یلدا شبی به بلندای فرهنگ کهن لرستان

به گزارش ایرنا، دیار لرستان گنجینه ای از آئین و سنن را در تار و پود تاریخ تنیده که برشمردن آنها تنها قطره ای از بیکران مواریث معنوی این قوم است، سنت هایی که در هزاره های تاریخ همواره ارزش آفرین بوده  و نسل به نسل منتقل شده اند و بی شک تعدد و تنوع آداب و رسوم، عقاید، فنون، فرهنگ و دانش بومی لرستان در طول قرن های تاریخ عظیم ترین داشته و میراث قوم لر را خلق کرده است.

به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، آثار تاریخی و مجموعه اشیا قدیمی تنها میراث فرهنگی به شمار نمی روند بلکه این مقوله شامل سنت ها و تجلیات زندگی مانند هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، آئین ها و جشن های مرتبط به جا مانده از اجداد و نیاکان است.

تاکنون بیش از ۲۰۰ آئین سنتی در لرستان شناسایی و ۲۱ مورد آنها در فهرست میراث معنوی ثبت شده است.

 رقص لری (دس –بازی – چوبی )، عزاداری (چمر) ، عزاداری روزهای تاسوعا وعاشورا (گل مالی) ، چهل منبر ، شب یلدا(شوچله ) ، کاسه همسایه (کاسم سا) ، فال ۴۰ سرود (چل سرو)، بازی های محلی دال پلان، قیقاچ، ترنه بازی (کمربند بازی)، گاروا (باران خواهی ) از جمله آئین های سنتی این استان هستند که بر اساس اعتقادت و سبک زندگی مردم شکل گرفته اند و ریشه در فرهنگ این دیار دارند.

یلدا هم یکی از آئین های سنتی و کهن دیار لرستان است که همچنان در میان نسل های مختلف این استان گرامی داشته می شود و داستان ها و سنن این شب طولانی سینه به سینه منتقل شده است.

یلدا جشن زایش مهر و مهربانوان ایرانی

پژوهشگر و باستان شناس لرستانی در خصوص شب یلدا می گوید: آئین شب یلدا یا "شو چله" سال ۹۰ در فهرست میراث معنوی به نام لرستان ثبت شده است و در ایران قدمتی به درازای تاریخ دارد.

عطا حسن پور افزود: شب یلدا آئینی کهن و مربوط به دین مهر و مهر پرستی در دوران قبل از زرتشت است که شواهد مهر پرستی را در دوران هخامنشیان و اشکانیان نشان می دهد و در دوره ساسانیان تلاش می شد تا آثار این آئین از بین رود.

وی اظهار داشت: در اثر جنگ های ایران و روم در دوره های اشکانیان و ساسانیان حدود ۲۷۰ سال قبل از تولد مسیح آئین میترائیسم وارد اروپا شد و حدود ۶ قرن در آنجا رواج داشته است و امپراطوران بزرگ روم ازجمله نرون مهرپرست بودند.

حسن پور ادامه داد: آئین مهرپرستی براساس مهر ورزی، دوستی و پاکی بوده و اسرار بسیاری از این دین بیان شده است که دارای هفت مرحله بوده که سیر و سلوک در مرحله هفتم سپری شده است.

این پژوهشگر لرستانی گفت: بر اساس شواهد آئین مهر، مهمترین عنصر این آئین، یلدا شب زایش مهر است که یک بانوی ایرانی که فرزند ناهید بوده شب اول زمستان درون غاری متولد شده است.

حسن پور افزود: در لرستان نیز شب اول زمستان شعر" امشو اول قهاره " توسط برخی از جوانان خوانده می شود که برگرفته از رفتن ناهید به غار برای تولد مهر و زایش آب و چشمه است.

وی عنوان کرد: در شب تولد مهر، ناهید غذایی نداشته است و اکنون در سنن لرستان مرسوم است که جوانان در پشت بام ها آئین" شال درکنی " را به جا می آورند و همچون ناهید تمنای غذا برای مهر را دارند.

وی ادامه داد: در آئین مهرپرستی هرکجا محراب بوده آب و چشمه جاری نیز بوده است که در لرستان شواهد بسیاری در این مورد وجود دارد و غار کوگان با هفت آب انبار مکانی برای عبادت مهرپرستان بوده و در اتاق آخر این غار تاریکی  مطلق است چراکه مهرپرستان خدای نور را در عمق تاریکی جستجو می کردند.

حسن پور عنوان کرد: تنگ باباعباس و قلعه ویزن یار شهر رومشکان نیز محرابه هایی از مهر پرستی دارند که در دوران ساسانیان تبدیل به آتشکده شده است.

وی افزود: در لرستان مرسوم است شب یلدا غذاهای قرمز، گرم و رنگارنگ استفاده شود چراکه  شب زایش مهر گاوی در غار قربانی می شود که دیگر جانوران از آن تناول می کنند و در حقیقت قربانی تولد مهر است و بر این اساس مردم دیار لرستان سعی بر قربانی کردن گوسفند دارند.

وی اظهار داشت: یلدا در ایران باستان بیش از عید نوروز ارزش داشته و هیچ آئینی نیز به عظمت این شب نبوده است که در لرستان نیز نسبت به دیگر مناطق با آئین ویژه و مرتبط‌تری پاس داشته می شود .

این باستان شناس لرستانی گفت: گرامیداشت شب یلدا در ایران باستان به دلیل گرامیداشت مقام زن بوده که در این شب طولانی یک ایزد بانو متولد شده است و بر این اساس بین لرستانی ها مرسوم است در این شب برای خواهران و دختران خانواده کادوهایی تهیه می کنند که برای احترام به مقام آنان در گذشته گاو و گوسفند هم قربانی می شده است.

حسن پور با اشاره به اینکه ابوریحان بیرونی دین مسیحیت را مشابه دین مهر پرستی دانسته است ادامه داد: گفته می شود حضرت مسیح نیز همچون مهر بدون پدر در شب اول زمستان متولد شده است.

وی با بیان اینکه در دین اسلام آب را مهر حضرت فاطمه (س) می دانیم و مقام زن به پاسداشت شخصیت این بانوی گرامی اسلام ارزشمند و گرامی است تصریح کرد: لرستان در ایران باستان دیار گرامی داشتن مقام زن و ارج نهادن به این عنصر مهم خانواده بوده است.

آئین های شب یلدا در لرستان

بر اساس منابع مختلف، یلدا به زمان بین غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود، به طور معمول خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می‌کنند.

ایرانیان یلدا را به عنوان بلندترین شب سال و نماد روشنی می دانند و از ایران کهن تاکنون جشن یلدا را با هدف گرامیداشت این ۲ و همچنین امید به زمستانی نه چندان سخت برپا می کنند.

در لرستان نیز که مهد فرهنگ غنی ایرانی بوده شب یلدا یا ' شو اول قاره' با آداب و رسوم خاص خود همراه است و مردم این دیار سعی می کنند در حد بضاعت خود به هر نحو که شده این آداب را به جا بیاورند.

روز آخر آذرماه، خانه تکانی توسط کدبانوها و زنان لرستانی آغاز می شود و همزمان با این خانه تکانی حال و هوای دل مردمان لر نیز طراوت و تازگی می یابد.

زنان لرستانی با تمام هنر و سلیقه خود سعی در یک سفره آرایی چشمگیر و سبقت از یکدیگر دارند و در این میان می توان گفت یکی از اصلی ترین غذاهای لرستان به ویژه خرم آباد انواع غذاهای کبابی از جمله جوجه کباب و کوبیده است.

رفته رفته با نزدیک شدن به غروب آخرین روز پاییز در همه خانه های لرستان بوی گندم بو داده به مشام می رسد گندمی که اصطلاح 'گندم شیر' دارد و آن را در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط  سپس آن را روی ساج برشته و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند که البته سال های اخیر سایر تنقلات از جمله پسته، گردو و بادام نیز جایی در سبد شب یلدای لرستانی ها برای خود باز کرده اند.

بعد از صرف شام مفصل، شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال حافظ و فال ۴۰ سرود به همراه صرف انار و هنداوانه آغاز می شود.

فال 'چل سرو'

مجموعه ابیات 'چل سرو' ( ۴۰ سرود) سراسر به زبان لکی و متعلق به قوم لک و ادبیات و فرهنگ آن بوده است که با توجه به لک زبان بودن بخش های وسیعی از لرستان و ارتباط لک زبانان با سایر اقوام در سراسر استان گسترش یافته است.

گرفتن فال چل سرو و خواندن ۴۰بیت شعر، همانند تفال به حافط در میان لرستانی ها رواج دارد، تفالی که لرستانی ها برای شروع فصل سرما و زمستان می زنند و گاهی اوقات نیز به نیت خاصی فال می گیرند.

در چل سرو یک نفر از بزرگان خانواده ۴۰ عدد از دانه های تسبیح را شمرده و جدا می کند و سایر بزرگترها که اشعار چل سرو را می دانند به نوبت مصرع های نخست این اشعار را می خوانند و به ازای هر مصرع، یک عدد دانه تسبیح شمارش می شود.

البته فرد تسبیح به دست باید تسبیح را از بقیه افراد مخفی کند تا متوجه نشوند۴۰ دانه تسبیح کی به اتمام می رسد، تا اینکه چهلمین مصرع که به چهلمین دانه تسبیح می رسد به عنوان نتیجه تفال اعلام می شود.

پس از آن، مصرع دوم تفال نیز خوانده می شود و تعبیر آن هرچه که باشد به منزله خوب یا بد بودن نتیجه نیت مورد نظر است.

'خدات و بین د دو گل ژوهار، اول اسب و زین دوم ژن و مال' به معنی 'خدا ۲ گل بهاری به تو بدهد،  اول اسب و زین دوم زن و دارائی، 'تلی ژ زلفت پاونی پامه، گری نوینمت آخر دنیامه' به معنی 'تاری از زلفانت پایبند پای من است، لحظه ای نبینمت آخر دنیای من است، 'هر صو و سحر بانگ خروسان ، شوره تلمیت بار تازه عروسان' به معنی 'هر صبح و سحر بانگ خروسها، صدای پای کاروان تازه عروسها می آید' نمونه هایی از ابیات فال چل سرو هستند.

شال درکنی
یکی از پر هیجان ترین بخش های شب یلدا در لرستان اجرای آئین " شال درکنی" ( آویزان کردن شال از پشت بام خانه به حیاط خانه ها) است که مورد علاقه اقشار مختلف و گروههای سنی متفاوت قرار می گیرد.

پس از صرف شام، پسرهای نوجوان هر خانه با در دست گرفتن چادرهای مشکی و رنگی از طریق پشت بام منزل خود به پشت بام همسایه ها می روند و با سردادن اشعاری، صاحبان خانه ها را به بیرون از منزل می کشانند.

در واقع با توجه به بافت سنتی بسیاری از مناطق لرستان، خانه ها دوش به دوش یکدیگر قرار گرفته و به راحتی می توان تا چندین خانه را از طریق پشت بام ها سرکشی کرد.

دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه‌های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف لرستان است.

نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه خود می روند و در حالی که چادر همراه خود را از پشت بام به حیاط منزل همسایگان آویزان کرده اند با خواندن اشعار کوتاه، رسیدن یلدا را خبر می دهند و برای اهل منزل آرزوی خیرت و برکت می کنند.

پس از خواندن اشعار با صدای بلند، صاحب خانه در شال و یا چادر آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد.

'امشو اول قاره، خیر د هونت بواره' امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر و برکت در خانه ات باشد، 'نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره' نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد، 'چی به علی کوشکه بیاره' چیزی بده علی کوچولو یا بچه ات بیاورد، اشعاری است که توسط جوانان و نوجوانان خوانده می شود.

قربانی کردن گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ قطعه رسم فراموش شده یلدا در لرستان

قدیمی ترهای لرستان از رسم و رسومی در شب یلدا سخن می گویند که دهه ها اخیر به فراموشی سپرده شده است، رسمی که در آن پس از قربانی کردن یک گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ بسته، ذخیره غذایی زمستان آماده می شد.

در این آئین که بیشتر در محیط های عشایری و روستایی انجام می شد گوسفند ذبح شده را دوباره در پوست خود نگهداری می کردند تا در سرمای زمستان، جیره غذایی مناسبی برای خانواده باشد.

لرستانی ها همچنین از اول دی تا ۴۰ روز بعد را چله بزرگ می نامند و گوسفند قربانی شده را برای این ۴۰ روز نگهداری می کنند.

تا روز ۴۴ زمستان را به عنوان سردترین و سخت ترین روزهای سرما می دانند و در وصف آن اینگونه سروده اند: 'چارم و ری چلته' به این معنی که این چهار روز به اندازه تمامی ۴۰ روز نخست زمستان سرد و طاقت فرسا است.

 البته باید گفت بانوان لرستانی برخلاف سال های گذشته که با آغوش باز پذیرای مهمانان شب یلدا بودند امسال سعی می کنند خانواده ها و فرزندان خود را از مهمانی ها و دورهمی های شب یلدا دور کنند تا  سال آینده  بتوانیم به روزهای خوش برپایی آئین و سنت های کهن دیارمان برگردیم.