بارها در شاهنامه فردوسی، از گناباد یا جنابد یاد شده و این مكان را محل جنگ های توران و ایران دانسته اند.
براساس نوشته های شاهنامه، 'پیران ویسه'، وزیر كاردان افراسیاب در گناباد به خاك سپرده شده و مدفن او هم اكنون در این شهر است.
از دیگر مواردی كه می توان اشاره كرد، گذر ناصرخسرو از بخش كوهستانی كاخك گناباد و روستای كلات و كوهپایه های سلسله جبال قهستان تا قاین با درختان پسته كوهی فراوان است كه در سفرنامه خود به آن اشاره كرده است.
در كتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده های 8 و 9 هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم شده كه گناباد، مركز ولایت قهستان بوده است.
این شهر در زمان هخامنشیان مسكونی بوده و چون در مسیر راه زابل و مكران و فارس به تركستان و بر سر راه غرب ایران به هرات واقع بوده مورد توجه سلاطین آن دوره باستانی قرار داشته است.
پیش از اسلام این خطه گذرگاه درونی فلات ایران و بخشهای خاوری آن و محل برخورد لشگریان ایران و توران بوده است.
گناباد درسال 31 هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
این شهر در دوره تیموریان نیز اهمیت داشت و حاكمان ایالت قهستان در آن ساكن بودند و در همین دوره است كه دومین مسجد دو ایوانی این ناحیه ساخته شد.
در اوایل حكومت صفوی مدتها این شهر محل نبرد بین ایران و ازبكان بود، با این حال در این دوران مورد توجه بوده و گسترش یافت.
بناهایی چون مقبره امامزاده سلطان محمد عابد (ع) كاخك، مسجد جامع گناباد، آب انبار و كاروانسراهای شاه عباسی آثاری از همین دوره هستند.
در باره علت نامگذاری گناباد نیز برخی آن را در اصل گون آباد مركب از گون (در زبان تركی به معنای خورشید) و آباد دانسته و آن را انتساب به محل خورشید قلمداد كرده اند.
بعضی نیز آن را گیوآباد دانسته و بر این باورند كه گیو پسر، گناباد را بنا كرده است. گناباد را در گذشته جویمند نیز می گفته اند.
* قنات قصبه
قنات قصبه گناباد به عنوان یكی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخت انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت، توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب كرده است.
این قنات از میانه اراضی كوی شرقی گناباد از محلی معروف به 'برج علی ضامن' در داخل رسوب های ریزدانه آغاز شده و از هفت كانال متصل به هم شكل گرفته است.
قطعه سفال های پراكنده در اطراف دهانه چاه ها حاكی از این است كه رشته قصبه در واقع كانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده كه در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته های دیگری در مواقع خشكسالی ایجاد شده اند.
*سفال 'مند'
سفالگری در گناباد با پیشینه پنج هزار ساله و همچون تمدن های هم عصر از شیوه ای یكسان در ساخت پیروی می كند اما سفال منطقه 'مند' با مصالح و تزیینات متفاوت به شكل پدیده ای نوظهور از اواخر قرن یازدهم هجری از نظر نوع مواد سازنده به دو گروه جسمی و چینی تقسیم می گردد.
ماده اولیه سفال جسمی خاك رس و سفال چینی تركیبی از پودر سنگ و گل سرشور است.
سفال 'مند' اغلب لعابدار است اما مهم ترین مشخصه آن عناصر تزیینی برگرفته از طبیعت است كه این عناصر شامل چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی هستند.
از جمله نقوش مشهور در سفال مند نقش ماهی است كه جایگاه والایی در روایات اسطوره ای دارد.
ماهی در اعتقادات ایرانیان، سرور آفریدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگ ترین آفریدگان اهریمن است. نقوش خورشید خانم، پرنده، پروانه، بته جقه، گل و مرغ، گل و پروانه، گل كدو، كتیبه، ابر و گل، محرمات، خونه كی و انواع اسلیمی از دیگر نقوش به كار رفته بر بدنه سفالینه های مند گناباد هستند كه انواع این ظروف و نحوه ساخت و پرداخت آنان در یكی از غرفه ها به نمایش گذارده شده است.
* دارالشفای دولویی
دارالشفای دولویی از اماكن مذهبی روستای دلویی در شهرستان گناباد استان خراسان رضوی است.
این محل تا پیش از سال ۱۱۸۶ قمری منزل مسكونی شخصی به نام حاج محمد بوده است. وی شش سال قبل از آن تاریخ از پشت اسب افتاده و یك دستش فلج شده بود.
وی در ۱۴ محرم ۱۱۸۶ قمری خوابی می بیند و از هیجان بیدار شده و متوجه می شود دستش شفا یافته است. این شخص از آن به بعد به كربلایی فاضل مشهور می شود و خانه اش به محلی برای روضه خوانی و زیارت تبدیل می گردد.
* مسجد جامع گناباد
این مسجد از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان است كه در كوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد.
مسجد جامع با نقشه ای دو ایوانی شامل سر در تزئینی، صحن یا میانسرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون دار است.
ایوان اصلی یا ایوان قبله در بخش جنوبی صحن واقع شده كه با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یك حاشیه كتیبه قرآنی به خط بنایی است كه در پایان عبارت 'تسع و ستمائه ۶۰۹ ه.ق' ذكر شده است.
كتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است. همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و كتیبه هایی به خط معلقی مشاهده می‌شود.
در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن كه پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار دارد.
*روستای ریاب
روستای ریاب در پنج كیلومتری جنوب غربی گناباد از نظر تاریخی مربوط به دوره قاجاریه و صفوی است.
این روستا دارای مجموعه ای از خانه های قدیمی بادگیردار، حوض خانه، قلعه، حمام، مسجد و آب انبار با معماری بسیار زیباست و یكی از بافت های باقی مانده در شهرستان به شمار می رود كه ارزش تاریخی خود را حفظ كرده است.
روستای ریاب هم اكنون به عنوان یكی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است كه تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان در این روستا واقع است.
* آرامگاه امامزاده احمد
بنای آرامگاه امامزاده سلطان احمدبن موسی الكاظم (ع) در ۳۵ كیلومتری شرق گناباد نزدیك به روستای بیمرغ واقع است.
این بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی كه گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطه ای مشجر قرار گرفته و بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا كتیبه ای قرآنی به چشم می‌خورد كه به خط ثلث نگارش یافته است.
به درستی روشن نیست اولین بقعه در چه تاریخی برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ ۱۰۵۳ ه.ق حاكی از آن است كه در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعه ای در این مكان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیك آن را مرمت كرده است.
* موزه مردم شناسی گناباد
موزه مردم شناسی گناباد در مدرسه نجومیه، در كوی شرقی گناباد، نزدیك مسجد جامع واقع است.
مدرسه نجومیه گناباد، از بناهای دوره صفویه با معماری اسلامی می باشد و به علت تدریس علم نجوم و افلاك در آنجا به مدرسه نجومیه مشهور می باشد و مدرسه نجومیه بعدها به عنوان موزه مردم شناسی تعیین گردید.
7496 / 6053
مشهد- ایرنا- سفر به گناباد در جنوب استان خراسان رضوی سفر به سرزمینی با قدمت كهن و آثار تاریخی بكر و مملو از جاذبه های دیدنی است.