شقاقل ایرانی یكی از محصولات فرعی و گیاهان دارویی جنگل‌ها و مراتع شمال ایران محسوب می‌شود ، محصولات فرعی جنگل و مرتع شامل گل، برگ، ساقه، ریشه، غده، میوه، پوست، صمغ و رزین برخی از گیاهان است كه مصرف دارویی و خوراكی و صنعتی دارد.
بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع شمال ایران از دیرباز متداول بود. با توجه به تنوع و پراكنش گونه‌های مختلف جنگلی و مرتعی ، از این محصولات به طور سنتی و اغلب در حد مصارف محلی بهره‌برداری می‌شد و هم اكنون نیز ادامه دارد.
استفاده از محصولات فرعی جنگلی با توجه به حضور گستردۀ روستاییان و دامداران در مناطق وسیعی از جنگل‌های شمال و این كه در گذشته به مراكز شهری دسترسی آسان نداشتند تا نیازهای روزمرۀ خود را تأمین كنند، رواج زیادی داشت.
با توجه به سرشت گونه‌های مرتعی، اغلب آن‌ها خواص دارویی دارند كه از گذشته‌های دور، افراد بومی برای مداوای بیماران از آن‌ها استفاده می‌كردند و هم اكنون نیز دارای مصرف است.
به جز اقلام محدودی كه مصرف خوراكی دارند، مانند ریزوم شَقاقُل و میوۀ كُمای جنگلی، بیشتر افراد محلی و روستایی، این گونه‌ها را برای مصرف خود یا عرضه به عطاری‌ها و مراكز تهیۀ داروهای گیاهی جمع‌آوری می‌كنند.
در سال‌های اخیر كثرت برداشت از شقاقل ایرانی كه به صورت گردش افراد در جنگل و ریشه‌كن كردن آن برای تهیهٔ مربا و فروش به قنادی‌ها است ، باعث كاهش تعداد این گیاه شده است.
رییس گروه محصولات فرعی معاونت مناطق مرطوب و نیمه مرطوب سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور دربارهٔ ویژگی‌های شقاقل ایرانی به خبرنگار ایرنا گفت : شقاقل ایرانی گیاهی است علفی و پایا با نام علمی Polygonatum orientale Desf. كه از تیرهٔ لاله یا سوسن (Liliaceae) محسوب می‌شود.
' عیسی بوداغی ' افزود : نام اصلی این گیاه ، ' مُهر سلیمان ' یا ' خاتم سلیمان ' است كه به نام شقاقل معروف شده است و در حدود 30 گونهٔ مختلف دارد كه نباید آن را با شقاقل معمولی كه شبیه هویج و نام علمیش Pastinaca sativa L. است ، اشتباه كرد.
وی با بیان این‌كه شقاقل ایرانی 20 تا 50 سانتی‌متر ارتفاع دارد، اظهار داشت : این گیاه دارای ساقهٔ زیرزمینی خزنده و ضخیم و گره‌دار است و اغلب در جنگل‌های مرطوب و نیمه مرطوب و سایه‌دار می‌روید.
این كارشناس جنگل تاكید كرد : سیمای ظاهری شقاقل ایرانی و برگ‌های سبز آن كه در سطح زیرین ، سبز مایل به آبی است ، در هنگام پدیدار شدن گل منظرهٔ بسیار زیبایی دارد.
به گفتهٔ بوداغی ، برگ‌های این گیاه، بیضوی و نوك‌تیز به طول 12 تا 15 و به عرض 5 تا 6 سانتی‌متر و میوهٔ آن ناشكوفا و سیاه‌رنگ و پوشیده از غبار آبی‌رنگ است.
وی با اشاره به این‌كه قسمت خوراكی شقاقل ایرانی ، ریزوم یا ساقهٔ زیرزمینی و ریشه مانند آن است ، گفت : ساقهٔ زیرزمینی این گیاه، ضخیم و افقی است و هر سال یك ساقهٔ هوایی از آن خارج می‌شود و در فصل پاییز پس از ثمر دادن می‌افتد و اثری شبیه به مُهر بر روی ساقهٔ زیرزمینی بر جای می‌گذارد كه برای همین به آن مُهر سلیمان می‌گویند.
كارشناسان می‌گویند : امروزه توجه به محصولات فرعی و گیاهان دارویی در جهان افزایش یافته است. بر اساس گزارش سازمان خواربار و كشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی كه هم اكنون در حدود 100 میلیارد دلار در سال است در سال ٢٠٥٠ میلادی به رقم پنج تریلیون دلار خواهد رسید.
كشور ایران با داشتن شرایط اقلیمی و تنوع گیاهی به مراتب بهتر از اروپا، هم اكنون تنها ٦٠ تا ٩٠ میلیون دلار از تجارت جهانی محصولات فرعی را به خود اختصاص داده است كه از این مقدار نیز بخش عمده‌ای مربوط به صادرات زعفران است كه به طور عمده در جنوب خراسان از جمله شهرستان قائن كشت می‌شود.
كارشناس سازمان جنگل‌ها ، مراتع و آبخیزداری كشور دربارهٔ خواص درمانی شقاقل ایرانی می‌گوید : ریزوم یا همان ساقهٔ زیرزمینی این گیاه دارای تانَن و ساپونین و چند تركیب شیمیایی دیگر است.
' غلامحسین نوراللهی ' در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : دیوسكوریدِس، پزشك یونانی كه دو هزار سال قبل می‌زیست برای این گیاه خاصیت التیام‌بخشی زخم و همچنین از بین برندهٔ لك صورت قائل بود.
وی تاكید كرد: در طب سنتی ، ریزوم شقاقل ایرانی دارای اثر قابض و ضد نقرس و ضد روماتیسم است و له شدهٔ آن برای رفع خون‌مردگی و درمان بیماری پوستی كفگیرك و جوش غرور جوانی كاربرد دارد.
نوراللهی با بیان این‌كه شقاقل ایرانی در نواحی شمالی ایران در پل زنگوله ، عَمّارلو و كبوترچاك و منطقهٔ مازوچال كلاردشت می‌روید ، افزود : این گیاه اغلب در زیر درختان راش و بلوط و در ارتفاعات بالاتر ، در بوته‌زارها دیده می‌شود.
این كارشناس جنگل گفت : از ریزوم شقاقل ایرانی مربای شقاقل تهیه می‌شود كه این نوع استفاده بیشتر در غرب استان مازندران ، بویژه در چالوس و تنكابن و رامسر به چشم می‌خورد.
به گفتهٔ وی، به دلیل پراكندگی این گیاه و نبود نظم در بهره‌برداری از آن، برداشت شقاقل ایرانی هم اكنون در قالب حقوق ارتفاقی انجام می‌شود.
به گفته كارشناسان، بهره‌برداری از محصولات فرعی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی ، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی انقراض آن گیاه می‌شود. بنابراین برنامه‌ها و اهداف در بهره‌برداری از محصولات فرعی باید روشن باشد و از كار بی‌برنامه خودداری شود.
مدرس مجتمع منابع طبیعی كلارآباد در این باره گفت : مهم‌ترین اصل در بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع ، اصل بهره‌برداری مستمر یا اصل استمرار تولید است.
' مصطفی عبدالله‌پور ' در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : باید به اندازه‌ای از محصولات فرعی برداشت شود كه نه تنها به ادامه حیات آن گیاه لطمه‌ای وارد نشود ، بلكه بتواند رویش آن را بهبود بخشد.
این كارشناس ارشد جنگل‌داری توضیح داد : برداشت بیش از رویش باعث ایجاد بی‌تعادلی در ساختار گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست می‌شود.
وی تاكید كرد : بهره‌برداری از محصولات فرعی باید در سال ، مقدار ثابتی باشد و اصل حفظ و احیا و توسعه در آن رعایت شود و نباید به صورت 'معدن ' به آن نگاه كرد.
عبدالله‌پور گفت : تاكنون در عرصه جنگل‌ها و مراتع ، طرح‌های جنگل‌داری و مرتعد‌اری فقط برای برداشت چوب و علوفه تهیه می‌شد و در باره محصولات غیر چوبی و گیاهان دارویی كار زیادی نشده است.
وی در باره وضعیت فعلی گیاه شقاقل ایرانی بیان داشت : مهم‌ترین تهدید برای این گیاه ، بهره‌برداری مفرط از آن است ، به خصوص این‌كه حتی سازمان جنگل‌ها ، مراتع و آبخیزداری كشور نیز شناخت زیادی از وضعیت شقاقل ایرانی ندارد.
این كارشناس ارشد جنگل در مورد كاهش این گیاه در شهرستان‌های تنكابن و رامسر هشدار داد و گفت : خود من چند گونی شقاقل ایرانی را كه از بهره‌برداران غیر مجاز كشف و ضبط شده بود در تنكابن دیده‌ام ولی برای اظهار نظر دقیق، باید با كمك ادارات منابع طبیعی، بررسی بیشتری انجام شود تا آمار معتبری به دست آید.
عبدالله‌پور دربارهٔ قوانین و مقررات موجود در زمینهٔ حفظ این گیاه گفت : در قانون فعلی اسمی از گیاه مهر سلیمان یا شقاقل ایرانی دیده نشده است.
وی ادامه داد: با این حال چون قوانین، برداشت محصولات فرعی را تحت نظر سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور می‌داند، می‌توان از این طریق اقدامات لازم را برای حفظ آن انجام داد.
شمال ایران دارای 9/1 میلیون هكتار جنگل و 7/1 میلیون هكتار مرتع است كه در حدود هزار و 859 گونهٔ گیاهی در آن می‌روید و از 56 تیره گیاهی با 127 گونه درختی و درختچه‌ای و بوته‌ای و علفی آن، محصولات فرعی به دست می‌آید. ك/4.
7517/621/1654
تاریخ انتشار: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ - ۱۲:۰۲
نوشهر - شَقاقُل، گياه مناطق جنگلي و مرتعي شمال ايران است و از ساقه هاي زير زميني آن در فصل بهار براي تهيهٔ مربا استفاده مي‌شود كه در حال حاضر به دليل بهره‌برداري گسترده ، در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.