شکوه شهر سوخته و اسرار پنج هزار ساله

به گزارش ایرنا شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل - زاهدان در شرق ایران و در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده‌است، این شهر بر روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود.

دوره بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود پنج هزار سال پیش در این شهر زندگی می‌کردند، این شهر باستانی پیشرفته‌ترین شهر جهان قدیم بوده‌ به طوری که حتی بسیار پیشرفته‌تر از دولت شهر «کرت» که سینوهه طبیب در کتاب خود از آن یاد کرده‌ است.

بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند.

این شهر تاریخی و مهمترین محوطه دیرینه سیستان در کنار رود هیرمند و در بالاترین لبه شمال غربی دلتای قدیمی بر روی سلسله تپه های تراس رمرود و زمین های زراعی تراس نیمروز واقع شده که وجود آن در هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد مدیون رودخانه پرآب هیرمند بوده است.

۱۲۰هکتار از گستره ۱۵۱ هکتاری شهر دارای آثار و بقایای دیرینه است که گسترده ترین دوره آن مربوط به سال های میان ۲۵۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد بوده که گستره آن در این دوران به بیش از۸۰هکتار رسیده است.

در شهر سوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین گونه صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاستافزون بر نیمی از وسعت شهر چنان پوشیده و مملو از توده سفال های شکسته سنگ، فلز و خرده سنگ های نیمه قیمتی و دیگر مواد منقول باستانی است که در برخی مکان ها بدون گام نهادن بر روی این مواد امکان جابه جایی و حرکت میسر نیست. با آنکه محل قطعی و در برخی موارد مکان تقریبی بسیاری از شهرها و ایالت های باستانی در لوحه های به دست آمده از بین النهرین (میان رودان) چون انشان، ارت، ملوخه، ماراهاشی، دیلمون و مکن توسط دیرینه شناسان مشخص شده اما هنوز به سبب فقدان دستیابی به اسناد و مدارک کافی و کامل از نام باستانی شهر سوخته آگاهی در دست نیست.

عنوان امروزی شهر سوخته نامی جدید است و به نظر نمی رسد که سابقه آن از حدود۱۵۰تا۲۰۰سال بیشتر باشد، از آنجایی که این شهر دست کم در سه مرحله از تاریخ خود دچار حریق و آتش سوزی بزرگی شده سطح آن سوخته و آثار خاکستر و سوختگی در جای جای آن دیده می شود و به این سبب از سوی مردم محل با نام شهر سوخته خوانده شده است.

روایت محلی دیگر درباره نام شهر آن است که نام این محل در اصل شهر سوته بوده که به معنای بزرگ و عظیم است و سوته به مرور زمان تبدیل به سوخته شده است.

مردم شهر سوخته با استفاده از موقعیت جغرافیایی شهر خود که اجازه تهیه منابع معدنی و طبیعی و کنترل تولید و توزیع آنها را در تمام نقاط سیستان و مناطق اطراف داده این شهر را گسترش داده‌اند.

کشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته

باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می دهد.
هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند.
باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند.
بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.
این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.
سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل هایی به چشم می خورد که تنها تکرار هستند و حرکتی در آنها دیده نمی شود اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.

یکی از شگفت انگیزترین یافته های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های کهن ترین جراحی مغز در آن است

جمجمه ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.

کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.
جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند پیرامون مردمک دیده می شود.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مطالعات نخستین نشان می دهد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶ هزار و ۷۰۵ بوده است.
وی بیان کرد: بر اساس بررسی ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلک چشم آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.
سجادی اظهارداشت: بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.
وی افزود: ظرف های سفالی، مهرهای تزیینی، کیسه چرمی و یک آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.

بیشتر بخوانید:

سفر به دنیای راز آلود شهر سوخته

شهرسوخته؛ تمدنی کهن غرق در شگفتی های ناشناخته

شهر سوخته سیستان؛ آغازگر تمدن شهرنشینی در جهان

کشف خط کش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ کشف این وسیله نشانگر اینست که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.
کهن ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است. این تخته نرد؛ بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.
این تخته نرد از جنس آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک های مسکونی و ساختمان های همگانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره های سفالگری، کوره های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آنها داستانی دارد بسان هفت گنج.

شهر سوخته در دوران خویش مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده به طوریکه در نوبت ششم کاوش در این شهر نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمده است

توسعه شهر سوخته از نظر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و صنعتی در یک دوره۴۰۰ ساله از زندگانی یکهزار ساله، آن را از شکل شهرک کوچک ۱۵هکتاری خارج و سپس با گستره حدود ۱۵۰ هکتاری تبدیل به یکی از بزرگ ترین شهرهای دوران مفرغ خاورمیانه کرده که شهرهای محدودی چون انشان یا تپه ملیان در فارس، اور در بین النهرین، شوش در دشت خوزیان و سرانجام موهنجو دارو در دشت سند قابل مقایسه با آن بوده اند، گستره شهر قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است.

پژوهش‌ها نشان داده ‌است این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیستی کاملا بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده می‌شود در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه‌ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته‌است. دریاچه هامون در سه هزارو ۲۰۰ سال قبل از میلاد دریاچه‌ای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آن را تغذیه می کرده به طوریکه در کاوش های بدست آمده در اطراف شهر سوخته بستر نهرها و آبراه‌های گوناگونی پیدا شده که می‌توان گمان برد به مزارع کشاورزی آن شهر آب می‌رساندند.

این شهر بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده‌است زیرا علاوه بر بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی در این شهر می توان سازمان‌دهی اجتماعی شهر را نیزمشاهده‌ کرد.

این شهردر دوران خود دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده‌ به طوری که آثار باقی‌مانده نشان دهنده این امر است که در این شهر طی هزاره سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده‌است و در نخستین مرحله کاوشهای باستانشناسی، در شهر سوخته کوچه‌ها و خانه‌های منظم و لوله کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شده که نشان دهنده وجود برنامه‌ریزی مدنی در این شهر است.

شهر سوخته سیستان؛ آغازگر تمدن شهرنشینی در جهان

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته که از سال ۱۳۵۲ کار خود را در این منطقه باستانی آغاز کرده است می‌گوید: شهر سوخته از لحاظ گوناگونی آثار و بقایای انسانی در دنیا بی‌نظیر است.
سید منصور سید سجادی با اشاره به اینکه تاکنون تنها ۳.۵ درصد از این شهر باستانی کاوش شده است ادامه داد: کاوش بر روی هر منطقه و سایت تاریخی نباید بیش از ۲۰ سال طول بکشد و بقیه اکتشافات باید به حداقل ۵۰ سال پس از آن موکول شود تا از این طریق بتوان با ظهور فناوری های جدید و نیز دانش علمی نسل های بعد و همچنین یافتن مشکلات در نحوه عملکرد کنونی به بهترین شکل از اسرار این میراث کهن پرده برداشت.
وی با تاکید بر استفاده از تخصص داخلی در امور کشف و تحقیق در شهر سوخته افزود: حضور کاوشگران و باستان شناسان خارجی را از آن جهت ممنوع کرده ایم که برخی رسانه ها با مشاهده یک فرد خارجی در این منطقه، تمام اکتشافات و فعالیت های انجام شده را به آن نسبت می دهند.
وی اظهار کرد: با توجه به اینکه در شهر سوخته هیچ خطی یافت نشده نام واقعی این شهر نیز ناشناخته مانده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته بیان کرد: در تمام کاوش های انجام شده تنها در لبه داخلی یک کوزه که در گور یک کودک یافت شده چند علامت به صورت Pictogram(تصویر نگار) وجود داشته است.
وی گفت: در یافته های کاوشگران ۲ نوع بقایا به چشم می خورد که آثار تقریبا کامل را به موزه ها و انبار میراث فرهنگی تحویل داده و آثار خرد شده را نیز برای مرمت و مطالعه نزد خود نگه می داریم.
وی ادامه داد: گرچه گمان می رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می کرده‌اند.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته اضافه کرد: گرچه این شهر به چهار دوره تاریخی تقسیم شده و گمان می رفته در دوره آخر این شهر به اندازه یک روستا وسعت داشته اما در آخرین اکتشافات در قبور مشخص شده دامنه این دوره نیز فراتر از آنچه تا کنون تصور می شده بوده است.
سیدسجادی افزود: ۵۷ قبر جدید اکنون در این شهر باستانی کشف شده که از لحاظ فرم و نوع اشیا با آنچه تا کنون یافت شده متفاوت است.
وی تصریح کرد: از جمله این اشیا می توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالی و برخی قطعات سفالی مربوط به مناطق مسکونی اشاره کرد.
وی بیان کرد: اکنون در شهر سوخته یک لایه کشف شده که نشان دهنده وجود کارگاه صنعتی در این شهر بوده و نیز در کشفیات جدید احتمال وجود یک خیابان مهندسی ساز نیز در این شهر می رود.

گرچه گمان می‌رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می کرده‌اندوی افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گورهای ساکنان این شهر می توان این گونه برداشت کرد که زنان در جامعه شهر سوخته سکان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.
مدیر پایگاه شهرسوخته نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: پایگاه شهر سوخته در دهه ۸۰ به صورت پایگاه ملی کار خود را آغاز کرد و تا کنون آثار مهمی از تمدن کهن بشر در این منطقه به دست آمده است.
روح الله شیرازی تصریح کرد: هم اینک رویکرد های پژوهشی، حفاظتی، ایجاد چارت اداری و مالی منظم، معرفی و انتشار اخبار شهر سوخته و نیز فعالیت در زمینه گردشگری از اولویت های کاری در این سایت جهانی است.
وی بیان کرد: کمتر از پنج درصد این شهر تاریخی تاکنون کاوش شده که در آنها به شواهد خوبی از زندگی مردم پنج هزار سال پیش رسیده ایم.
وی ادامه داد: از دین و نام اصلی شهر سوخته تاکنون سند دقیقی به دست نیامده اما با توجه به یافتن پیکرک ها و برخی آثار به جای مانده می توان تنها حدس هایی در این مورد زد.
وی گفت: از کل پیکرک های حیوانی یافت شده در این منطقه تاریخی حدود ۹۰ درصد مربوط به پیکرک گاو است که نشان از اعتقاد به برکت و نیز حاصلخیزی این منطقه دارد.
مدیر پایگاه شهر سوخته افزود: بیشتر پیکرک های انسانی یافت شده نیز مربوط به زنان است که نشان دهنده جایگاه بالای زنان در جامعه این شهر باستانی بوده است.
شیرازی اظهار داشت: مردم این شهر در آیین تدفین خود مردگان را به حالتی خاص به همراه خوراکی و گاه سکه و اشیا دفن کرده اند که این موضوع نیز نشانگر اعتقاد این مردم به زندگی پس از مرگ است.
شهر سوخته یادگاریست از تمدن هزاران هزار ساله مردمی که روزگاری در آن سامان زندگی می کردند و اینک به دست نسل ما رسیده تا از آن به خوبی مراقبت کنیم و نیز پند های نهان گیریم که این جهان کماکان در حال گذر است، همچنین برای جستجوگرانی که تشنه دانش دیرینه و میراث فرهنگی هستند بخصوص در ایام نوروز مقصد بسیار مناسبی است.

شهر سوخته به عنوان نخستین اثر جهانی سیستان و بلوچستان در سال ۹۳ در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.