به گزارش ایرنا، عروسك در معنای عام به نوعی از بازیچه های كودكان اطلاق می شود. عروسك بازی یا لعبت بازی از محبوب ترین بازی های كودكان به ویژه دختران است، اما كاركرد این عروسك ها فراتر از این حوزه است.
كارشناسان، خاستگاه پیدایش عروسك ها را درآئین ها می دانند. انسان های نخستین برای اجرای آئین های خود پیكره هایی می ساختند كه این پیكره ها در گذر زمان و با از دست دادن كاركرد اصلی شان در دست های كودكان به بازیچه تبدیل می شدند.
متاسفانه در ایران بسیاری از اسباب بازی ها و عروسك های سنتی ما به فراموشی سپرده شده است و نمونه های زیادی از آن در دست نیست. عروسك سازی به عنوان یكی از هنرهای دستی، شاخه ای گمشده در میان رشته های هنری است.
عروسك های دست ساز سنتی بخشی از قدیمی ترین میراث های بشر هستند. این عروسك ها در مراحل گوناگون زندگی بشر و با پذیرفتن نقش های گوناگونی او را در مناسبات بشری همراهی كرده اند. اما با وجود چنین نقش و كاربردی كه عروسك ها در زندگی انسان ها داشته اند بیشتر آنها در حال منسوخ شدن هستند و با ورود عروسك های خارجی و رشد تكنولوژی كاركرد و نقش خود را در زندگی بشر از دست داده اند و منسوخ شدن این عروسك ها زمینه فراموشی آداب و رسوم و فرهنگ بومی مناطق مختلف كشور را نیز به همراه داشته است.
البته در سالهای اخیر با تلاش برخی دستگاه ها و علاقمندان به این حوزه كارهای شایسته ای برای شناسایی و احیای فرهنگ سنتی كشور انجام گرفته است.
ثبت چند عروسك به عنوان میراث ناملموس كشور، بازگشایی 2 موزه تخصصی عروسك و اسباب بازی، چاپ كتاب و برگزاری مسابقات و جشنواره ها گویای آن است كه به ضرورت این مساله در كشور تا حدودی پی برده شده و امید می رود این روند تداوم داشته باشد.
كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان چهارمحال و بختیاری نیز در این خصوص در سالهای اخیر اقداماتی انجام داده و انتظار می رود سایر نهادهای فرهنگی استان نیز در این خصوص مشاركت و همكاری كنند.
این كانون با هدف جمع آوری عروسك های بومی محلی اقوام مختلف استان، طرح احیای عروسك های بومی از مرحله ساخت تا اجرا را آغاز كرده است.
فرزاد رحیمی مدیركل كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: عروسك های بومی از اهمیت بالایی در حفظ ارزش ها و فرهنگ منطقه برخوردار هستند اما از آنجا كه در سالهای اخیر از نقش آن ها در زندگی مردم كاسته شده و روبه فراموشی هستند، ضروری است تا در احیای این عروسك ها تلاش بیشتری انجام گیرد.
وی ادامه داد: احیای فرهنگ غنی بومی و آداب و رسوم اقوام مختلف و تبادل فرهنگی با استانهای دیگر از جمله دلایلی است كه مربیان كانون را بر آن داشته است تا خانه ای برای احیای عروسك های بومی استان در مركز فرهنگی هنری شهرستان بروجن راه اندازی كنند.
رحیمی تصریح كرد: در خانه عروسك های كانون ضمن اینكه عروسك ها به كودكان و نوجوانان معرفی می شود بلكه كودكان در ساخت این عروسك ها مشاركت می كنند و سپس این عروسك ها در این خانه به نمایش گذاشته می‌شوند.
به گفته مدیركل كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان استان، طرح خانه عروسك‌ها از تابستان امسال در مركز فرهنگی هنری بروجن آغاز شده و تاكنون 25 عضو كودك و نوجوان با ساخت 60 عروسك در این طرح شركت كرده اند.
پیش از این نیز عروسك «چمچه گلین» از دیگر عروسك های ارزشمند و بومی چهارمحال و بختیاری توسط كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان استان احیا شد.
این عروسك كه در سالهای گذشته برای طلب باران در شهرستان «بن» از آن استفاده می شد در سالهای اخیر كاربرد و نقش گذشته خود را از دست داده است.
چمچه گلین از یك ملاقه چوبی و مقداری پارچه ساخته شده است. در سالهای گذشته كه از آن با عنوان «عروسك طلب باران» هم یاد می شده مردم این عروسك را درست می كردند و در كنار آن با پختن آش دوغ و توزیع آن در سراسر روستا و منطقه از آسمان طلب باران می كردند.
مدیركل كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان چهارمحال و بختیاری در این خصوص نیز اظهار داشت: این اقدام در راستای حفظ فرهنگ بومی و آئین های محلی منطقه و ورود چنین عروسك هایی به دنیای كودكان این مرز و بوم انجام گرفته است.
فرزاد رحیمی خاطرنشان كرد: كودكان به دلیل مواجه با عروسك ها، مخاطبان مناسبی برای میراث ناملموس هستند، زیرا كودكان می توانند آئین ها را یاد گرفته، آنها را گرامی داشته و به نسل های بعد منتقل كنند.
وی خاطرنشان كرد: همچنین تابستان امسال عروسك های محلی «لال بهیگ» و «بی بی كگ» عروسك های بازیچه در منطقه عشایرنشین بازفت نیز از سوی مریم آل مومن مربی این كانون احیا شد.
رحیمی افزود: این 2 عروسك نماد برآورده شدن آرزوها هستند و علاوه بر آن عروسك لال بهیگ به عنوان نمادی برای مبارزه با حوادث و بلایای طبیعی و طلب باران در زمان خشكسالی كاربرد داشته است.
بابازك (عروسك رقصان لیلی) از دیگر عروسك های محلی استان چهارمحال و بختیاری است كه ضمن آنكه از معروفترین عروسك های كشور به شمار می رود بلكه حامل فرهنگ غنی این مرز و بوم نیز است و در دوران گذشته با زندگی مردم استان به شدت عجین بوده است.
بازبازك از نخستین عروسك های ایرانی، متعلق به منطقه بختیاری است و تنها عروسكی است كه دست هایش تكان می خورد. در فرهنگ بختیاری قدیم، این عروسك به همراه جهیزیه دختران به خانه عروس فرستاده می شده است. امروز ساخت این عروسك منحصر به تاج ماه حیدریان گِل سفیدی است كه در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان كیار سكونت دارد و ساخت این عروسك بومی را همچنان ادامه می دهد.
عروس بازبازك در شهریور سال 1394 به شماره 1095 به عنوان یكی از آثار معنوی كشور در میراث ملی به ثبت رسیده است.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری در همین خصوص می گوید: این پرونده ثبتی از سوی 2 استان چهارمحال و بختیاری و خوزستان به صورت جداگانه تهیه و به شورای عالی ثبت ارسال شده بود كه با توجه به پیگیری های به عمل آمده هر 2 استان موفق به ثبت این اثر فرهنگی ناملموس شدند.
این عروسك از چند تكه چوب و پارچه در قالب لباس محلی بختیاری و ابزار دست بشر تهیه می شود كه بوسیله این عروسك شادی، غم و رفتارهای مردم در آئین های مختلف قوم بختیاری به نمایش گذاشته می شود.
بهمن عسگری سوادجانی خاطرنشان كرد: هم اكنون 50 زن روستایی با نظارت تاج ماه حیدریان در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان كیار در تولید عروس بازبازك فعالیت دارند.
ایران در زمره كشورهایی است كه سابقه طولانی و غنی در زمینه افسانه ها، ضرب المثل ها، متل ها و قصه ها دارد و ضروری است تا با حفظ نمادهایی همچون عروسك های محلی كه حامل و پیام رسان این افسانه ها هستند در حفظ و پاسداشت فرهنگ بومی و ملی خود گام هایی بیشتری بر داشته و كودكان و نوجوانان را با این گنجینه های ارزشمند بیش از پیش آشنا كرد.
مبارك، نخودی، لعبتك، پوتك، مالوكان، وغ وغ ساهاب، قارقارك، طبلك، سنگ صبور، آهو و بره، جیج وبجی و پازبزك از جمله عروسك هایی هستند كه در ورای خود افسانه و حكایتی طول و دراز برای مخاطبان به تصویر كشیده و اندیشه ای را در ذهن مخاطب خود می پروانند.
بازتاب فرهنگ ها و سنن گوناگون در عروسك از آن رسانه ای قدرتمندی می سازد كه می تواند به احیا و حفظ ویژگی های منحصربه فرد هر قوم و خطه كمك كرده و این سنت ها را از خطر یكسان و یك جنس شدن در گذار به عصر مدرنیته نجات دهد از همین رو می طلبد متولیان فرهنگی به نقش و كاركرد این عروسك ها بیش از پیش توجه كرده و در خصوص احیای آنها گام های بیشتری بردارند.
گزارش از : خاطره حسین زاده
7363/6021
شهركرد- ایرنا- بازتاب فرهنگ های گوناگون در عروسك های بومی، رسانه ای قدرتمند از آن ساخته كه می تواند به احیا و حفظ ویژگی های منحصر به فرد مردمان ایران زمین كمك كند؛ این موضوعی است كه اهمیت آن پس از سالها غفلت مورد توجه قرار گرفته است.
