مي افزايد: مهم نيست كه اين هنر را مردانه يا زنانه بدانيم، بلكه مهم آن است كه بدانيم قدمت سوزن دوزي به آغاز فعاليت صنعت نساجي باز مي گردد كه در آن دوران دستگاه ها آن قدر پيشرفته نبودند كه بتوانند نقش و نگاري روي پارچه بدوزند.
پزشكي مي افزايد: لذا به تدريج گروهي كار سوزن دوزي با قلاب را كه غالبا از استخوان پرندگان ساخته مي شد، بر روي پارچه آغاز كردند و اين نقش ها تنها براي زيبايي نبود، بله براي مشخص شدن و تفكيك طايفه ها از يكديگر نيز، بود.
وي اظهار مي دارد: با اين توضيحات مي توان اذعان داشت سوزن يا قلاب دوزي در ايران قدمتي هشت هزار ساله دارد و گواه اين ادعا بازمانده ابزار دوخت و دوز مي باشد كه در غار كمربند بهشهر كشف شده است.
پزشكي در خصوص مدل ها يا نقش هاي لحاف دوزي نيز اظهار داشت: معروف ترين نقش ها عبارت از بته جقه، لچك ترنج، چرخشي، گل هاي افشان، درخت زندگي، سرو، گل بته، بادمي و بطور كلي هر چيزي كه نماد مقدسي باشد و اين بدان معنا نيست كه صرفا مفاهيم آسماني را دارا باشد، بلكه در بر دارنده مفاهيم شادي و زندگي نيز باشد.
وي همچنين مي افزايد: لحاف در طول تاريخ از قداست خاصي برخوردار و داراي حرمت انساني و مذهبي بود و لذا خانوار ايراني با پا رويش راه نمي رفت و در جايگاه خاصي به نام پستو يا صندوق خانه حفظ و نگه داري مي شد.
پزشكي معتقد است: حتي ضرب المثل دعوا ' سر لحاف بود ' نيز ريشه در رعايت مفاهيم و مضامين خاص اخلاقي داشت و در حكم يك طعنه سياسي محسوب مي شود.
وي در ادامه به معرفي ' لحاف چهل تيكه ' پرداخت و گفت: اين رو انداز، لحاف خاصي بود كه مادران تكه هاي پارچه را در طول ساليان جمع مي كردند و هنگام عروسي دخترشان آن تكه ها را به هم دوخته و پارچه يك دستي توليد مي كردند و غالبا در اين مواقع مي گفتند: فلاني در جهيزيه دخترش يك يا 2 لحاف چهل تيكه گذاشته است و به عبارت بهتر كسي كه تكه پارچه هاي زيادي در خانه اش داشته باشد، نشان از تمول مالي و نوعي فخرفروشي محسوب مي شد.
5- از نسل قديم لحاف دوزان تربت حيدريه تنها 2 نفر در قيد حيات هستند:
قديمي ترين لحاف دوزان تربت حيدريه كه اكنون تنها با خاطرات عهد جواني زندگي مي كنند، ' عليرضا محمديان ' با 75 و ' علي اكبر نجاتي ' با 73 سال سابقه كار هستند كه در بازار هادي زاده يا هاديوف اين شهر صاحب مغازه عرضه لحاف و پتو مي باشند.
محمديان با بيان اينكه نقش هاي روي لحاف به طور كلي بين 20 تا 25 طرح است، مي گويد: كمرشكن، سرو زنجيري و پوست پلنگي تنها طرح هايي است كه اكنون به ذهنم مانده است.
وي همچنين اظهار مي دارد: زماني براي دوخت يك دست لحاف 18 ريال دستمزد مي گرفتيم، اما اكنون اين رقم به 300 هزار ريال رسيده كه البته اين رقم در روزهاي اخير نيز بيشتر شده ولي چون خودم الان لحاف نمي دوزم، از رقم دقيقش خبر ندارم.
به گفته محمديان، زمانبرترين دوخت لحاف، مربوط به لحاف كرسي است كه معمولا 18 ساعت به طول مي انجامد.
6- معرفي كرسي و لحاف خاص آن به نسل امروز:
كرسي در قديم وسيله اي براي گرم كردن ساكنان منزل و شامل ميز يا چهارپايه‌اي چوبي به اندازه 1x1 متر و حدود نيم متر هم ارتفاع داشت و غالبا با لحاف بزرگي در ابعاد 4x4 يا 7x7 متر پوشيده مي شد.
در مركز زير كرسي منقلي وجود داشت كه با زغال افروخته فضاي داخل كرسي را گرم مي كرد و كساني كه زير كرسي مي نشستند، هر از چند گاهي لحاف را بالا مي زدند تا هواي زير كرسي تهويه و گاز منواكسيذ كربن حاصل از سوختن زغال باعث خاموش شدن آن ها نشود.
7- موتور برقي جاي كمان پنبه زني را گرفته است:
' برات الله عيدي فديهه ' از لحاف دوزان قديمي تربت حيدريه نيز با بيان اين كه قريب 30 سال به اين حرفه مشغول است، به خبرنگار ايرنا گفت: اين حرفه در قديم رونق زيادي داشت، اما چون در سال هاي اخير مردم به پتو و لحاف هاي خوش خواب روي آورده اند، لذا اكنون در تربت حيدريه تنها بين 30 تا 40 تا نفر به حرفه لحاف دوزي مشغول هستند.
وي در خصوص نقش هاي رايج لحاف دوزي در تربت حيدريه نيز اظهار داشت: اين نقش ها شامل خمبي، گل آب پاش، لوزي، لوز رجدار و كمرشكن است كه ريشه تاريخي دارد يا به فرهنگ عامه مردم باز مي گردد.
اما او توضيح بيشتري در پيوند با اين ادعا در ذهن داشت تا ارايه كند.
به گفته عيدي، يكي از ابزارهاي كار لحاف دوزي در قديم كمان بود كه امروزه دستگاه پنبه زني جاي آن را گرفته است.
مركز شهرستان 225 هزار نفري تربت حيدريه در 150 كيلومتري جنوب غربي مشهد قرار دارد.
6121/1744
تربت حيدريه - ايرنا - تمام سرمايه كاريش، يك سوزن، مقداري نخ، يك انگشتانه و كوله باري از تجربه است و اين آخري عجب سرمايه ارزشمندي مي باشد كه استاد لحاف دوز تربت حيدريه خود را به آن مجهز ساخته است.
