گروه جامعه ایرنا - در دهه های گذشته اگرچه اقدامات متعددی برای تسهیل دسترسی کم بینایان و نابینایان به کتاب‌ها و مجلات صورت گرفته اما باز هم شاهد آن هستیم که امکانات به اندازه مورد نیاز نیست؛ برای مثال در حوزه چاپ آثار به خط بریل، کم‌کاری‌های زیادی طی دهه‌های گذشته انجام شده است. سهم جامعه نابینایان از کتاب‌های تولید شده در کشور طی یک‌سال، فقط یک‌صدم درصد است؛ یعنی از هر ۱۰۰ هزار عنوان کتاب منتشر شده در کشور فقط هزار عنوان کتاب، برای مخاطبان نابینا مناسب‌سازی می‌شود. این ارقام، روایت تلخ دغدغه مطالعاتی نابینایان را نشان می‌دهد.
بیشتر بخوانید
محدودیت منابع مناسب سازی شده برای نابینایان مختص به ایران نیست، به همین منظور در ۲۷ ژوئن سال ۲۰۱۳ میلادی در کازابلانکای کشور مراکش معاهده‌ای با نام مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا به آثار و منابع چاپی به تصویب رسید و از ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۶ هم لازم الاجرا شد.
معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره چیست؟
ایران در سال ۲۰۱۴ معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره را امضا کرده است و شهرام دبیری معاون رئیس جمهور در امور مجلس دهم مهرماه امسال اعلام کرد لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» به مجلس شورای اسلامی ارسال شده است.
براساس این معاهده اگر اثری در کشوری از عضو این معاهده، مناسب سازی شود، بقیه کشورهای عضو هم می‌توانند به راحتی به آن اثر دسترسی داشته باشند و نیازی نیست که بار دیگر آن اثر مناسب سازی شود.
معاهده تسهیل دسترسی به اوراق چاپی برای نابینایان، معلولان دیداری و دیگر معلولان خوانشی یا معاهده مراکش با هدف تجویز استفاده آزاد از آثار ادبی و هنری برای بخشی از جامعه معلولان به تصویب رسیده است.
این معاهده که در قالب مقرراتی مستقل به یکی از استثنائات وارد بر حقوق مالکیت فکری می‌پردازد، تلاش می‌کند براساس مبانی حقوق بشری، امتیازاتی را برای معلولان مقرر کند.
براساس معاهده مراکش که ایران آن را امضا کرده است، ناشران باید نسخه الکترونیک کتاب خود را برای تولید کتاب بریل در اختیار قرار دهد.
مزایای لایحه الحاق به معاهده مراکش چیست؟
کارشناسان ذیربط، تسهیل دسترسی به آثار منتشره برای افراد دارای معلولیت، حمایت از حقوق بشر و عدالت اجتماعی، بهبود وضعیت آموزشی و فرهنگی، ترویج همکاری بین‌المللی، کاهش هزینه‌های تولید نسخه‌های خاص و توانمندسازی افراد دارای معلولیت را از مزایای الحاق به معاهده مراکش می‌دانند.
یکی از اصلی‌ترین مزایای الحاق ایران به معاهده مراکش، تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم‌بینا و سایر افراد دارای مشکلات خوانشی به آثار منتشره است. این گروه از افراد به‌طور معمول با موانع زیادی در دسترسی به کتاب‌ها و دیگر منابع فرهنگی مواجه هستند. از جمله این موانع می‌توان به کمبود کتاب‌های بریل، کتاب‌های صوتی و نسخه‌های دیجیتالی با قابلیت خواندن توسط نرم‌افزارهای صفحه‌خوان اشاره کرد. اجرای این لایحه می‌تواند باعث افزایش تولید و توزیع منابع فرهنگی به فرمت‌های مناسب برای این افراد شود و دسترسی آنها به دانش و فرهنگ را بهبود بخشد.
شهرام دبیری معاون رئیس جمهور در امور مجلس دهم درباره اهمیت لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره»، گفته است: به منظور کاهش مشکلات افراد دارای اختلالات بینایی یا دیگر ناتوانی‌های خوانشی برای دسترسی به آثار منتشر شده و دستیابی به فرصت‌های برابر برای این افراد با افزایش تعداد آثار با اشکال دسترس‌پذیر و نیز بهبود توزیع چنین آثاری، دولت لایحه الحاق جمهوری اسلامی ایران به معاهده فوق را برای انجام تشریفات قانونی مربوط، تقدیم مجلس شواری اسلامی کرده است.
وی تصریح کرد: در این لایحه ضمن حمایت از حق نشر به عنوان انگیزه و پاداشی برای آفرینش‌های ادبی و هنری، دولت محدودیت‌ها و استثنائاتی را در قوانین داخلی ناظر بر حق نشر، جهت در دسترس قرار دادن آثار منتشر شده برای افراد دارای اختلالات بینایی یا دیگر ناتوانی‌های خوانشی فراهم خواهد کرد.
معاهده مراکش و حمایت از حقوق بشر و عدالت اجتماعی
الحاق به معاهده مراکش نشان‌دهنده تعهد ایران به اصول حقوق بشر و عدالت اجتماعی است. این معاهده به‌عنوان یکی از تلاش‌های بین‌المللی برای رفع تبعیض و نابرابری‌های موجود در دسترسی به منابع فرهنگی و آموزشی تدوین شده است. از این منظر، پذیرش لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» می‌تواند گامی مهم در جهت تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از حقوق برابر افراد دارای معلولیت باشد.
از سوی دیگر دسترسی افراد دارای معلولیت به منابع آموزشی و فرهنگی یکی از عوامل کلیدی در بهبود کیفیت زندگی آنها است. با اجرای این لایحه، امکان دسترسی به کتاب‌های درسی و دیگر منابع آموزشی برای دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا و کم‌بینا بهبود می‌یابد. این اقدام می‌تواند تاثیر مثبتی بر پیشرفت تحصیلی و علمی این افراد داشته باشد و به آنها کمک کند تا در جامعه به‌صورت فعال‌تری مشارکت کنند.
معاهده مراکش با هدف ترویج همکاری بین‌المللی برای دسترسی به آثار منتشره تدوین شده است. الحاق به این معاهده می‌تواند فرصتی برای ایران فراهم کند تا با دیگر کشورها در زمینه تولید و تبادل منابع مناسب برای افراد دارای معلولیت همکاری کند. این همکاری‌ها می‌تواند به افزایش دسترسی به منابع متنوع و ارتقای کیفیت آنها منجر شود.
یکی دیگر از مزایای الحاق به معاهده مراکش، کاهش هزینه‌های تولید نسخه‌های خاص مانند کتاب‌های بریل و کتاب‌های صوتی است. معاهده مراکش به کشورها اجازه می‌دهد بدون نیاز به کسب اجازه از صاحبان حق مؤلف، نسخه‌های قابل‌دسترس برای افراد دارای معلولیت تولید کنند. این اقدام می‌تواند هزینه‌های مربوط به کسب مجوز و تولید نسخه‌های ویژه را کاهش داده و به تولید بیشتر و باکیفیت‌تر این نسخه‌ها کمک کند.
توانمندسازی افراد دارای معلولیت از دیگر مزایای الحاق به معاهده مراکش به شمار می‌رود. دسترسی به اطلاعات و منابع فرهنگی از جمله حقوق اساسی هر فرد است و می‌تواند تاثیر زیادی بر توانمندسازی افراد داشته باشد. با اجرای لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره»، افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند به منابع اطلاعاتی گسترده‌تری دسترسی داشته باشند که این امر می‌تواند به افزایش آگاهی، بهبود مهارت‌ها و ارتقای فرصت‌های شغلی آنها کمک کند.
قابلیت اجرایی لایحه در هاله‌ای از ابهام
متاسفانه قابلیت اجرایی لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» در هاله‌ای از ابهام قرار دارد چراکه برای اجرای موفق لایحه الحاق به معاهده مراکش، چالش‌هایی مانند تدوین قوانین و مقررات داخلی، همکاری بین نهادهای دولتی و خصوصی، تامین منابع مالی و فنی، آگاه‌سازی و آموزش، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و نظارت و ارزیابی وجود دارد که باید مدنظر قرار گیرند.
یکی از اولین گام‌های لازم برای اجرایی کردن این لایحه، تدوین قوانین و مقررات داخلی برای هماهنگی با مفاد معاهده مراکش است. این قوانین باید به‌گونه‌ای تدوین شوند که حقوق افراد دارای معلولیت در دسترسی به منابع فرهنگی و آموزشی تضمین شود و موانع موجود در این زمینه برطرف گردد.
آیا ناشران اجازه می‌دهند کتاب‌های آنها مبدل به کتاب صوتی شود؟
همچنین اجرای موفق این لایحه نیازمند همکاری و هماهنگی بین نهادهای مختلف دولتی و خصوصی است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی و دیگر نهادهای مرتبط باید با یکدیگر همکاری کنند تا منابع مناسب برای افراد نابینا و کم‌بینا تولید و توزیع شود. همچنین، همکاری با ناشران و سازمان‌های غیردولتی می‌تواند در اجرای بهتر این لایحه مؤثر باشد.
عضو هیات مدیره انجمن نابینایان ایران در این باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: براساس معاهده مراکش، وزارت ارشاد هر کتابی که مجوز می‌دهد باید نسخه صوتی و بریل آن نیز منتشر شود که بسیاری از ناشرین با آن موافقت نمی کنند به خاطراینکه حقوق مادی و معنوی آنها را زیر سئوال می‌برد.
امیر سرمدی ادامه داد: علاوه بر این ما هنوز بستری نداریم که هنگامیکه کتاب‌ها در فرمت صوتی منتشر می‌شوند، مطمئن باشیم فقط به دست جامعه هدف نابینایان می‌رسد اکنون مثلا در آمریکا، کتابخانه نابینایان آمریکا را داریم که به گونه‌ای طراحی شده که نابینایان عضو آن کتابخانه هستند و فقط از طریق آن بستر است که نابینایان می توانند کتاب بخوانند یا کتاب دانلود کنند و گوش بدهند. اما در ایران چنین سامانه هایی فعلا طراحی نشده است.
وی تصریح کرد: از سوی دیگر هیچ عزم او اراده ای از سوی وزارت ارشاد مشاهده نمی شود و این توان را ندارد که لزوما هر کتابی مجوز بدهد، نسخه صوتی و بریل آن را منتشر کند.
عضو هیات مدیره انجمن نابینایان ایران با اشاره به اینکه ایران سال‌های قبل به کنوانسیون معاهده مراکش پیوسته بود، گفت: به نظر می‌آید ارسال لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» به مجلس شورای اسلامی در حد نمایشی باقی می ماند.
سرمدی افزود: عملیاتی شدن معاهده مراکش نیاز به زیرساخت‌ها، عزم و اراده، هزینه های سنگین و توافق با ناشران دارد که هیچکدام در کشور انجام نشده است.
دیگر الزامات برای اجرایی شدن لایحه الحاق ایران به معاهده مراکش جهت نابینایان
باید توجه داشت که برای تولید نسخه‌های مناسب از آثار منتشره، نیاز به تأمین منابع مالی و فنی وجود دارد. دولت باید بودجه کافی برای تولید کتاب‌های بریل، کتاب‌های صوتی و نسخه‌های دیجیتالی با قابلیت دسترسی تأمین کند. علاوه بر این، باید از تکنولوژی‌های جدید برای بهبود کیفیت این نسخه‌ها و دسترسی آسان‌تر به آنها استفاده شود.
از سوی دیگر آگاه‌سازی جامعه درباره حقوق افراد دارای معلولیت و اهمیت دسترسی آنها به منابع فرهنگی و آموزشی یکی دیگر از اقدامات ضروری است. برگزاری پویش‌های آگاه‌سازی و دوره‌های آموزشی برای ناشران، کتابخانه‌ها و نهادهای فرهنگی می‌تواند به اجرای بهتر این لایحه کمک کند. همچنین، آموزش افراد دارای معلولیت در استفاده از تکنولوژی‌های کمکی و نرم‌افزارهای صفحه‌خوان می‌تواند دسترسی آنها به منابع را تسهیل کند.
همچنین برای اجرایی کردن لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره»، ایجاد زیرساخت‌های مناسب نیز ضروری است. این زیرساخت‌ها شامل تجهیز کتابخانه‌ها به نسخه‌های مناسب از کتاب‌ها، ایجاد پایگاه‌های داده دیجیتالی و توسعه سیستم‌های امانت الکترونیکی برای افراد دارای معلولیت است. این اقدامات می‌تواند دسترسی به منابع را آسان‌تر و گسترده‌تر کند.
علاوه بر این برای اطمینان از اجرای موثر این لایحه، باید مکانیزم‌های نظارتی و ارزیابی مناسب ایجاد شود. نهادهای دولتی و غیردولتی می‌توانند با نظارت بر اجرای قوانین و ارزیابی عملکرد نهادهای مختلف در این زمینه، از تحقق اهداف لایحه اطمینان حاصل کنند.
الحاق ایران به معاهده مراکش و انتظار برای تسهیل دسترسی به آثار منتشره برای معلولان
لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم‌بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» می‌تواند تاثیرات مثبتی بر زندگی افراد دارای معلولیت داشته باشد و به بهبود دسترسی آنها به منابع فرهنگی و آموزشی کمک کند.
این لایحه با تسهیل دسترسی به آثار منتشره، حمایت از حقوق بشر، بهبود وضعیت آموزشی و فرهنگی، ترویج همکاری بین‌المللی، کاهش هزینه‌های تولید نسخه‌های خاص و توانمندسازی افراد دارای معلولیت، گامی مهم در جهت تحقق عدالت اجتماعی و حقوق برابر است.
اجرای موفق این لایحه نیازمند همکاری نهادهای مختلف، تأمین منابع مالی و فنی، تدوین قوانین داخلی، آگاه‌سازی و آموزش جامعه، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و نظارت و ارزیابی مستمر است. با توجه به این اقدامات، می‌توان امیدوار بود که الحاق ایران به معاهده مراکش بتواند به بهبود وضعیت افراد نابینا و کم‌بینا و ارتقای کیفیت زندگی آنها کمک کند.
نظر شما