گون‌ها به عنوان بزرگ‌ترین گیاهان آوندی در دنیا شناخته می‌شوند که بنا به گفته محققان، سرزمین ایران خاستگاه اصلی این گیاه و یکی از مهم‌ترین مراکز تنوع گونه‌های گون به شمار می‌رود و از میان ۸۴۴ گونه گون موجود در کشور حدود ۶۲۰ گونه آن، انحصاری ایران است.
گون‌زارها در تمامی مراتع ۳۱ استان کشور رویش می‌کنند و علاوه بر استفاده‌های دارویی از کارکردهای متنوع و مهم دیگری همچون حفاظت خاک، تولید علوفه و بهبود کیفیت هوا از طریق جذب کربن نیز برخوردار هستند.
بر اساس آخرین یافته‌های به دست آمده، چهارمحال و بختیاری از نظر مساحت گون‌زارها در رتبه یازدهم کشور قرار دارد و افزون بر ۶۰۰ هزار هکتار از وسعت این استان پوشیده از گون است، اما در طی ۱۰ سال اخیر با بروز خشکیدگی‌های پراکنده در گون زارهای چهارمحال و بختیاری، این وسعت با روندی کاهشی رو به رو شده است.
مرگ گون‌زارها یا به گفته پژوهشگران حوزه جنگل و مراتع، نابودی گونستان‌ها که سهم بالایی در محافظت از خاک به ویژه در اراضی پرشیب کوهستانی چهارمحال و بختیاری را بر عهده دارند، بحرانی جدی است که در صورت کنترل نشدن، کاهش ذخایر فوق‌العاده حساس آب شیرین و اُفت تراکم و تنوع زیستی در بخش گیاهی و جانوری را در آینده رقم خواهد زد.
مشاهده خشکیدگی در نیمی از وسعت گون‌زارهای استان نگران‌کننده است
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری می‌گوید: درصد خشکیدگی‌های مشاهده‌شده در محدوده هر یک از گون‌زارهای استان متفاوت است اما به طور کلی می‌توان گفت که تاکنون در سطح ۳۰۰ هزار هکتار از گون زارها، نمونه‌هایی از خشکیدگی گونه‌های مختلف گون مشاهده شده است.
محمدرضا محمدی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه خشکیدگی مشاهده شده نمی‌تواند ناشی از زوال و پیری طبیعی گیاه باشد، می‌افزاید: در استان حدود ۸۰ نوع گونه گون وجود دارد که به طور تقریبی تمامی آن‌ها در معرض خشکیدگی قرار دارند اما خشکیدگی گونه‌های بوته‌ای و درختچه‌ای بیشتر از دیگر نمونه‌هاست.
وی در خصوص زمان بروز این خشکیدگی در گون‌زارهای استان تصریح می‌کند: در اوایل دهه ۹۰ در چند گونه از گون‌ها، خشکیدگی‌هایی مشاهده شد که با بهبود بارش‌ها در سال‌های ۹۲ و ۹۳ این میزان خشکیدگی کاهش یافت اما در چند سال اخیر، برای بار دوم وسعت بیشتری از گون‌زارها دچار خشکیدگی شدند با این تفاوت که این بار، تعداد بیشتری از گونه‌های گون موجود در مراتع استان درگیر این تنش هستند.
محمدی به بروز خشکیدگی در برخی مناطق حفاظت شده همچون منطقه تنگ صیاد نیز اشاره می‌کند و یادآور می‌شود: در این مناطق، فشار دام و دخالت‌های انسانی به مراتب کمتر است اما مشاهده بوته‌های خشک شده گون در این منطقه نشان می‌دهد که باید نسبت به بروز این تنش حساس شد و علت آن را پیگیری کرد.
خشکیدگی گون‌ها به استان‌های دیگر نیز کشیده شده است
این مسوول حوزه منابع طبیعی از بروز شواهد خشکیدگی در گون زارهای استان‌های اصفهان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: خشکیدگی موضوعی گسترده است و برای نخستین بار رخ نداده و آخرین مرتبه نیز نخواهد بود ولی شناخت علت شکل‌دهی آن در این حجم باید به طریقی منسجم مورد بررسی قرار گیرد.
وی تغییرات اقلیمی و دگرگونی رژیم بارشی، تاثیر فعالیت‌های انسانی، انتقال آب و حذف آبخوان‌ها را که موجب کاهش رطوبت خاک می‌شود، از جمله علل احتمالی بروز این تنش در گون‌زارهای استان بیان می‌کند و می‌افزاید: رفتارهای طبیعت پیچیدگی‌های زیادی دارد و اینکه با اطمینان گفته شود که گون‌زارهای استان در حال نابودی هستند و این به ضرر طبیعت است، چندان صحیح نیست اما با توجه به جایگاه گون‌زارها در حفظ خاک، خشکیدگی آن‌ها می‌تواند اثرات ناخوشایندی برجای بگذارد.
محمدی انسجام مطالعاتی در بررسی و شناخت علل خشکیدگی گون‌زارها را مهم می‌خواند و تصریح می‌کند: این مطالعات باید با حضور کارشناسان مسلط در حوزه گیاه‌پزشکی، اکولوژی، اقلیم و دیگر متخصصان مرتبط انجام گیرد تا بتوان به درستی درباره چگونگی دخالت برای توقف این خشکیدگی تصمیم‌گیری کرد.
وی در توضیح اقدامات انجام شده از سوی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان برای بررسی خشکیدگی‌های شکل گرفته در گون‌زارهای استان به پهنه‌بندی مناطق درگیر و ارسال نتایج به دست آمده به سازمان متبوع اشاره می‌کند و می‌گوید: تلاش می‌شود هر چه سریع‌تر برای انجام مطالعات و جذب مشارکت مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و همچنین نهادهای مردمی، اعتبارات موردنیاز اختصاص یابد.
خشکی و تغییر اقلیم از عوامل قابل تامل در بروز خشکیدگی گون‌زارها است
عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد نیز درباره خشکیدگی گون‌زارهای چهارمحال و بختیاری می‌گوید: موضوع خشکیدگی منحصر به گون‌ها نیست و در مناطق جنگلی و بسیاری از گونه‌ها، این تنش قابل مشاهده است اما از آنجایی که گون‌ها از گونه‌های استراتژیک به شمار می‌روند، خشکیدگی آن‌ها از حساسیت بالاتری برخوردار است.
پژمان طهماسبی با بیان اینکه گون‌ها از جمله گونه‌های گیاهی مهمی محسوب می‌شوند که زنجیره حیات اکوسیستم‌های مرتعی زاگرس به آن‌ها وابسته است، می‌افزاید: در طی چند سال اخیر سرعت گسترگی خشکیدگی گون‌زارهای استان از میزان احیای آن‌ها پیشی گرفته است و دیگر زادآوری گون‌ها به شکل طبیعی گذشته نیست.
وی درباره پراکنش خشکیدگی گون‌زارها و بیشترین مناطق درگیر استان نیز تصریح می‌کند: در سال‌های گذشته مراتع هم‌مرز اصفهان همچون مناطق سمت سامان تا شهرکرد و مراتعی که میزان بارندگی در آن‌ها کمتر بود با بروز خشکیدگی در گون‌ها مواجه شدند ولی بین ۲ تا پنج سال اخیر این خشکیدگی در گون زارهای مرکز و غرب استان نیز دیده شده است.
طهماسبی با اشاره به اینکه در مناطق شهرکرد و سامان بیشتر گونه گون زرد خشک شده است، یادآور شد: در حال حاضر خشکیدگی به گونه‌ای همچون گون گزی در ارتفاع بالای ۲ هزار و ۵۰۰ متر نیز کشیده شده است که با توجه به مطالعات انجام شده درباره تداوم تغییرات اقلیمی، این میزان در سال‌های آینده به مراتب بیشتر نیز خواهد شد و به جایگزینی گونه‌ها منجر می‌شود.
حذف گون‌ها و دگرگونی کارکرد اکوسیستمی مراتع خطرناک است
این محقق حوزه طبیعت، توسعه مجموعه‌ای از گونه‌های گیاهی مناطق خشک در محدوده جغرافیای چهارمحال و بختیاری را در کمتر از یک قرن دیگر دور از انتظار نمی‌داند و می‌گوید: در آن زمان ارتفاعات استان از وجود توده‌های رطوبتی خالی می‌شود و پوششی همچون شیرکوه یزد و مناطق استپی غالب خواهد شد.
طهماسبی وابستگی زنجیره غذایی اکوسیستم‌های زاگرس به گونه‌های گون را متذکر می‌شود و در ادامه می‌گوید: حیات‌وحش این مناطق از جمله چهارمحال و بختیاری چه به لحاظ پناهگاهی و چه به لحاظ تغذیه‌ای وابستگی مستقیمی به گون‌ها دارد و اگر گون‌ها از بین بروند علاوه بر آنکه تمامی کارکرد اکوسیستم منطقه دچار تغییر خواهد شد، خدمات مهم اکوسیستم همچون نگهداری خاک و تولید آب و علوفه نیز از بین می‌رود.
استفاده از ابزارهای مدیریتی حوزه منابع طبیعی در کنترل خشکیدگی گون‌زارها اثرگذار است
این استاد دانشگاه در خصوص راهکارهای کنترل خشکیدگی گون‌زارها با بیان اینکه در مباحث اقلیمی به برنامه‌ریزی و مدیریت تمام کشورها در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای نیاز است و از طرفی نیز نمی‌توان خشک‌سالی را در کوتاه‌مدت مهار کرد، یادآور می‌شود: با این حال امکان کنترل عوامل تشدیدکننده خشک‌سالی و خشکیدگی گون زارها وجود دارد.
طهماسبی کنترل و نظارت بر چرای دام، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی و ایجاد شخم و شیار در مراتع و اقدام برای توقف تخریب‌های عمومی را از جمله ابزارهای مدیریت منابع طبیعی برای بهبود وضعیت گون‌زارها عنوان و تصریح می‌کند: محدود کردن سطح انتظارات برای رفع مشکلات زیست‌محیطی همانند خشکیدگی گون‌زارها به ۲ دستگاه اجرایی حفاظت محیط‌زیست و منابع طبیعی و آبخیزداری چندان صحیح نیست.
وی در توضیح این مطالب می‌افزاید: باید دانست که در صورت نبود مشکل کمبود نیروی انسانی و برخورداری از دانش کافی، این ۲ دستگاه اجرایی تنها قادر به حل ۲۰ درصدی مسائل زیست‌محیطی و خشکیدگی گون‌زارها هستند و ۸۰ درصد راهکارها به همراهی دیگر دستگاه‌ها در سطح کلان نیاز دارد.
طهماسبی با بیان اینکه لازم است فشار مضاعف بر مراتع پوشیده از گون با ایجاد معیشت جایگزین و پایدار برای بهره‌برداران کنترل شود، می‌گوید: در صورتی که شرایط استفاده از اکوسیستم به شکلی برابر با ظرفیت آن مهیا شود آنگاه می‌توان به پیاده‌سازی نسخه‌های علمی برای کنترل خشکیدگی گون زارها نیز روی آورد.
به گزارش ایرنا، ۶۶ درصد از مساحت چهارمحال و بختیاری را عرصه‌های مرتعی تشکیل داده‌اند که گونه‌های غالب این مراتع از نوع گون، دافنه، خانواده گندمیان و بقولات، چتریان و پیازداران است.
نظر شما