نگاهی به "شب یلدا" در فرهنک ایرانی

نگاهی به "شب یلدا" در فرهنک ایرانی # مشهد، خبرگزاری جمهوری اسلامی 29/09/85 داخلی.اجتماعی.شب یلدا. شب قبل از فرارسیدن نخستین روز دی ماه، طولانی ترین شب سال است که آن را "شب یلدا" یا "شب چله" گویند. دی ماه را ایرانیان باستان "خورماه" نیز می گفتند. زمستان در نزد ایرانیان باستان به دو چله کوچک و بزرک تقسیم می شود، چله بزرک از اول دیماه تا دهم بهمن ماه را شامل می شود و از دهم بهمن به بعد را چله کوچک می گویند و یلدا اولین شب چله بزرک است. به عقیده باستان شناسان این شب نیز همانند دیگر رسم و رسومات بهانه و ترفندی برای شاد بودن و شاد کردن در نزد ایرانیان است. برگزاری این شب در جای جای کشور از آیین و سنت های خاص و در برخی موارد منحصر بفردی برخوردار است اما وجه مشترک همه این سنت ها دید و بازدید از اقوام و فامیل، بیدار ماندن تا پاسی از شب و شاد بودن و شاد کردن است. در این شب کوچک و بزرک، پیر و جوان، نو عروسان و تازه دامادها هر کدام دلیلی برای جنب و جوش و شادی دارند و هر یک فرارسیدن این شب را از چند روز قبل لحظه شماری می کنند. مردم ایران براین باورند که زمستان به دو چله کوچک و بزرک تقسیم می شود، "چله بزرک" از اول دیماه تا دهم بهمن ماه و از دهم بهمن به بعد را "چله کوچک" می گویند که "یلدا" نخستین شب از چله بزرک است. به اعتقاد آنان جهان در یلدا یا شب چله، تیره ترین و طولانی ترین شب خود را از سر می گذراند تا با ورود به فصل پربرکت و بارش های زمستانه، خود را برای رسیدن به بهار و تابستان پر از نعمت و روزی، آماده کند. در این شب اعضای فامیل و بزرگان هر خانواده ای با تدارک سفره مملو از خوردنی ها و میوجات و خشکبار، اقوام را به رسم صله رحم به مهمانی دعوت می کنند و آنان را بر سفره وحدت و یکرنگی می نشانند. در همه جای ایران رسم است که در بلندترین شب سال افراد دور و نزدیک در منزل بزرک خانواده گرد آمده و با خوردن میوه و آجیل این شب را به شادی سپری می کنند. دراین میهمانی همه افراد حاضر با خوردن میوه های گوناگونی مانند هندوانه خربزه، انار، سیب، انگور و غیره همچنین انواع خشکبار مانند کشمش، فندوق، تخمه بو داده و انواع شیرینی که هر کدام به نوعی نماد و نشانه ای از برکت، تندرستی، فراوانی است، این شب را با لطف خوش و مهربانی در کنار هم سپری می کنند. از جمله آیین های مرسوم شب یلدا آن است که خانواده ها در این شب نشینی به دیوان لسان الغیت حافظ شیرازی مراجعه می کنند ، آنان با نیت بهروزی و شادکامی دیوان را گشوده و فال و مراد دل خود را از او طلب می کنند. چله بردن به خانه عروس و خانواده او از دیگر سنت های کهن و با سابقه در فرهنک و تمدن ایرانی و نشانه میل و رغبت خانواده داماد به وصلت انجام شده و منزلت عروس در نزد خانواده شوهر است. با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان خنچه ها و طبق های آراسته به میوه و گل، شیرینی و کله قند را همراه با چشم روشنی به رسم هدیه به خانه عروس جوان می برند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و شادکامی از حضور خانواده داماد جشن کوچکی بر پا می کنند و نزدیکان فامیل را برای حضور در این جشن دعوت می کنند و به رسم یادبود نیز متقابلا لباس یا پارچه به تازه داماد هدیه می دهند. به این ترتیب یکی دو روز قبل از فرارسیدن شب چله مردهای جوان خنچه های آراسته به میوه رابه خانه نامزدهای خود می فرستند و خود به مهمانی خانه عروس می روند، خانواده دختر هم لباس و پارچه نبریده به داماد هدیه می دهند. عضو هیات علمی دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور در این زمینه گفت: در فرهنک ایرانی خنچه، طبق مستطیل شکل چوبی است که روی آن را با سفره قلمکار یا ترمه می پوشانند و بر آن ظرف های بزرک میوه را که در زر ورق های رنگین پیچیده شده و با گل و نوارهای مواج آراسته شده، می چینند.
مهری فخرالاسلام گفت: در گذشته گرد آمدن شب چله دور کرسی با نقل خاطرات شیرین و خواندن کتاب های داستانی تا نزدیک صبح ادامه می یافت. وی با اشاره به اینکه تفال به دیوان حافظ یکی دیگر از آیین این شب است است، گفت: در برخی دیگر از نقاط ایران"شاهنامه خوانی" رواج دارد، نقل خاطرات و قصه گویی پدربزرگها و مادربزرگها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند. یک متخصص اسطوره شناسی و تاریخ باستان بابیان اینکه جشن شب چله جشن بزرگداشت علم در ایران است،اظهار داشت: نیاکان ما در هفت هزار سال پیش به گاه شماری خورشیدی دست پیدا کردند و با تفکر و تامل دریافتند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. دکتر فریدون جنیدی گفت: هزاران سال است که ایرانیان مراسم این شب را برگزار می کنند اما آنچه باعث تعجب انسان متمدن و پیشرفته امروز شده، چگونگی دستیابی ایرانیان باستان به گاه شماری است که اینچنین دقیق طلوع و غروب خورشید را بررسی کرده است. او افزود: این امر از جمله ویژگی های منحصر به فرد تمدن ایرانی است که تا ابد موجب ماندگاری و سرافرازی تمدن ایرانی است. دی ماه، در ایران کهن چهار جشن را در برداشت، نخستین روز ماه دی و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم، روزهایی که نام ماه و روز، یکی بود. امروزه از این چهار جشن، تنها جشن شب نخستین روز دی ماه (شب یلدا) باقی مانده است، یعنی آخرین شب پاییز و طولانی ترین شب سال. یک پژوهشگر ادبیات گفت:"یلدا" لغتی سریانی و به معنی میلاد است و چون شب یلدا را با میلاد مسیح مصادف دانسته اند، از این رو این نام را بر این شب گذاشته اند. علی کبیری اظهارداشت:از آنجا که ایرانیان نور و روشنایی را مظهر پاکی و تعالی دانسته، سیاهی و تاریکی را نمادی از اهریمن می دانستند لذا شب یلدا را به عنوان طولانی ترین تاریکی سال، سخت شوم و نامبارک می دانستند و به همین منظور برای مقابله با این نماد اهریمنی تا پاسی از شب به سرور و شادی می پرداختند. وی گفت: مراسم شب چله (یلدا) خانوادگی برگزار می گردد وافراد دور و نزدیک در منزل بزرک خانواده گرد می آیند و با خوردن میوه و آجیل شب را به شادی می گذرانند. کبیری با اشاره به شادیها و خوردنی های معمول در این شب زنده داری، گفت: خوردن هندوانه، خربزه، انار، سیب و انواع خشکبار به خصوص آجیل شیرین و تخمه بو داده شور و در صورت امکان خوردن برف و شیره نیز در این شب رایج است. خوردن هندوانه در شب یلدا جزو آداب و رسوم کلیه شهرها و مناطق است و هندوانه میوه ای است که هیچ گاه بر سر سفره شب یلدا از قلم نمی افتد، زیرا عده زیادی از مردم معتقدند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند، در سراسر چله بزرک و کوچک در زمستان پیش رو سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد. برگزاری مراسم شب یلدا با همه دلایل علمی و افسانه ای خود از جمله آداب و رسوم ایرانی است که همچنان علی رغم گذشت سالها از جایگاه ویژه ای در قلب و روح ایرانیان برخوردار است. 7496/663/659