کاهش منابع و کم‌آبی در استان اردبیل

به گزارش ایرنا، استان اردبیل پیش‌تر به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی استثنایی همواره به داشتن آب و هوایی معتدل و مطبوع از اواسط بهار تا آخر تابستان‌ شهره بود و یکی از نقاط گردشگرپذیر کشور در این دوره از سال به شمار می‌آمد.

این استان پر از پستی و بلندی که در محدوده کوه مرتفع سبلان واقع شده است، از اواسط پاییز تا اوایل بهار نیز به دلیل قرار گرفتن در مسیر جبهه‌های هوایی منطقه آناتولی و سیبری روزهای مملو از بارش باران و برف را تجربه می‌کرد.

در نتیجه چنین شرایطی ذخایر نقاط کوهستانی، رودهای خروشان محلی و سفره‌های زیرزمینی، استان اردبیل را از منابع آبی و آبادانی جزو نقاط مستعد برای زندگی و کشت و زرع در زمین‌هایی به وسعت ۷۸۰ هزار هکتار تبدیل کرده بود.

این خطه اما به تدریج در نتیجه احداث سدها، بهره‌برداری بیش از ظرفیت و خشکسالی جزو نقاطی از کشور قرار گرفته که تغییرات اقلیمی و کاهش شدید سطح منابع آبی را در حال تجربه کردن است.  

بهره‌برداری بی‌رویه و کاهش بارندگی در استان اردبیل به کاهش ذخایر آب پشت سدها منجر شده است، به طوری که امسال با خشکسالی شدیدی در حوزه‌های آبریز مواجه هستیم؛ چنان که به گفته مسئولان امر، بارش‌ها درحوضه آبریز سدهای مهم تا ۷۰ درصد کاهش یافته و این امر موجب کاهش ۵۰ درصدی حجم ذخیره آب آنها شده است.

با وجود حاکم شدن این شرایط اقلیمی، در سال‌های اخیر سطح سفره‌های آب زیرزمینی از جمله در دشت اردبیل به دلیل استفاده از چاه‌های غیرمجاز نیز کاهش یافته و باید اذعان داشت که استان با بحران کم‌آبی روبه‌رو شده است.

کاهش محسوس بارش‌ها و تشدید خشکسالی

بر اساس آمارهای موجود استان اردبیل از نظر بارندگی در مقایسه با استان‌های واقع در شمالغرب کشور (شامل استان‌های آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی و زنجان) که از نظر اقلیم شرایط به نسبت مشابهی دارند، در جایگاه چهارم است.

تغییرات اقلیمی استان اردبیل با گذر زمان در حال محسوس‌تر شدن است، به طوری که تا آذر ۱۳۹۹ بارش گاه و بی‌گاه باران و برف تا حدودی این پهنه جغرافیایی را در بر گرفته بود اما امسال تا پایان آذرماه استان بارش چشمگیری را شاهد نبود.

مدیرکل هواشناسی استان اردبیل در مورد وضعیت بارش، دما و خشکسالی این استان در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ تشریح کرد: میانگین بارش در این سال آبی به ۲۵۵ میلی‌متر رسید که نسبت به سال آبی گذشته ۳۱ درصد و نسبت به بلند مدت ۲۷ درصد کاهش نشان می‌دهد.

سیاوش محمدی افزود: استان اردبیل در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ حدود ۷۳ درصد از بارش یک‌سال کامل آبی خود را دریافت کرده، در حالی که در سال آبی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ میانگین بارش دریافتی این استان ۶ درصد بالاتر از میانگین بارش بلند مدت بوده است.

به گفته وی، در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ بیشترین کاهش بارش در شهرستان‌های اردبیل و گرمی با ۳۵ درصد کاهش نسبت به بلند مدت رخ داده است.

مدیرکل هواشناسی استان اردبیل بیان کرد: میانگین بارش استان در ۶ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ به ۷۵ میلی‌متر رسید که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶۴ درصد و نسبت به بلند مدت ۵۴ درصد کاهش داشت.

وی اضافه کرد: بیشترین کاهش بارش‌ها در این بازه زمانی نسبت به بلند مدت در مناطق شمالی استان اردبیل رخ داده است.

محمدی اظهار کرد: میانگین دمای استان اردبیل در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ به ۱۲.۴ درجه سلسیوس رسید که نسبت به بلند مدت ۱.۵ درجه سلسیوس افزایش دما نشان می دهد و بر اساس شاخص خشکسالی اس‌پی‌ای‌آی (SPEI) دوره ۱۰ ساله تا پایان شهریور ۱۴۰۰ از کل مساحت استان ۸۶ درصد درگیر درجاتی از خشکسالی خفیف تا بسیار شدید است.

وی ادامه داد: همچنین ۱۲ درصد مساحت استان اردبیل از نظر خشکسالی وضعیت نرمال دارد و در ۲ درصد از مساحت این استان درجاتی از ترسالی ضعیف تا متوسط دیده می‌شود.

مدیرکل هواشناسی استان اردبیل تصریح کرد: با توجه به کاهش شدید بارش‌ها به ویژه در فصل زمستان و بهار سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، افزایش میانگین دمای امسال نسبت به بلند مدت و کاهش پوشش برف در ارتفاعات، صرفه‌جویی در مصرف آب و برق از سوی همه مشترکان باید در دستور کار قرار گیرد.

ظرفیت خالی سدها و طرح‌های در دست اجرا

تاکنون ۱۰ سد مخزنی بزرگ و ۴۲ سد مخزنی کوچک در استان اردبیل ساخته شده و ۲۰ طرح توسعه منابع آبی در حوزه سدها، شبکه‌های آبیاری، زهکشی و آب آشامیدنی در این استان در دست احداث است.

از جمله این طرح‌های در دست اجرا می‌توان به شبکه آبیاری و زهکشی خداآفرین، گیوی، سد عمارت، سد تازه‌کند انگوت، شبکه آبیاری احمد بیگلو، سد مخزنی عنبران و سد بفراجرد اشاره کرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان اردبیل در این زمینه گفت: به دلیل خشکسالی‌های متوالی و نبود مصرف بهینه آب، ۸۰ درصد مخزن سدهای این استان خالی شده و از حجم ۴۰۶ میلیون مترمکعبی سدهای در حال بهره‌برداری، تنها ۲۰ درصد پر شده است.

علی حیدری اُناری با ارایه گزارشی از آخرین وضعیت منابع آب استان اردبیل و میزان مصارف در بخش‌های مختلف، بیان کرد: دشت اردبیل در چنین شرایطی با کسری تجمعی ۷۸۰ میلیون مترمکعبی آب مواجه است و سالانه با تاسف به طور میانگین بیش از ۱۵ میلیون مترمکعب به این کسری اضافه می‌شود.

وی با تاکید بر ضرورت پیگیری و تکمیل طرح‌های توسعه منابع آب مانند پایاب خداآفرین و اخذ ردیف اجرایی برای مرمت و بهسازی شبکه مغان و تکمیل سدها و شبکه‌های در حال احداث، افزود: برای افق سال ۱۴۲۵ به میزان یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب کسری آب در استان اردبیل پیش‌بینی شده است.

 معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان اردبیل نیز اظهار کرد: کاهش بارندگی و استفاده بی رویه در مصرف آب باعث شده است که وضعیت ذخایر در پشت سدهای این استان نگران‌کننده باشد.

 فیروز ندایی اضافه کرد: کاهش بارندگی و تداوم خشکسالی موجب شده در فصل پاییز نیز مانند تابستان حجم آب مخازن سدهای استان اردبیل کاهش یابد و جز سد سقزچی که بر اثر رگبارهای چند روز گذشته پر آب شده، هم اکنون حجم آب در بقیه سدهای استان در مقایسه با تابستان تغییر چندانی نداشته است.

وی بیان کرد: کاهش بارندگی در استان اردبیل بر اساس باران‌سنجی ایستگاه‌های مختلف شرکت آب منطقه‌ای تا  ۳۵ درصد اتفاق افتاده و افزایش دمای متوسط ماهانه هم تا بیش از چهار درجه سانتی‌گراد در برخی ماه‌ها رسیده که سبب  تبخیر آب رودخانه‌ها و سدها شده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان اردبیل تصریح کرد: بر اساس پیش‌بینی‌های هواشناسی با اینکه بارش‌های آذرماه و سه ماه فصل زمستان در حد نرمال خواهد بود، اما به نظر می‌رسد این بارش‌ها جوابگوی تامین نیاز کشاورزان در سال زراعی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نباشد.

وی با اشاره به اینکه در صورت بارش‌های مستمر و رگباری در ماه‌های پیش‌رو بخشی از کمبود ذخایر آب برطرف خواهد شد، تاکید کرد: مصرف بی‌رویه و غیرعلمی به ویژه در بخش کشاورزی حجم زیادی از آب‌های در دسترس را هدر داده و این امر با وجود خشکسالی چند سال اخیر و کاهش منابع نگران‌کننده است.

از صرفه‌جویی تا مقابله با برداشت‌های غیرمجاز

با وجود اینکه در چند سال گذشته برنامه‌های مختلفی تدوین و آمارهای گوناگونی در زمینه برخورد با برداشت‌های غیرمجاز از منابع و چاه‌های غیرقانونی در استان اردبیل از سوی مسئولان امر ارائه شده است، اما گفته می‌شود که همچنان ۵۰۹ چاه غیرمجاز در این استان وجود دارد.

در چنین شرایطی تخصیص منابع آب برای بخش صنعت در راستای احداث ۱۱۰ سد معیشتی نیز در دستور کار قرار گرفته است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان اردبیل اظهار کرد: ۹ برنامه مهم سازگاری با کم‌آبی در استان اردبیل قابل اجرا است که انسداد چاه‌های غیرمجاز و کنترل اضافه برداشت چاه‌ها، نصب کنتورهای حجمی و هوشمند، تعدیل پروانه‌ها، لاینینگ شبکه‌ها، احداث خط انتقال آب، بهسازی کانال‌های آبیاری و انجام برنامه‌های کیفی از جمله آنها است.

وی با اشاره به افت متوسط ۲۷ سانتی‌متری آبخوان دشت اردبیل افزود: به دلیل تمرکز جمعیت و رشد فزاینده مصارف مختلف، آبخوان به طور مستمر دچار افت شده است که باید با اجرای برنامه‌های سازگاری با کم آبی، این کسری جبران شود.

حیدری اُناری بیان کرد: بر اساس سند سازگاری با کم‌آبی باید در مرحله نخست ۱۸۳ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی صورت می‌گرفت که در ۶ ماهه نخست امسال ۱۳ میلیون مترمکعب آن تحقق یافته است.

مدیر دفتر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب و نماینده مجری طرح احیا و تعادل بخشی شرکت آب منطقه ای اردبیل گفت: برای مدیریت و نظارت دقیق بر آب‌های زیرزمینی و حفظ این منابع، گروه‌های گشت و بازرسی این شرکت تنها در سال‌جاری نسبت به مسدود نمودن ۱۱۰ حلقه چاه اقدام کرده‌اند.

داور بستام، صرفه‌جویی حاصل از انسداد این چاه‌ها را بیش از ۱.۳ میلیون متر مکعب دانست و افزود: همچنین امسال ۱۷۰ دستگاه کنتور هوشمند و حجمی بروی چاه‌های استان اردبیل نصب و ۲۰ دستگاه نیز با هزینه بهره‌برداران خریداری شده است که در ماه‌های آینده نصب خواهد شد.

وی با اشاره به اینکه امسال تاکنون منصوبات غیرمجاز ۴۰ حلقه چاه دارای اضافه برداشت تقلیل یافته و یا برچیده شده است، بیان کرد: علاوه بر اقدامات یاد شده و همگام با سایر پروژه‌های تعادل‌بخشی، طرح داناب، اطلاع‌رسانی ترویج فرهنگ مصرف بهینه و ارتقای سواد آبی بهره‌برداران در حال انجام است.

در حال حاضر بیش از ۳۰ شهر و ۹۹۱ روستای اردبیل زیر پوشش خدمات آب و فاضلاب قرار دارند که از این تعداد ۴۰۰ روستا با مشکلات کم‌آبی روبه‌رو هستند.

امسال خشکسالی تنها حدود ۳۹ هزار میلیارد ریال خسارت به بخش کشاورزی خسارت وارد کرده است و در صورت تداوم وضع موجود، پهنه حدود ۱۸ هزار کیلومترمربعی این استان با جمعیت بیش از یک میلیون و ۲۸۰ هزار نفری در آینده با مشکلات بیشتری دست به گریبان خواهد شد.