به گزارش ایرنا اگر بپذیریم که پژوهش کوششی برای یافتن بهترین راه حل‌های ممکن در حل مشکلات موجود و رسیدن به توسعه در ابعاد مختلف است باید به ضرورت کاربردی شدن پژوهش، تحقیق و نتایج مقالات علمی و دانشگاهی پی ببریم و به عبارتی دیگر بررسی شود چرا برای مشکلاتی که در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارد راهکاری ارائه نشده و پژوهش دقیقا کجا جا مانده است.
در تقویم ما روزهای خاصی با مناسبت های مختلف تعریف شده که هفته پژوهش از جمله این مناسب ها است ولی نکته مهمتر این است که این مناسبت ها، وضعیت خوبی ندارند و این تقویم ها هم نمی توانند کاری برایشان انجام دهند.
به نظر می رسد این نام گذاری های تقویمی، کلیشه ای شده است و دیگر نمی تواند کارکرد خود را داشته باشد، بنابراین نیازمند نگاه عمیقتری هستیم تا شاید نگاه ریشه ای به مشکلات، گره کار را بگشاید.
تا سخن از پژوهش به میان می آید، اندیشه برانگیخته می شود، نگاه از موضوع های متعارف روزمره فاصله می گیرد و نام پژوهشگران آوازه مند در خاطر تداعی می شود.
امروز و در عصر موسوم به انفجار اطلاعات و پیچیدگی فزاینده مناسبات، پژوهش از هر زمان دیگری مهمتر شده است، چندان که بهروزی و تیره بختی جوامع به میزان کامیابی آنها در سامان دادن به پژوهش های راهگشا و اختصاص سرانه پژوهشی به نهادهای ذیربط وابسته است.
به مناسبت هفته پژوهش با برخی پژوهشگران گفت و گو شده است که همگی در ناکارآمدی پژوهش ها و بی تاثیری آنها در حل معضلات، مشکلات و نیازهای جاری جامعه اتفاق نظر دارند.
دراین خصوص سلمان احمدوند نویسنده و پژوهشگر می گوید: کالایی شدنِ پژوهش به جای تجاری سازی آن، چیرگی کمیت بر کیفیت، کارنامَک سازی و سرقت علمی در شمار آسیب هایی است که در غیاب ارزشیابی و اخلاق حرفه ای پژوهش گریبان گیر نهاد علم و پژوهش می شود.
وی گفت: نهادهای پژوهشی بی اعتنا به نیازها و مطالبات واقعی علم را به ابزاری برای ارتقای مادی، و کنشگران موسوم به پژوهشگر را به کارمندانی ناکارآمد، فرومی کاهند که با نقض استقلال نهادِ علم با محوریت دانشگاه و نادیده انگاشتن آن در مدیریت کلان نظام اجتماعی، وضعیت را به سمت بحرانی سوق می دهد که از جمله پیامدهای ویرانگر و جبران ناپذیر آن، تزیینی و فانتزی شدن علم و قطع ارتباط جامعه با صنعت است.
هفته پژوهش فرصتی برای بازنگری سیاست های علمی
بنا بر گفته این پژوهشگر در چنین شرایطی هفته پژوهش نه فقط فرصتی برای نمایش و عرضه محصولات پژوهشی یا نکوداشت پژوهشگران شاخص دانشگاه ، موسسه ها و مراکز فعال، بلکه باید امکانی برای بازنگری بنیادی در سیاست های علمی و بازخوانی انتقادی سامانه های پژوهشی باشد که غفلت از این کارویژه، به دور شدن فزاینده از آستانه های علمی و مرزهای پژوهشی می انجامد که روزآمدی و کارآمدی نهاد علم در گرو آن است.
وی بیان کرد: درنگ در چند و چون تخصیص بودجه های پژوهشی و اولویت بندی آن، از جمله مهمترین مباحث مرتبط با پژوهش است.
وی افزود: اگر بودجه های پژوهشی در جهت توسعه و تجهیز زیرساخت ها، تشویق پژوهشگران، گشودن باب همکاری های علمی میان نهادهای پژوهشی در جامعه علمی داخل و خارج از کشور صرف نشود، کسری بودجه، طرح های پژوهشی را ناقص یا ناتمام می کند، از کیفیت علمی آنها می کاهد، به تضعیف انگیزه پژوهشگران می انجامد و راه را به روی تحقق پژوهش های جدی و اثرگذار می بندد.
احمدوند افزود: در خلا پژوهش هایی از این دست، آنچه رخ می نماید طرح های شبه پژوهشی، پژوهش های کاذب یا اختصاص بودجه های پژوهشی به حوزه های دیگر است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه پژوهش در علوم اجتماعی موضوع بسیار مهمی است گفت: اما پژوهش ها در عرصه علوم اجتماعی چنان که باید و شاید، ثمربخش و کارگشا نیستند، به عبارتی هر آنچه پژوهش های علمی در عرصه های نظامی، امنیتی و پزشکی موفقیت آمیز و نتایج آن ملموس و مشهود است، در زمینه های همبسته با فرهنگ(بحران هویت، تضاد نسلی) و آسیب های اجتماعی (طلاق و اعتیاد) ناکام و ناکارآمد است.
احمدوند ادامه داد: جدای از موانع ساختاری، سَرسَری انگاری، فقدان رویکرد کیفی، کمی گرایی مفرط و رواج نیافتن پژوهش های تلفیقی از یک سو و بی اعتنایی پژوهشگران به وضعیتِ اینجایی و اکنونی از سوی دیگر، بیشترین نقش را در این بین ایفا می کند.
ضرورت نظام جامع پژوهشی
وی افزود: براین اساس، پژوهش تنها آن گاه که به غنای مبانی نظری و انباشتِ ادبیات پژوهشی یاری رساند یا برخاسته از نیازهای واقعی جامعه و در جهت رفع و حل مشکلات و مسائل آن باشد، کارآمد و سودمند است، نیازهایی که پیشتر در طی فرایندی دقیق و پیچیده، شناسایی شده اند و پس از قرار گرفتن در سامان پژوهشی نظامی یکپارچه، به اولویت های پژوهشی نهادهای علمی تبدیل شده اند.
این پژوهشگر گفت: در ادامه این فرایند چنانچه پژوهش های به انجام رسیده ارزشیابی و اعتبارسنجی نشود و اصالت محتوای آن ها که شرط سلامت اخلاق حرفه ای پژوهش است، مشخص نشود دست یابی به پژوهش های اصیل و علمی امکان پذیر نخواهد بود به بیان دیگر، فقدان نظام جامع پژوهشی مبتنی بر ارزشیابی دقیق و اخلاق حرفه ای پژوهش، به آشوب و آشفتگی در جامع علمی منجرخواهد شد.
بررسی اولیه و مقدماتی نشان از این دارد که وضع تحقیق و پژوهش در جامعه مطلوب نیست در نگاهی می تواند ناشی از این باشد که با گسترش اینترنت ، امکان شناخت خیلی از موضوعات بیشتر شده و مردم به راحتی می توانند در مورد هر موضوعی اطلاعات لازم را پیدا کنند و تحقیق سنتی به معنای مطلع و آگاه شدن از موضوعات ناشناخته با پدیده گوگلیسم و همه چیز را از گوگل و اینترنت و فضای مجازی پرسیدن و یاد گرفتن ، دیگر از دور خارج شده است.
دومین سطح تحقیق که انجام تحقیق برای نهادهای علمی و دانشگاهی است با گسترش اینترنت، ارتباطات علمی، توده ای شدن آموزش و افزایش انواع دانشگاه ها کیفیت خود را از دست داده است.
افراد به راحتی با جستجوی موضوع در اینترنت و پیدا کردن سوابق موضوع خود در مجلات و دانشگاه های دیگر و ترکیب کردن کارهای موجود و یا حتی با ترجمه یک مقاله( با ترجمه کننده گوگل) چیزی به عنوان تحقیق سرهم بندی می کنند و یا با سفارش آن به موسسات فروش پایان نامه و یا کافی نت سرخیابان کار خود را انجام می دهند، مدرکی کسب می کنند و یا ارتقا می گیرند!
ناهماهنگی اولویت های پژوهشی با نیازهای جامعه
در سطحی از تحقیق باید اولویت بندی از مسائل و مشکلاتی که جامعه درگیر آن است صورت گیرد و پژوهش نیز بر همان محور پیش برده شود که به نظر می رسد این انسجام و سازگاری در انجام تحقیقات وجود ندارد و تحقیق و پژوهش انجام شده راه خود را بر مبنای اهدافی شخصی اعم از گرفتن مدرک یا کارنامه سازی می رود و مشکلات نیز همچنان پابرجا باقی می مانند که در این خصوص مجتبی ترکارانی ربیس انجمن جامعه شناسی لرستان می گوید در سطحی که انجام تحقیق برای سازمان ها و نهادهای دولتی است این تحقیقات به علل مختلف دچار افت سطح کیفیت شده است، در تحقیقات سازمانی معمولا مساله یابی بر مبنای درستی انجام نمی شود و مسایلی که به نام اولویت پژوهشی اعلام می شود کمتر با نیازهای جامعه سازگاری دارد.
وی ادامه داد: حتی اگر موضوع مناسب باشد در ارجاع به محقق خطا رخ می دهد و به افراد دارای صاحب رانت و نفوذ سازمانی واگذار می شود و به خاطر ناتوانی محققان، خروجی تحقیق کمتر ارزش علمی و حتی سازمانی دارد، در مرحله ای دیگر حتی اگر کاری با کیفیت علمی بالا انجام شود نتایج و یافته های آن از سوی سیاستگذاران با دلایلی مانند آرمانگرا بودن محقق و عدم توجه به الزامات سیاستگذاری و محدودیت های سیاسی و اجتماعی در ارایه راهکارهای تحقیق، آن را به کناری می رانند.
این پژوهشگر افزود: در جامعه ما کمتر تحقیقی است که بتواند مخصوصا در سازمان های دولتی چرخه مفید سیاستگذاری را طی کند و در عمل مفید باشد،با نگاه ریشه ای به دلایل تضعیف جایگاه پژوهش در جامعه به عوامل مختلفی می رسیم از جمله اینکه تضعیف جایگاه پژوهش و تقویت نگاه ابزاری به علم باعث شده است که علم و پژوهش اگر زمانی دارای مراتب ارزشی بالایی بود اکنون به پایینترین درجه خود برسد.
ترکارانی اظهار داشت: بازشدن دانشگاه به روی هرکسی، آسان شدن کسب مدرک و ارایه پایان نامه های نازل و سفارشی، جایگاه علم را به شدت تضعیف کرده که طبیعی است در چنین جایگاهی کمتر کسی به دنبال پژوهش، علم، حقیقت و واقعیت باشد بلکه افراد می خواهند در این بازی آشفته، کلاهی برای خود بدوزند و گذر کنند.
وی گفت: افراد برجسته علمی حاشیه نشین شده اند و قادر به تاثیرگذاری در نهادهای علمی و یا ارزیابی کیفیت آثار علمی و تحقیقات نیستند بنابراین وقتی اقتدار مراجع علمی کاهش یابد هنجارها و استانداردهای علمی کاهش می یابد و در نبود این معیارها هرچیزی می تواند به عنوان محصول علمی به جامعه تحویل داده شود.
رییس انجمن جامعه شناسی لرستان تصریح کرد: سفارشی شدن تحقیق در سطح خرد به کافی نتی شدن پژوهش و در سطح کلان به رشد موسسات سفارش تدوین کتاب، پایان نامه و پژوهش (بدون انجام تحقیق) انجامیده و به کالایی شدن پژوهش دامن زده است.
ترکارانی گفت: کالایی شدن در سایه افت استانداردهای علمی و تضعیف نهادهای علمی به بدترین شکل ممکن رخ داده است و پژوهش به کالای قابل معامله در کف خیابان تبدیل شده و هویت علمی خود را از دست داده است.
راهکارهای ارتقای جایگاه پژوهش
وی می گوید: اگر خواهان ارتقای جایگاه پژوهش در جامعه هستیم باید ریشه های تنزل جایگاه تحقیق را شناخت در عین حال افزایش اعتبار و بودجه جهت انجام تحقیقات در دانشگاه ها و مراکز علمی ضروری به نظر می رسد.
بنا بر گفته این پژوهشگر، کمک به رشد مراکز علمی و تحقیقاتی در مناطق توسعه نیافته و استفاده از ظرفیت های علمی و فکری در این مناطق، کمک به استقلال دانشگاه و افزایش اقتدار علمی این نهاد ،جلوگیری از کالایی شدن پژوهش و تبدیل کتاب از یک موضوع فرهنگی و معرفتی به یک کالای اقتصادی در بازار، جلوگیری از مراکز خرید و فروش پایان نامه، مقابله با پدیده کتاب سازی و سفارش کتاب از جمله مواردی است که توجه به آنها می تواند راه پژوهش واقعی را هموار تر کند.
ترکارانی افزود: کمک به محققان زحمتکشی که سال ها تلاش کرده اند ولی نمی توانند پژوهش های خود را منتشر و یا به سازمان های مربوطه ارایه کنند یکی دیگر از راهکارهای ارتقای پژوهش است با توجه به اینکه معیشت بسیاری از محققان به انجام تحقیق گره خورده است مجبور شده اند یا به سفارشی سازی روی بیاورند یا در غیراینصورت با ماندن بر روی اصول خود به سختی زندگی کنند.
توسعه پایدار در گرو پژوهش
رسیدن به جایگاه واقعی پژوهش از چنان اعتباری برخوردار است که پژوهشگران راستین آن را عاملی در راستای توسعه همه جانبه می دانند در اینخصوص غلامرضا تاجبخش عضو هیات علمی دانشگاه آیت الله بروجردی می گوید: توسعه پایدار و همه جانبه در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تنها بر مدار دانشگاه ها و موسسات آموزشی و پژوهشی کارآمد، به عنوان مراکزی پویا، هوشمند و هدفمند، میسر خواهد شد.
وی افزود: کار پژوهشی از مهمترین رسالت دانشگاه ها به حساب می آید و این مراکز به عنوان موتور محرکه و مرکز مدیریت فکری جامعه به شمار می آیند، تولید علم و تلاش در جهت حل مسائل و معضلات کشور لازمه انجام تحقیق و پژوهش های منظم و مستمر علمی توسط دانشگاه ها و موسسات آموزشی و پژوهشی است.
این پژوهشگر گفت: با توجه به تاثیرات شگرفی که پژوهش های بنیادی و کاربردی دانشجویی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا جهت توسعه جامعه دارند لزوم انجام مطالعه در زمینـه شناسایی موانع تحقیقاتی و پژوهشی دانشجویان لازم و ضروری است .
عضو هیات علمی دانشگاه آیت الله بروجردی بیان کرد: پژوهش های دانشجویان تحصیلات تکمیلی به منظور ارائه یافته ها به سیاستگذاران و مدیران امر پژوهش جهت اصلاح و یا بهبود روش ها و نیز ریل گذاری صحیح و اصولی امور پژوهشی در جهت بازدهی مثبت، فرایند تولیدات علمی کاربردی و نیاز محور از ضروریات جامعه علمی به شمار می رود.
تاجبخش در پاسخ به اینکه گرایش به انجام پژوهش با وجود موانع پژوهش های دانشگاهی در چه شرایطی محقق می شود؟گفت: آموزش و پرورش یکی از نهادهای مهم در امر آموزش و تربیت یا به عبارت دیگر اجتماعی کردن نیروی انسانی است و دانشگاه نیز به اجتماعی کردن دانشجویان خود می پردازد.
وی افزود: یکی از اموری که دانشگاه بایستی به آن توجه داشته باشد فراهم آوردن بستر و زمینه های لازم برای ترغیب دانشجویان به پژوهش است و دانشجویان همواره باید به دنبال پژوهش باشند تا دانش خود را تکمیل کنند.
پژوهش در عرصه علوم اجتماعی کم تاثیر است
بنا بر نظر کارشناسان ، جامعه امروز ایران تحولات عمیق فرهنگی و اجتماعی را چنان تجربه می کند که حتی سبک زندگی را دگرگون کرده و آسیب های متعدد اجتماعی همچون طلاق، اعتیاد، خشونت و کاهش سرمایه اجتماعی در جامعه رواج یافته است و مساله اینجاست چرا پژوهش های متعدد در دانشگاه و دستگاه های مرتبط نتوانسته علل این موارد را ریشه یابی و یا حداقل راه حل کاهش آسیب ها را ارائه نماید؟!
معصومه زارعی جامعه شناس و پژوهشگر در این خصوص می گوید : پژوهش نه تنها در کارکرد فرهنگ و اجتماع موفق، جلوه گر نشده است حتی در حوزه خود نیز موفق نشده اصالت و هویتش را صیانت کند، پژوهش های تکراری، خرید و فروش پایان نامه، مقالات علمی، هدایت نتایج پژوهش به سمت سوی مورد دلخواه،عدم رعایت حقوق معنوی مولفان و پژوهشگران، انجام پژوهش های سفارشی و تقاضا محور شاید ناتوانی پژوهش در حفظ اصالت خود باشد.
وی افزود: شاید مهمترین علت ناکارآمدی پژوهش عدم اطمینان مدیران به نتایج حاصله از پژوهش های اجتماعی و جلوگیری از انتشار آن، ،هزینه های سنگین، دیربازده بودن پژوهش و عمر کوتاه مدیریتی در سازمان های دولتی باشد.
بنا بر گفته این پژوهشگر از دیگر علل ناکارآمدی پژوهش می توان به نیاز سنجی نامناسب، پژوهش های تکراری، وابستگی مراکز پژوهش به سازمان های اداری، کمبود مراکز پژوهشی مستقل، نبود سیستم نظارتی بر روند پژوهش و شیوه های تکراری پیمایش در پژوهش های اجتماعی اشاره کرد.
به هر حال اگر بر این باوریم که پژوهش باید اساس و محور هر تصمیم گیری باشد و پژوهش تنها گذرگاه توسعه است، و اگر بر این باوریم که در دنیای امروز دانش، قدرت آفرین است پس باید به این باور هم برسیم به صرف نامگذاری،نمی توان به اهداف متعالی پژوهش محور رسید.
بودجه های پژوهشی را باید با اهداف متعالی و چشم اندازهای توسعه ای مشخص کرد و نکته دیگر اینکه ضرورت کیفی سازی و توجه پژوهشگران علوم اجتماعی به نیازهای واقعی جامعه اجتناب ناپذیر است.
نظر شما